Sciencaj informoj

Polaj esploristoj el la Fizika Fakultato de la Varsovia Universitato aplikante la teknologion de lumstimulataj elastomeroj kreita en LENS-Instituto en Florenco demonstris roboton, kiu imitas la movojn de pupo. La 15-milimetra roboto ĉerpas la energion kaj estas stirata helpe de modulata laserfasko. Krom la moviĝado tra plata surfaco ĝi kapablas surgrimpi deklivon, traiĝi tra malvastaj fendoj kaj transporti objektojn eĉ 6-oble pli pezajn ol ĝi mem. La provoj konstrui elastajn robotojn estis ĝis nun limigitaj pro malfacilo provizi ilin per energio kaj malfacilo kontroli ilian moviĝon. Nur la uzo de novaj „inteligentaj materialoj”, inkluzive de kristallikvaj elastomeroj malfermis la eblecon projekti kaj konstrui robotojn je la grandeco de insektoj, kaj eĉ malpli grandajn. Dank’ al la konforma orientigo de elastomerokonsisteroj ĝi povas modifi sian formon, kiam ĝi estas prilumita per laserfasko. Tio ebligas distancan energiprovizon kaj stiradon de roboto – eĉ tre malgranda – helpe de lumo. La projektado de robotoj el molaj elastomeroj postulas plenan ŝanĝon de la rezonado pri mekaniko, energiprovizado kaj stirado. Sciencistoj havas la esperon, ke la nova generacio de elastomeroj ebligos baldaŭ elkonstrui robotojn navigantajn sur la akvosurfaco  kaj sub ĝi, kaj eĉ robotojn mikroaviadistojn. La esploroj pri ministrukturoj kun interesaj optikaj kaj optikaj-mekanikaj proprecoj estas financataj de la Nacia Scienccentro kadre de la projekto „Lumo sur malpli ofte vizitataj padoj – optiko de tridimensiaj fotonikaj strukturoj”.

El la elsendo 06.09.2016. Legas Barbara kaj Tomek – 2’01”

La esploroj el 2014 elmontris, ke kelkdek genoj respondecaj pro la homa parolo funkcias simile en la cerbo de birdoj, tiaj kiel melopsitako aŭ Taeniopygia guttata. Kiel informis nun la periodaĵo „PNAS” dank’ al la simila al la homa „gramatika” cerbofunkciado melopsitako kapablas rekoni la sonsignifon en la aliformita kanto de alia birdo. Michelle Spierings kaj Carel ten Cate el la nederlanda universitato en Lejdo kreis novajn birdkantajn melodiojn, kunigante tri diversajn fragmentojn de la surbendigita birdokanto. Sekve ili aŭdigis la surbendigon al melopsitakoj (Melopsittacus undulatus) kaj al aliaj birdoj de la specio Taeniopygia guttata laŭ la modelo  AAB aŭ ABA. La birdoj ellernis reagi per la ekplukado, kiam aŭdiĝis AAB-versio. Poste sciencistoj aŭdigis al la birdoj novajn sonkombinaĵojn. Ĉar la birdoj de la specio Taeniopygia guttata ne lernis la plukadon aŭdante la sonserion ABA, ili ankaŭ ne reagis aŭdante la sonmodelon CCA, kvazaŭ koncentriĝante pri tio, ke la fragmento A aŭdiĝis en la fino de nova sonkombinaĵo. Alimaniere okazis kaze de melopsitakoj, kiuj koncentriĝis pri la strukturo de komponaĵo kaj ekplukis aŭdinte la kombinaĵon CCA, kvazaŭ konjektante, ke temas pri la sama strukturo, kiel AAB. Sekve de tio Spiering konkludis, ke se temas pri gramatiko melopsitakoj lernas strukturojn kiel homoj. Tio liaopinie estas laŭvica pruvo pri evolukongrueco de la voĉkapabloj ĉe homoj kaj birdoj.

El la elsendo 30.08.2016. Legas Barbara kaj Tomek – 1’57”

Maljuniĝado dependas ne sole de la sanstato, sed ankaŭ de la mensostato. Laŭ irlandaj specialistoj, personoj, kiuj ne timas la tempopason kaj pozitive rilatas al sia maljuna aĝo havas pli bonan sanon kaj estas pli lertaj. Pesimismo kaj malbona farto povas rekte akceli la maljuniĝadon kaj neplenlertecon.  Irish Longitudinal Study on Ageing (TILDA) per ekzamenadoj ĉirkaŭprenis 4135 senjorojn. Oni observis ilin dum du jaroj, kio sufiĉis rimarki la ŝanĝon de ilia stato depende de la rilato al la vivo kaj la maljuniĝado. Tiuj, kiuj  malbone toleris la tempopason estis malpli lertaj fizike kaj malkreskis ilia mensolerteco. Senjoroj optimistaj,  malgraŭ sia malpli bona sanstato ĝuis pli grandan mensolertecon.  Laŭ doktoro Robertson ĉio influas tion, kiel ni maljuniĝas. Niaj pensoj, paroloj kaj eĉ la maniero, en kiu oni skribas pri la maljuniĝado. Similajn konkludojn tiris sciencistoj el University College London, kiuj siajn esplorojn pri la temo publikigis en 2014. Tiam ili sciigis, ke senjoroj pozitive rilatantaj al la maljuneco kaj manifestantaj pli grandan vivĝojon estas pli longe memstaraj kaj havas pli bonan sanstaton. Personoj malpli kontentaj pri sia vivo trioble pli ofte bezonis helpon dum ellitiĝado, sinvestado kaj lavado.

El la elsendo 30.08.2016. Legas Barbara kaj Tomek – 1’40”

Kiel tio okazas, ke kapreoloj en la grego, kiam impetas por fuĝi ne koliziias unu kontraŭ la aliajn, sed kiel kohera grupo galopas al unu direkto. Ĉeĥaj sciencistoj asertas, ke kapreoloj kapablas gvidi sin per la tera magneta kampo. Siajn observojn ili efektivigis en 60 spacoj sur la tereno de Ĉeĥio inter aprilo kaj aŭgusto 2014. Pri tio ili informis en “Behavioral Ecology and Sociobiology”. Oni rimarkis, ke kiam kapreoloj en la grego paŝtas sin sur la kampo ili metas siajn korpojn laŭ la akso nordo-sudo. Laŭ la sama akso ili fuĝe ekgalopas. Kiam kapreoloj estas timigitaj, ĝenerale ili forfuĝas de for de observanto, sed ne simple al la kontraŭa direkto, sed ĝuste sekvante la akson nordo-sudo. Samtempe ili konsekvence  evitas moviĝi laŭ la akso oriento-okcidento. Tiaj faktoroj, kiel ventodirekto aŭ sunpozicio estis seninfluaj je ilia fuĝodirekto. Tiu tendenco estis pli klara en la grego ol en la kazo de unuopaj animaloj. Laŭ Petr Obleser el la Ĉeĥa Naturscienca Universitato en Prago kaj Hynk Burda el la Universitatao en Duisburgo-Essen (Germanio), kiuj estas la ĉefaŭtoroj de la publikaĵo, tiu fuĝmaniero helpas al kapreoloj reveni al la sama loko, kiam minaco pasas. Ĝi povas esti ankaŭ utila, kiam femalo nutras la idojn. Tiam por kelka tempo ĝi lasas ilin en alta herbo aŭ greno por poste reveni kaj nutri ilin.

El la elsendo 23.08.2016. Legas Barbara kaj Tomek – 1’46”

Problemojn kun la aŭdokapablo havas ĉirkaŭ 90 procentoj de personoj post la 80-a vivojaro. Kiel pruvis doktoro Claude Alain tiun procezon akompanas interesa fenomeno. En la periodo de aŭdokapabla lezo sferojn de alifarado kaj interpretado de sonoj transprenas aliaj cerbosferoj. Informis pri tio la periodaĵo „Nature Communications”. Sciencistoj analizis la cerboaktivecon de 16 junaĝaj plenkreskuloj kaj de 16 grizaĝuloj kaj ilian kapablon rekoni silabojn en kondiĉoj de ŝanĝiĝanta fone perturbonivelo. Oni sukcesis identigi apartan cerbosferon dank’ al kiu grizaĝuloj kapablas distingi parolon disde la fona bruo. Temas pri la troviĝanta en >lobus frontalis< centro, kiu normale respondecas pro realigo kaj ne interpreto de la  parolo. Tiu malkovro povos revoluciigi la kuracadon de personoj perdantaj la aŭdokapablon kaj plibonigi la funkciadon de aŭdoaparatoj. La ĉefa problemo de personoj lezitaj aŭdokapable ne estas tiom nesufiĉa laŭteco, kiom kunfandiĝo de esencaj informoj kun la fona bruo. Sciante pri kompensa kapablo de la cerbo specialistoj povas krei trejnprogramon, kiu ebligos al pacientoj kompreni la parolon, altigante ilian kapablon komuniki kun aliaj homoj, sekve de kio ankaŭ ilian vivkvaliton. Doktoro Claude Alain el Rotman Research Institute ĉe Baycrest Health Sciences gvidas jam esplorojn pri tia programo.

El la elsendo 16.08.2016. Legas Barbara  kaj Tomek – 1’47”

La reagoj registritaj dum elektroencefalografio – EEG estas onidire la plej forta pruvo pri la kapablo de la homoj percepti kaj gvidi sin per geomagneta kampo. Oni konstatis ĝin ĉe insektoj, migraj birdoj kaj ankaŭ ĉe kelkkiuj mamuloj. Tamen ĝia ekzisto ĉe la homo estis sole konjektata kaj al la ĉi-rilataj informoj – ne ĉiam science bazitaj. Iuj rilatis al ili same kiel al informoj pri telepatio. Pluraj eksperimentoj ne alportis decidan solvon. Lastatempe Joe Kirschvink el la prestiĝa usona Caltech deklaris, ke li akiris nesubfoseblajn pruvojn pri la percepto de geomagneta kampo ankaŭ fare de la homo. Siajn esplorojn li efektivigis helpe de 24 volontuloj. Laboratorioj en Japanio kaj en Novzelando entreprenis la klopodojn ripeti liajn testojn por konfirmi liajn rezultojn aŭ ilin kontesti. En izolita ejo, la tiel nomata Faraday-kaĝo  du etaĝojn sub la tero Kirschvink subigis volontulojn al testado. Ili troviĝis en plena silento kaj mallumo havante sur la kapo elektrodojn de EEG. La esploristo sekve estis funkciiganta aparataron por krei la magnetan kampon kaj ekzamenis la homajn reagojn. Ĉiu volontulo estis subigita al unuhora testado. La kolektivo el Caltech malkovris, ke ĉe specifa situo de la linioj de la geomagneta kampo la alfa-ondoj esence malfortiĝis. Ĉar en ilia ĉirkaŭaĵo ŝanĝiĝas sole la magneta kampo (pro manko de aliaj impulsoj) Kirschvink asertas, ke homoj nekonscie sentas ĉi tiun kampon. Tio, liaopinie,  estas pruvo pri la homa evoluhistorio. La percepto de la geomagneta kampo estas unu el la primaraj sensoj. Kiel eblas komenti la kapablon percepti la geomagnetan kampon fare de la homo? Estas du hipotezoj. La unua ligiĝas kun la funkciado de kriptokromoj – fotosensoroj de la blua lumo. Al birdoj ili helpas navigi dum la migrado. Ili troviĝas ankaŭ en la homa retino, tamen ne estas sciate, kiel ili povus influi la spacorientiĝon. La alia hipotezo, subtenata de Kirschvink ligiĝas kun la fakto, ke en la homaj ĉeloj troviĝas magnetito, mineralo kun fortaj magnetoproprecoj. Magnetito, kiel estas pruvite,  aperas en la birdaj bekoj kaj en fiŝaj buŝoj.

El la elsendo 09.08.2016. Legas Barbara  – 2’59”

Profesorino Agnieszka Chacińska el la Instituto pri Molekula kaj Ĉela Biologio en Varsovio kaj profesoro Peter Rehling el la Medicina Centro de Universitato en Getingo fariĝis laŭreatoj de la sesa eldono de la Pola-Germana Scienca Premio COPERNICUS. Ĝi estas atribuata komune de la Fondaĵo favore al la Pola Scienco kaj Deutsche Forschungsgemeinschaft (DFG). La sciencista paro estis distingita pro komune realigataj esploroj, kiuj kontribuis al malkovro de ŝlosilaj mekanismoj de biogenezo de mitokondrioj. La premio estas atribuata ĉiun duan jaron ekde 2006 kaj celas honori la kunlaborantojn esploristojn el Pollando kaj el Germanio, kiuj povas dokumenti elstarajn sciencistajn atingaĵojn rezultantajn de la reciproka kunlaboro en ajna sciencbranĉo. La teamo Chacińska-Rehling kunlaboras ekde 2001. Iliaj esplorrezultoj revoluciigis opiniojn pri la dinamiko kaj kunordigo de procezoj ligitaj kun importo de mitokondriaj proteinoj, trafinte al la plej gravaj internaciaj studlibroj. Pri signifo de ĉi tiu kunlaboro atestas 17 komunaj publikaĵoj en renomaj mondaj sciencaj revuoj, inkluzive de  „Cell” kaj „Science”. Ilia kunlaboro inaŭguris intense disvolviĝantan sciencistan interŝanĝon de partoprenantoj de doktorigaj studoj kaj postdoktorigaj staĝoj inter centroj en Varsovio kaj Getingo.

El la elsendo 20.07.2016. Legas Tomek  – 1’33”

Elstara esploristino de la pola literaturo kaj kulturo eksterlande, prof.-ino Maria Delaperriere fariĝis la honoroofica doktoro de la Silezia Universitato. La evento okazis lige kun la okazanta tie en junio 6-a Monda Kongreso de Polaj Filologoj. Profesorino Maria Delaperriere estas organizantino de pluraj renkontiĝoj kaj konferencoj en francaj sciencistaj centroj dediĉitaj al la pola literaturo kaj kulturo. Dum la solenaĵo ŝi memorigis, ke en Francio funkcias kelkaj centroj de la pola filologio, en kiuj okazas diversaj eventoj se temas pri la pola literaturo kaj kulturo. Ne temas sole pi didaktiko, sed ankaŭ sciencaj sesioj kaj konferencj, kiuj estas malfermaj al la publiko. Dank’ al tio studentoj rekrutiĝas ne sole el  poldevenuloj, sed ankaŭ el francoj. Profesorino Maria Delperriere naskiĝis en 1941 en Krakovo, kie en la Jagelona Universitato ŝi diplomitiĝis pri la pola filologiao. Poste ŝi komencis studojn pri romanistiko, kiujn ŝi daŭrigis en Sorbono. Malgraŭ tio, ke ekde 1965 ŝi loĝas en Francio ŝiaj sciencaj interesiĝoj daŭre fokusiĝas pri la pola literaturo kaj kulturo. Ŝi aŭtoras kelkajn librojn en la pola kaj franca lingvoj, preskaŭ 30 redaktajn verkojn kaj 150 sciencajn artikolojn. En 2011 ŝia libro „La pola literaturo en socia interinfluo. Komparaj skizoj pri literaturo kaj kulturo” estis rekonita kiel la plej bona libro verkita pollingve fare de verkisto konstante loĝanta eksterlande. De jaroj ŝi engaĝiĝas en la kulturan vivon de poloj esterlande estante membro de la Historia-Literatura Societo en Parizo, Societo de Polaj filologoj en Francio kaj en Pola Akademio de Kapabloj. Ĝi eniras la konsiston de la kapitulo de Poezia Premio, al kiu patronecas Wisława Szymborska.

El la elsendo 28.06.2016. Legas Maciek  – 2’10”

Petros Psyllos, studento de la Bjalistoka Politekniko prezentis en Usono dum Internacia Foiro de Inventemo kaj Novumoj „Inpex” mobilan aranĝaĵon por  priskiribi la mondon helpe de vortoj, muzikoj kaj tuŝstimuloj, kiu celas helpi la ĉiutagan vivon de homoj blindaj kaj malbone vidantaj. La  sistemo „Matia” ricevis oran medalon de la foiro kaj premiojn de la Ĉina Societo de Novumoj kaj de la Pola Sciencakademio, krome specialan distingon Golden Star Award 2016. Personoj bilndaj aŭ malbone vidantoj povas pendigi la aranĝaĵon ĉe la kolo aŭ fiksi ĝin ĉe la ĉemizo. Ĝi ligiĝas pere de bluetooth kun la troviĝanta enpoŝe inteligenta telefono. La tasko de la inventaĵo estas priskribi la mondon helpe de vortoj, muziko kaj tuŝstimuoj. La tuto havas 14 sensorojn, kio ebligas al blindulo orientiĝi en la spaco, identigi objektojn, baraĵojn kaj minacojn, legi tekstojn, priservi telefonon en publikaj lokoj kaj alvoki helpon. La inventaĵo de Petros Psyllos el la Bjalistoka Politekniko ricevis pli frue francan premion de la Ministerio por la Sociaj Aferoj kaj Sano kaj la oran medalon de la 115-a Foiro de Inventemo – Concours Lepine en Parizo.

El la elsendo 28.06.2016. Legas Tomek  – 1’21”

Apopleksio povas alkonduki al afazio, kio manifestiĝas en perdo de la kapablo paroli kaj kompreni parolon. Parto de la lezitaj pacientoj post certa tempo reakiras tamen la eblecon komuniki. Pli grandan ŝancon reakiri mensan lertecon post apopleksio havas personoj dulingvaj aŭ regantaj pli da lingvoj. Tio rezultas el la esploroj de neŭrologo el la Nacia Instituto pri la Psika Sano en Bangaloro en la Hinda Unio, prof. Suvarn Alladi. Li elmontris tion laŭ la ekzemplo de loĝantoj de Hajderabado en la sudo de la lando, kiuj ĉiutage komunikas helpe de almenaŭ du lingvoj senkonsidere al siaj klereco kaj socia statuso. Profesoro Alladi dum du jaroj observis la resaniĝadon de 608 personoj suferintaj apopleksion, inter kiuj 353 estis dulingvaj kaj 255 uzis sole unu lingvon. Evidentiĝis, ke inter la dulingvuloj pli ol 40 procentoj reakiris la kapablon interkompreniĝi, inter unulingvuloj malpli ol 20 procentoj. La kunaŭtoro de la esploroj, d-ro Thomas Bak el la Edinburga Universitato atentigis, ke la dulingvuloj ne nur pli ofte superis afazion, sed  ankaŭ pli bone solvadis testojn pri la parkerokapablo kaj pri la alifarado de informoj. Ili estis en malpli granda grado minacitaj de demenco. Simila dependeco kaze de demenco estis konstatita ĉe personoj kun supera edukiteco, ĉe kiuj la malsano aperis kutime malpli frue. Laŭ doktoro Bak la kono de lingvoj kaŭzas, ke en la cerbo estas pli da nervoligoj dank’ al kio ekzistas pli granda rezervo kaze de damaĝo de cerboĉeloj. D-ro Jose Biller el Loyola University Stritch School of Medicine Chicago asertas, ke estas afero sensignifa en kiu vivperiodo ni ellernas la duan lingvon. Ĉiam tio malfruigas la makreskon de cerbolerteco ligita kun aĝo.

El la elsendo 21.06.2016. Legas Maciek – 2’32”