Sciencaj informoj

En Krakovo lastĵaŭde komenciĝis la 16-a Festivalo de la Scienco, al kiu patronecas sciencfikcia verkisto, filozofo kaj futurologo Stanisław Lem, kies 10-a mortodatreveno pasas nunjare. La devizo de la nunjara festivalo estas „Tempo kaj spaco”, al kiu Lem forte ligis en sia verkado. Iam la fantasta-scienca kreado de Lem estis konsiderita kiel fikcio, sed nun la mondoelementoj de liaj verkoj speguliĝas en la realaj scienatigaĵoj. La ideoj de Stanisław Lem antaŭ 50 jaroj neimageblaj hodiaŭ estas realo. Tio, kio estis fantazio, nun – kiel la ekzemple virtuala realo – funkcias.  La festivalon ĉiujare organizas alia altlernejo, ĉi-jare temas pri la krakova Pedagogia Universitato. Pli frue, ĉar marde ankaŭ en Krakovo komenciĝis la tria eldono de Copernicus Festivalo organizita de la Universala Semajnrevuo kaj la Kopernik-Centro de Interbranĉaj Esploroj. La nunjara festivala eldono celas montri diversajn dimensiojn de scienco en la kulturo kaj rilatas al la ideo de belo. En la daŭro de Cipernicuas Festival la partoprenantoj konsideros la kriteriojn de bela, ĝian naturon kaj ankaŭ tion, kiel la ideo de belo funkcias en matematiko, filozofio aŭ religio. En la festivala katalogo troviĝas ankaŭ artikolo de nia redakcia kolego Tomasz Miller sub la titolo „Belo egalsignifas veron”, en kiu li atentigas i.a., ke simile kiel faris tion antikvuloj kiel escencon de belo ni agnoskos simetrion, do nuntempaj fizikistoj fariĝas ne sole serĉantoj de vero, sed ankaŭ estetikuloj laŭ la kosma skalo”.

El la elsendo 20.05.2016. Legas Barbara  – 2’22”

Rigardado de artverkoj reduktas streson kaj pozitive influas sanon. Tio estas la ĉefrezulto de sciencistaj esploroj inter personoj 19-81-jaraĝaj en Bolonjo. Italaj sciencistoj ekzamenis la reagon de la homa organismo post la rigardado de freskoj en sanktejo en Piemonto. La unuan fojon oni faris precizajn mezuradojn pri organismoŝanĝoj sekve de la kontakto kun la belarto. La ekzamenadoj okazis en la majesta 16-jarcenta sanktejo en Vicoforte apud Cuneo, kiu famas pri la plej granda en la mondo elipsoforma kupolo ornamita per freskoj. En la eksperimento partoprenis personoj kun mezgrada kaj supera klereco, kiuj havis averaĝan kontakton kun arto. Antaŭ la eniro kaj post la eliro de la subigitaj al ekzamenado vizitantoj kuracistoj de loka sankonsultejo prenis de ili la salivprovaĵojn por konstati la nivelon de kortizolo. Temas pri la tiel nomata hormono de streso. Ĝia troo kondukas al multaj malsanoj, kor-angiaj komplikaĵoj, perturboj de la rezistosistemo, deprimo, kronika laco. Ĉe la partoprenintoj de la eksperimento oni konstatis la malkreskon de la nivelo de kortizolo meze je 60 procentoj. Eĉ 90 procentoj de ili konfesis, ke post la rigardado de la freskoj ili fartis pli bone. Kvankam la kontakto kun arto kiel terapimetodo ne estas io nova, tamen la unuan fojon dank’ al la menciita  analizo eblis ekzameni la salubran efikon de kulturo kaj arto je la homa sano. Tio malfermas novajn eblojn subteni la kuracadon de diversaj malsanoj, ekzemple Alzheimer-malsanon ankaŭ pere de kontakto kun artverkoj.

El la elsendo 17.05.2016. Legas Barbara  – 2’05”

Sep orajn medalojn, ok arĝentajn kaj naŭ bronzajn akiris polaj inventistoj dum la Internacia Foiro de Inventemo  „Concours Lépine” en Parizo. La sistemo de la navigado kaj avertado de blinduloj, nanokompozita materialo – grafenpetaloj metalizitaj per nikelo, termoefika maniero detrui plurmaterialajn pakumojn, elektronika lupeo funkcianta kun la uzo de plurfunkcia poŝtelefono, aŭdosistemo stimultanta la cerbon de frunaskitoj en inkubatoro – jen nur kelkaj el la polaj inventaĵoj distingitaj per la oraj medaloj. En la 115-a eldono de la Foiro „Concours Lépine”, organizita ekde 1901,  krom la menciitaj medaloj poloj ricevis tri medalojn de AISF (Societo de la francaj inventantoj kaj produktantoj) kaj kelkajn specialajn medalojn. En la konkurso estis prezentitaj pli ol 600 inventaĵoj. Unu kvarono estis distingita, inkluzive de ĉiuj el Pollando.

El la elsendo 17.05.2016. Legas Tomek  – 1’03”

Mono influas la konduton de infanoj, eĉ de tiuj, kiuj ne konas ĝian valoron. Disponante pri mono malgrandaj infanoj pli engaĝiĝas kaj kocentriĝas pri iu laboro, sed samtempe malpli volonte helpas al aliaj, dividas sian propraĵon kun aliaj, malpli pretas al seninteresa donacado.  Tion konkludis sciencistoj el la Universitatoj de Minesoto kaj Ilinojo. La eksperimenton partoprenis 550 infanoj el Pollando kaj Usono en la aĝo de 3 ĝis 6 jaroj. Komence ili estis petitaj klasifiki monon aŭ butonojn kaj post la plenumo de la tasko kunmeti puzlon. Evidentiĝis, ke 73 procentoj de infanoj, kiuj klasifikis monon kapablis koncentriĝi pri puzlokunmetado almenaŭ du minutojn, nur 56 procentoj kapablis tion en la grupo, kiu  klasifikis butonojn. Laŭvica eksperimento estis simila, sed ĉi-foje post la klasifiko de mono aŭ butunoj infanoj devis helpi al la kunordiganto kolekti kolorajn krajonojn por alia infano. Infanoj, kiuj ludis per vera mono malpli volonte plenumis tiun taskon ol tiuj, kiuj klasifikis butonojn. Esploristoj decidis fine ekzameni ĉu similan efikon povos kaŭzi bombonoj. Ĉi-foje infanoj formis tri grupojn klasifikante monon, butonojn aŭ bombonojn. Post la fino de la tasko la infanoj estis informitaj, ke ili povas elekti kaj preni por si 6 glubildojn kun la fabelaj herooj. Ĉiuj infanoj klasifikantaj monon prenis almenaŭ po tri glubildojn, en la butona grupo nur 78 procentoj kaj en la grupo bombona 76 procentoj de la infanoj. Sekve la infanoj ricevis la informon, ke ili povas (sed ne devas) donaci parton de siaj glubildoj al infanoj, kiuj ne partoprenis la eksperimenton, do ne havis la ŝancon ricevi la glubildojn. Infanoj, kiuj klasifikis monon  dividis siajn gajnotaĵojn  multe malpli volonte ol la aliaj. Priskribo de ĉi tiu eksperimento aperis en „Psychological Science”. Laŭ profesoro Lan Chaplin el la Ilinoja Universitato mono estas esenca faktoro de la socikultura vivo. La akiritaj rezultoj konfirmas, ke jam trijaraj infanoj troviĝas sub la forta influo de mono, kio povas influi iliajn atingaĵojn, senavarecon kaj interpersonan ekvilibron. Laŭ profesorino Vohs la eksperimento spegulas la socikulturajn modelojn en Eŭropo, Azio kaj la Norda Ameriko, kio estas grava malkovro por personoj okupiĝantaj pri monpsikologio.

El la elsendo 10.05.2016. Legas Tomek  – 2’47”

Kolektivo de matematikistoj kaj biologoj gvidataj de profesoro Eli Shlizerman el la Vaŝingtona Universitato faris esplorojn pri la neŭrobiologio de monarkopapilio por klarigi la misteron de ilia preciza navigado. Pri tio informis „Cell Reports”. La populacio de monarkopapilio el la Norda Ameriko efektivigas amasan migradon al la sudo laŭ la distanco de 4 mil kilometroj. Ili atingas la centran Meksikon post dumonata flugado, foruzante malmultan energion malgraŭ grandega distanco.Temas pri unusola insekto migranta laŭ tiom longa itinero. Vintrumante en miksitaj arbaroj ili haltas grandkvante sur la branĉoj kaŭzante ofte ilian frakasiĝon  sub sia pezo. Dank’ al kunlaboro kun biologo Steven Rupert el la Universitato en Masaĉuseco oni sukcesis rekte registri signalojn el neŭronoj en la antenoj kaj okuloj de la papilio. Evidentiĝis, ke ili orientiĝas en la spaco dank’ al la Suno, ĝia situo super la horizonto en diversaj momentoj de la tago. Konante donitaĵojn liveratajn al la >suna kompaso< profesoro Shlizerman kreis sistemon, kiu ĝin simulas. La sistemo konsistas el du kontrolmekanimsoj. Unu apogas sin sur „horloĝa mekanismo” en la antentoj de la papilio kaj sur la tiel nomataj „azimutaj neŭronoj” en la okuloj, kiuj monitoras la situon de la Suno. Komparante donitaĵojn el ambaŭ fontoj rilata mekanismo en la korpo de insekto faras necesan korekton por gardi la itineron.  Profesoro Shlizerman intencas utiligi la similan mekanismon por la konstruado de robotoj, kiuj povus navigi laŭ la situo de la Suno kaj esti provizataj de ĝia lumo. I.a. temas pri papilio-roboto, kiu sekvus la itineron de monarkopapilio. Tiuj esploroj povus helpi por protekti  la specion, kies populacio malkreskas. En la 90-aj jaroj monarkopapilo vintrumis sur la tereno de pli ol 20 hektaroj, nun sur la tereno malpli ol duhektara. Laŭ ekspertoj tio ligiĝas kun novaj teknikoj de la kultivado, kaj precipe kun la disvastiĝo de herbicidoj, kiuj damaĝas plantojn, kiujn voras raŭpoj de monarkopapilio.

El la elsendo 03.05.2016. Legas Tomek  – 2’25”

Delonge estas sciate, ke animaloj kapablas antaŭvidi la naturkatastrofojn aŭ antaŭsenti proksimiĝantan danĝeron. Tamen nur nun sciencistoj el la kalifornia universitato en Berkeley prezentis esplorrezultojn pri tiuj kapabloj. Ili devenas ĉefe el periodo de japana tertremo en 2011. Sed la observoj rilatas ankaŭ al aliaj periodoj. Hodiaŭ la dua fasko de ĉi-specaj ekzemploj. Rilate la tertremon en Japanio antaŭ ol aperis fortaj terskuoj la katoposedantoj rimarkis, ke iliaj bestoj manifestis nervozecon, tremetis kaj suferis fortan streson klopodante forfuĝi. Simile kondutis grandaj katfamiliaj  rabobestoj en zoologiaj ĝardenoj. Sciencistoj klarigas tion per la fakto, ke la aŭdokapablo de katoj estas pli granda ol la homa kaj ili aŭdas brueton, kiu akompanas la komenciĝon de la tertremo. Aldone ili kapablas senti la ŝanĝojn de la aerpremo, graviton kaj delikatan tremon de la terkrusto. Katoj disponas krome pri enviinda avertosistemo, kiun homoj ne posedas. Ankaŭ la plurjaraj esploroj de la usonaj kaj kanadaj sciencistoj elmontris, ke grizaj ursoj estas elstaraj prognozuloj de veterŝanĝoj kaj kapablas antaŭsenti tempeston longe antaŭ ĝia apero. Iliaj sensoj estas aparte impresiĝemaj kaj kapablas flari homon je 28-kilometra distanco. Tiuj flarkapabloj kombinite kun aliaj, kiuj ĝis nun estas al homoj ne konataj ebligas al la grizaj ursoj, antaŭvidi tempeston aŭ naturkatastrofon. Estis dokumentitaj kelkaj kazoj, kiam la grizaj ursoj forlasis siajn teritoriojn antaŭ ol plagis ilin naturkatastrofo ruiniganta milojn da hektaroj da arbaroj.  Naturobservantoj rimarkis, ke kiam vetero estas malpliboniĝonta de sur la herbejoj malaperas ĉiuj abeloj. Jam homaj antaŭuloj traktis tiun konduton de abeloj kiel averton pri tempesto, pluvego aŭ forta vento. Nun sciencistoj konfirmis, ke abeloj sentas la humidecoŝanĝon en la aero longe antaŭ ol pluvpremos. Abeloj krome reagas je la ŝanĝoj de la atmosfera aerpremo kaj sentas la elektran tension de la aero. Simile kondutas ankaŭ aliaj insektospecioj. Ekzemple kokcineloj antaŭsentas alvenon de varmegoj kaj tiumomente kreas etajn gregojn, kio ebligas al ili konservi la korpohumidecon. Dum la plimulto de animaloj kaŝiĝas en sekuraj lokoj kaze de katastrofoj ŝarkoj kondutas tute malsimile, kio ebligas difini ilin kiel uraganĉasistojn. Sciencistoj el univeristato en la usona Miami de jaroj signas ŝarkojn kaj la observado de ili alkondukis al konkludo, ke ŝarkojn aparte tigroŝarkojn logas lokoj kun apartaj temperaturoŝanĝoj. Tio okazas tie, kie kreiĝas fortaj tempestoj. Sciencistoj nun sekvas la trafikvojojn de ŝarkoj kaj baze de ili prognozas kreiĝadon de uraganoj kaj tempestoj.

El la elsendo 27.04.2016. Legas Tomek  – 3’24”

La observataj en la lastaj jardekoj ŝanĝoj de birdopopulacio estas kaŭzataj de klimatŝanĝoj. Depende de la loĝloko birdoj de la sama specio povas pli aŭ malpli bone toleri iliajn sekvojn. Konfirmis tion analizoj de plurjaraj observadoj en Eŭropo kaj en Usono. Je ŝanĝiĝantaj klimatkondiĉoj birdoj reagas ĝenerala sur la nivelo de tutaj populacioj per ŝanĝo de sia nombreco aŭ ŝovo de la limoj de siaj vivejoj. Reago povas koncerni ankaŭ konduton aŭ fiziologion de unuopaj birdoj, kiuj pli frue komencas la migradon aŭ ĉiam pli bone adaptiĝas al la vivo en varmego. En unu el la plej novaj publikaĵoj el „Science” aperis tamen interesa kaj malofta analizo, kiu rilatas al multaj birdospeciaj populacioj samtempe. La esplorojn partoprenis sciencistoj el Usono kaj 17 eŭropaj ŝtatoj. Flanke de Pollando kunaŭtoris la analizon doktoro Przemysław Chylarecki el Muzeo kaj Instituto pri Zooglogio de la Pola Sciencakakademio en Varsovio kaj Tomasz Chodkiewicz el la Pola Birdprotekta Societo. La donitaĵoj estis prilaboritaj en Durham University en Britio. Al la analizo estis subita la reago de birdoj je klimatŝanĝoj en Eŭropo kaj Usono laŭ aparta konsidero de birdospecioj en la kunteksto de la unuopaj eŭropaj ŝtatoj aŭ feredraciaj ŝtatoj de Usono.  En la laboro estis konsideritaj multegaj donitaĵoj rezultantaj el preskaŭ 30-jaraj (1980-2009) observadoj, kiuj rilatis al 145 birdospecioj nestantaj en Eŭropo kaj 380 birdospecioj nestantaj en Usono. La rezultoj elmontras, ke laŭ la vidpunkto de birdospecioj klimatoŝanĝoj devas esti konsideritaj malsame. Por la sama birdospecio la klimatŝanĝoj diversloke en Eŭropo efikas plibonige aŭ male. Tie, kie klimato pliboniĝis birdoj grandigis sian nombrecon, tie kie klimato malpliboniĝis la nombreco de la sama birdospecio malkreskis. Ekzemple en Pollando la klimatŝanĝoj en la lastaj dudek jaroj estis favoraj por upupo, eŭrazia koltordulo, grenemberizo, verda pego, eŭropa saksikolo, turda kanbirdo. Ili malfavoris salikparuon, herberpipion aŭ pirolon. La analizoj konfirmis, ke ĝenerale en la tuta norda hemisfero la birdospecioj ŝovas limojn de siaj vivejoj ĉiam pli norden. Tiuj esplorkonkludoj  rilatas ankaŭ al efika birdoprotekto. Planante ĝin necesas konsideri estontajn klimatŝanĝojn kaj ligitajn kun ili ŝanĝojn de birdovivejoj. Ekzemple arbaro, kiu antaŭ dudek jaroj estis bona nestejo por pirolo, post la paso de laŭvicaj tri jardekoj – ankaŭ pro klimataj kondiĉoj – ŝanĝos sian specikarakterizon kaj ne plu favoros la vivadon de pirolo.

El la elsendo 19.04.2016. Legas Maciek  – 3’26”

La pola metodo produkti grafenon HSMG (High Strength Metallurgical Graphene) prilaborita en la Lodza Politekniko estas patente protektita en Usono kaj en la Eŭropa Unio. Grafeno produktata de Advanced Graphene plej fidele memorigas modelan grafenon, pro kiu oni ricevis Nobel-premion. Ĝi diferencas disde aliaj grafenoj konataj al la scienco kaj en la monda teknologio. Nome la pola grafeno HSMG estas produktata sur likva metalo, dank’ al kio ĝi povas esti preskaŭ ideala. Polaj sciencistoj kapablas produkti grafenon laŭ kvadrataj metroj, kio ebligas produktadon laŭ la industria skalo. Ne temas pri simpla procezo, ĉar ĝi postulas akiron de granda kaj plata spegulo de likva metalo. Por havi tian formmatricon sur granda surfaco necesas disponi pri tre maldika tavolo de likva metalo. Laŭ profesoro Piotr Kula, sub kies gvido estis prilaborita HSMG – ne ekzistas teknologia materialo libera de difektoj,  tamen ju malpli da ili estos des pli grafeno proksimos al modela materialo, kiu havas eksterordinare altajn kvalitojn elektrajn kaj mekanikajn. La definitiva instalaĵo ebligonta produktadon de HSMG-grafeno en la industria skalo troviĝos sur la tereno de la Sciencteknologia Parko de la Universitato en Zielona Góra (la okcidenta Pollando), kie troviĝas la nova centro de Advanced Graphene Products.

El la elsendo 12.04.2016. Legas Barbara  – 1’43”

Malbone purigitaj spicoj, kiel dolĉa papriko aŭ pipro povas enhavi grandkvante mikroorganismojn, inkluzive de malsalubraj, kiel Salmonella. Tio  minacas ne nur rekte al la homa sano, sed ankaŭ akcelas putriĝon de tiaj manĝproduktoj kiel  fromaĝoj aŭ viandelfaraĵoj. Dank’ al sciencistoj estis nun prilaborita nova metodo de la purigado de spicoj helpe de plasmo. En spicoj eksportataj el tropikaj landoj povas troviĝi grandkvante same oksigenaj bakterioj, iliaj endosporoj aŭ endosporoj de senoksigenaj bakterioj, kiel ankaŭ mikroorganismoj, ekzemple Salmonella. Tial antaŭ la porciumado kaj pakumo ili devas esti purigitaj. Pri la skalo de la bezono atestas tiaj donitaĵoj kiel tiu,  ke en 2010 al Usono trafis 600 milionoj da kilogramoj da spicoj postulantaj purigon. Se en malbone purigitaj produktoj estas tro da bakterioj ili povas kaŭzi veneniĝon aŭ putriĝon de nutraĵproduktoj. Ĝis nun plej ofte spicoj estas subigitaj al la bakterielimina efikado de vaporo, kiu metodo estas populara aparte en Hindio. Alia metodo estas la radiosterilizado. Kvankam ĝi estas sekura por la homo kaj efike detruas bakteriojn,  en multaj socioj tamen,  ĝi elvokas timojn kaj rezervojn. Tial sciencista  kolektivo el la Okcidentpomeria Teknologia Universitato en Szczecin (la okcidenta Pollando) prilaboris propran, tute novan metodon purigi spicojn. Dume esploroj koncernis muelitan nigran pipron kaj dolĉan paprikon. La ŝĉecinaj esploristoj por sterilizi spicojn aplikis plasmon. Tiu metodo, ankaŭ en Pollando, estas utiligata en la medicina industrio  por sterilizi kirurgiajn instrumentojn. Baldaŭ ĝi estos aplikita en nutraĵa industrio. La  esploroj de ŝĉecinaj sciencistoj pri piperina, alkaloido dank’ al kiu pipro havas akran guston elmontris, ke post apliko de plasmo ĝi ne ŝanĝiĝas, dum ĝia koncentriĝo grandiĝas. Tio signifas, ke bakterioj estis efektive detruitaj. Nun la esploroj koncentriĝas pri tio, ke spicoj estu purigitaj grandvante en laŭebe mallonga tempo. Komence por sterilizi 35 dekonojn de gramo de spicoj estis necesaj 60 minutoj. Nun por sterilizi 40 gramojn de spicoj estas necesaj nur du minutoj.

El la elsendo 12.04.2016. Legas Tomek  – 2’32”

La 2015-a jaro estis rekorda laŭ la vidpunkto de atakoj de ŝarkoj kontraŭ homoj. En la tuta mondo okazis 98 tiaj kazoj, inkluzive de 6 mortigaj. La antaŭa rekorda ĉi-rilate jaro estis la 2000-a, kiam estis atakitaj 88 personoj. Tiujn donitaĵojn sciigis iĥtiologo el la Ŝtata Universitato de Florido, d-ro George Burgess, kiu gvidas la statistikon de ŝarkoatakoj ekde 1958. Tri pasintjaraj mortigaj atakoj okazis sur la franca teritorio. Du proksime al la insulo Reunion sur la Hinda Oceano, unu en Novkaledonio sur Pacifiko, la ceteraj tri okazis en Aŭstralio, Egipto kaj Havajo.  Plej multaj atakoj de ŝarkoj en 2015 estis notitaj ĉe la marbordoj de Usono, Aŭstralio kaj la Sudafrika Respubliko. Kiel avertas George Burgess la franca Reunion estas aktuale la plej danĝera loko, se temas pri atakoj de ŝarkoj. Dum kvin lastaj jaroj estis notitaj tie 18 atakoj. Sep finiĝis per morto. La kreskantan nombron de atakoj iĥtiologoj klarigas per temperaturokresko de la oceanaj akvoj. Pro tio ŝarkoj penetras regionojn troviĝantajn pli norde aŭ sude de siaj vivterenoj vastigante sferon, en kiu ili vivas kaj nutras sin. Samtempe konforme al la kreskanta nombro de homoj sur la planedo, kreskas la nombro de homoj aspirantaj al la ripozo ĉe la marbordoj. Do la atakoj de ŝarkoj ne estas io eksterordinara. Laŭ dr-o Burgess pli granda mortorisko ligiĝas kun dronado, fulmofrapo, ursa atako ol kun la atako de ŝarko.

El la elsendo 05.04.2016. Legas Tomek  – 1’27”