Sciencaj informoj

Lunde en nia hemisfero komenciĝis astronomia aŭtuno. En Pollando sunplene kaj varmete. Kia estis la ĵus pasinta somero?  Laŭ klimatologo Szymon Walczakiewicz la temperaturoj de la meteologia somero en Pollando dum la lastaj dek kelkaj jaroj superas la mezajn indikojn. La esplorcentro IMGW – Instituto pri Meteologio kaj Akva Mastrumado informis, ke la nunjara somero estis en nia lando varma kaj seka. La temperaturoj de junio superis la normojn. La plej alta temperaturo 38,2 gradoj estis notita en Radzyń (la okcidenta Pollando). Varmega estis ankaŭ julio, dum kiu temperaturoj superantaj la normon koncernis la tutan landon. Plej varme estis en Włodawa (la orienta Pollando), kie oni oni notis 37,3 gradojn. Entute la nunjara somero estis je du kaj duona grado pli varma ol en la tuta periodo 1981-2010. Someran varmegon spertis en 2019 ne sole poloj. Ekzemple fine de julio en Parizo oni notis 42,5 gradojn, kio estis rekordo en la skalo de pli ol 70 jaroj. En Germanio oni notis 42 gradojn la unuan fojon ekde 138 jaroj, t.e. ekde la komenco de la mezurado. Historiaj varmrekordoj estis notitaj en Nederlando (40,4 gradoj) kaj en Belgio (40,6 gradoj). Kreskantajn temperaturojn sciencistoj agnoskas kiel rezulton de la terglobskalaj klimatŝanĝoj.

El la elsendo 24.09.2019. Legas Barbara – 2’05’

Klimata varmigo baze de donitajoj 2019_02’05”

Esploristoj el la laboratorio pri Behaviora Analizo de la Komencaj Jaroj ĉe Cornell Universty rimarkis, ke la gepatroj subkonscie ŝanĝas sian parolmanieron kiam ili reagas je la beba balbutetado tiel, ke en ĝi troviĝu malpli da nekutimaj vortoj, malpli longaj frazoj kaj pli da unuvortaj respondoj. Tio ne okazas tiam,  kiam ili alparolas infanon. Laŭ sciencistoj beboj mem formas sian lingvomedion por faciligi al si la lernadon. Unuflanke la parolo de la gepatroj influas tion, kiel infanoj lernas paroli, kio  estas evidenta afero. Aliflanke beboj havas propran motivon por influi la manieron, en kiu ili mem lernas. Oni tamen ne esploris ĝis nun la ligon inter tio, kiamaniere la infanoj ŝanĝas la parolon de la gepatroj aŭ la tuta ĉirkauaĵo, en kiu ili lernas paroli. Kadre de la esplorado 30 patrinoj kun siaj beboj dum du tagoj vizitis laboratorion por 30-minutaj ludsesioj. 9- kaj 10-monataj infanetoj povis moviĝi tra ĉambro, en kiu troviĝis ludiloj, skatoloj kaj afiŝoj kun bestoj. Ili estis registrataj kaj kameraitaj de kaŝitaj mikrofonoj kaj tri videokameraoj.  Sciencistoj analizis leksikon kaj sintakson en la parolo de la patrinoj kaj kontrolis ŝanĝojn en la parolmatureco de la beboj. Tiuj, kies patrinoj certigis al ili pli da okazoj por lernado – aplikante simpligitan parolmanieron kun malpli da vortoj kaj malpli longaj frazoj – la sekvan tagon lernis novajn sonojn pli rapide. Laŭ sciencistoj tio estas pruvo pri la esenca rolo de la beboj mem en la formado de sia lernomedio. Konklude ili konstatis, ke gravas instigi la gepatrojn reagi je la beba balbutetado. Ĝi rolas kiel la socia akcelilo, pere de kiu beboj ĉerpas informojn de la ĉirkaŭantaj ilin plenkreskuloj.

El la elsendo 17.09.2019. Legas Barbara – 2’24”

La beba balbutetado kaj la geaptra parolmaniero_02’24”

En la glasgova universitato kreiĝis artefarita lango, kiu kun preskaŭ 100-procenta trafeco kapablas distingi viskiospecojn. Scencistoj havas la esperon, ke eblos apliki ĝin i.a. por kontraŭbatali la falsadon de alkoholaĵoj. Aranĝitaj kvazaŭ sur la ŝakluda plato submikroskpaj strioj de oro kaj aluminio rolas kiel gustoreceptoroj. Dum testoj oni mezuras kiel post la priverŝo de ili per alkoholprovaĵo ili absorbas lumon. La statistika analizo de tre subtilaj diferencoj en la lumoabsorbado ebligis al skotoj identigi diversajn viskiospecojn. Interalie ili aplikis sian artefaritan langon en la viskodistilejoj Glenfiddich kaj Glen Marnoch. Evidentiĝis, ke la lango kapablis konstati diferencojn inter drinkaĵoj kun pli ol 99-procenta trafeco. Ĝi krome kapablis indiki subtilajn diferencojn inter la sama viskio maturiĝanta en bareloj dum 12, 15 kaj 18-jaroj. Laŭ la skotaj sciencistoj la artefarita lango povas esti facile aplikita por gustumado de ĉiuspecaj likvaĵoj. Tio signifas, ke ĝi povas esti utiligita diversmaniere – por malkovri falsitan alkoholaĵon, por ekzameni nutraĵkvaliton.
El la elsendo 10.09.2019. Legas Barbara – 1’35”

Doktorino Karolina Hansen el la Varsovia Universitato gvidas de kelkaj jaroj esplorojn pri tio, kiel estas perceptataj personoj parolantaj kun fremda akĉento. Siajn eksperimentojn ŝi faris en Germanio, Britio, Usono kaj Pollando. Evidentiĝis, ke ne ĉie ili estas traktataj same. Ekzemple enmigrantoj el Turkio en Germanio, el Meksiko en Usono aŭ el Ĉinio en Britio estas taksataj de germanoj, usonanoj, aŭ britoj pli negative ol enmigrantoj parolantaj la polan en Pollando. Estas konate, ke se oni ne alproprigas fremdan lingvon infanaĝe plej ofte dum la tuta vivo sentiĝas en la parolo fremda akĉento, tio signifas ke la parolo de koncerna persono sonas alie ol de la ĉirkaŭaj denaskuloj. La pola esploristino koncentriĝas nun pri la motivoj de la negativa sinteno al aliakĉentuloj. Ŝiaopinie tio povas ligiĝi kun tre multaj enmigrantoj en koncernaj landoj. Nun oni postulas de ili senakĉentan paroladon, similan al tiu, kiun praktikas la plimulto de la socio. Tio tradukiĝas al ilia vivŝanco. Alie situacio prezentiĝas en Pollando, kie eĉ forta fremda akĉento en la parolata pola estas perceptata pli pozitive, cetere sendepende de la devenlando de eksterlandano. Tio povas ligiĝi kun la fakto, ke la pola ne estas tre facila lingvo kaj ne uzas ĝin multaj personoj. El tio sekvas komprenemo por engaĝiĝo de koncernato lernanta la polan lingvon.

El la elsendo 09.04.2019. Legas Tomek – 1’46”

sc_tm_Polaj esploroj pri fremda akcento de enmigrantoj_01’46”

Jam pli ol 300 mil artikolojn el mil sciencaj periodaĵoj liveras senpage la pola Scienca Biblioteko, la plej granda reta platformo kolektanta la sciencajn revuojn. La funkcianta ekde la 2014-a jaro Biblioteko daŭre vastigas siajn provizojn dank’ al publikaĵoj de altlernejaj eldonejoj kaj specializaj institucioj, aperigantaj unuopajn periodaĵojn. Nur en 2019 la platformon riĉigis 100 novaj titoloj. La bibliotekaj provizoj estas ne nur senpage legeblaj, sed ankaŭ konsulteblaj en ajna loko kaj periodo sen la bezono registriĝi. Ĝi servas same al sciencistoj kiel ankaŭ al ĵurnalistoj, klerigantoj, entreprenistoj, specialistoj kaj ĉiuj personoj interesiĝantaj pri konkreta temo. La Sciencan Bibliotekon gvidas Platformo de Malferma Scienco funkcianta kadre de la Interbranĉa Centro de Matematika kaj Komputila Modelado de la Varsovia Universitato.

El la elsendo 03.09.2019. Legas Gabi – 1’14”

Sciencistoj el la varsovia Ĉeflernejo de la Agrikultura Mastrumado produktis sekan/pulvorigitan mielon, kiu enhavas eĉ 80 procentojn de la natura mielo. La novuma produkto povas servi kiel fajna konsistero de multaj nutaĵproduktoj kaj kiel suplemento de dieto. Sur la merkato troviĝas jam pulvorigita mielo, sed ĝi entenas nur 50 procentojn de la natura produkto. La ceteron konsisitigas helpa substanco >maltodekstrino< kun alta glikemia indekso. En la pola seka mielo ĝi estis anstatŭigita per alia substanco kun sanfavora karaktero por la digestosistemo >nutriozo<.  La pulvorigita mielo taŭgas por  dolĉaj produktoj. En viandaj ĝi rolas kiel konsistero longiganta la konsumperiodon. Mielo estas utiligata por la produktado de medikamentoj, kosmetikaĵoj kaj nutraĵproduktoj. Tamen la natura mielo industriskale estas utiligata malgrandkvante pro sia gluecaj proprecoj, kio malfaciligas purigadon de industriaj maŝinoj. Ne sensignifa estas ankaŭ ĝia rapida kristaliĝo. Tiun situacion povas ŝanĝi la pulvorigita mielo.

El la elsendo 27.08.2019. Legas Gabi – 1’24”

Fajnaj proprecoj de pola seka mielo_01’24”

Informo aktivigas en la cerbo la samajn regionojn kiel manĝo, mono kaj narkotaĵoj. Ĝi rolas kiel premio, kiun malfacilas rifuzi senkonsidere al ĝia efektiva valoro. Sciencistoj el la Kalifornia Universitato en la usona Berkeley ekzamenis la motivon de nia scivolemo. Ili elmontris, ke ĉiu informo sendepende – ĉu ĝi estas grava aŭ ne – stimulas en la cerbo regionojn apartenantajn al la tiel nomata premisistemo respondeca pro la produktado de dopamino, hormono de plezuro. Ĝuste tial konstanta kaj nelimigita aliro al informoj povas kaŭzi dependiĝon. Tio praktike signifas kontroladon de ĉiaj elektronikaj mesaĝoj en komputilo, poŝtelefono aŭ sociaj portaloj. Laŭ profesoro Ming Hsu, la ĉefa aŭtoro de la esploroj, por la cerbo informo rolas kiel premio en si mem, senkonsidere al ĝia utilo. La cerbo ŝatas malplenajn kaloriojn el nutraĵoj kaj same taksas informojn, kiuj kvankam ne utilaj, influas bonfarton. Iuj difinas tion kiel vanan scivolemon. Specialistoj ekzamenis ankaŭ decidojn alprenatajn de volontuloj praktikantaj hazardludojn analizante, kiom ili kapablas pagi pro informoj pri la gajnoŝancoj. Samtempe ili esploris la aktivecon de iliaj cerboj helpe de la funkcieca magneta rezonanco (fMRI). Evidentiĝis, ke la decidoj plej ofte estis alprenataj en maniero racia, t.e. gravis la kriterio de informtaŭgeco. Konforme al ekonomika modelo testitoj traktis informon kiel rimedon por atingi celon. Kelkfoje ili kondutis tamen malracie kaj pagis pro senvaloraj informoj, kiuj ne influis iliajn decidojn. Tiam ili kondutis konforme al psikologia modelo premisanta, ke scivolemo mem kaj atendado de alta premio sufiĉas por sproni la agadon. Tiukaze informo rolis kiel premio. Helpe de aparta komputila programo eblis taksi kiom forte iu deziras ekkoni difinitan informon kaj kiom pretas por ĝi pagi.

El la elsendo 13.08.2019. Legas Tomek – 2’13”

nformo kiel narkotajo_02’13”

Laŭ la artikolo en „Science” ekde la 1970-a jaro en Usono kaj Kanado la nombro de birdoj malkreskis je 29 procentoj, tio estas je tri miliardoj. La ĉefaŭtoro de la esploroj Ken Rosenberg el Cornell University gvidis kolektivon de esploristoj el 7 institutoj de ambaŭ landoj. Ili analizis longdaŭrajn kaj ankaŭ satelitajn donitaĵojn pri 529 birdospecioj. Oni notis la malkreskon de la birdonombro en ĉiuspecaj ekosistemoj. La populacio de arbaraj birdoj malkreskis je unu miliardo, la nombro de herbejaj birdoj malkreskis je 50 procentoj, t.e. je 700 milionoj. Laŭ la esploristoj la ĉefa kaŭzo de ĉi tiu situacio estas perdo, malapero de birdovivejoj. La plej signifaj malkreskoj estis notitaj inter la plej popularaj birdospecioj kaj 90 procentoj de la nombromalkresko koncernis apenaŭ 12 birdofamiliojn inkluzive de paseroj, fringoj, ikteredoj aŭ paruliedoj. Samtempe en ĉi tiu 50-jara periodo trioble kreskis nombro de tiaj rabobirdoj kiel agloj aŭ akcipitroj, kio ligiĝis kun la malpermeso uzi la kontraŭinsektan preparaĵon DDT kaj kun la malpermeso ĉasi la rabobirdojn. Je 50 procentoj grandiĝis la nombro de akvobirdoj dank’ al pluraj protektoprogramoj, kiuj al ili rilatis. Laŭ Ken Rosenberg ĉi tiuj sukcese ekzameniĝintaj protektoprogramoj povas servi kiel modelo por protekti herboterenojn kaj iliajn birdojn. Tamen sukceso dependas de la tuja entrepreno de la protektopaŝoj.

El la elsendo 08.10.2019. Legas Gabi – 2’33”

Grupo de esploristoj sukcesis konfirmi la ekziston de granda akvotavolo etendiĝanta ĉe la nordorienta marbordo de Usono. La provizoj de relative dolĉa akvo troviĝas en poreca sedimento sub la fundo de la oceano etendiĝanta de ĉirkaŭ 80 kilometroj for de la marbordo ĝis la rando de la kontinenta breto. Sciencistoj asertas, ke tio estas la plej granda ĉi speca malkovro en la mondo. Similaj akvoprovizoj sur la tersurfaco formus lagon kun preskaŭ 40 mil kvadrataj kilometroj. Jam en la 70-aj jaroj firmaoj dum la komercaj serĉboradoj de petrolo estis trovantaj dolĉan akvon kaj ne ĝin. Nur novaj serĉteknikoj kun la uzo de elektromagneta radiado ebligis lokalizi ankaŭ dolĉakvajn provizojn.  Laŭ esploristoj la dolĉa akvo sub la fundon de oceano povis traiĝi sekve de glaĉera degelado kaj estis haltigita en sedimento sur la surfaco de la nuna kontinenta breto, kiun tiam ankoraŭ ne kovris la oceano. La plej novaj esploroj elmontras tamen, ke la dolĉakva tavolo estas daŭre provizata per akvo el la kontinento.  Tiun teorion konfirmas la fakto, ke akvo en la akvotaolo proksime al la bordo estas plej dolĉa. Ju pli for des pli ĝi fariĝas saleca, sed multe malpli ol la mara akvo. La esploristoj sugestas, ke  similaj akvotavoloj povas troviĝi laŭe de aliaj marbordoj, kiel Kalifornio, Aŭstralio, la Proksima Oriento aŭ la Sahara Afriko. Tio povus helpi en iuj regionoj solvi problemojn kun  la manko de trinkakvo. La akirado de dolĉa akvo el ĉi tiuj tavoloj eĉ iom salecaj estus multe malplikosta ol kaze de sensaligado de la mara akvo.

El la elsendo 16.07.2019. Legas Tomek – 1’55”

Dolca akvo sub la fundo de Atlantiko_01’55”

La planedologojn delonge interesas la demando pri la origino de la nuboj videblaj ĉirkaŭ 30 kilometrojn super la surfaco de la Marso. La nuboj ne kreiĝas pro si mem. Ili bezonas ion, sur kio povas komenciĝi la kondensiĝo. En la kazo de la Tero temas pri polveroj aŭ saleroj. Kvankam ŝajnis, ke sur la Marso tiaj kondiĉoj ne aperas tamen komplika, komputila simulado de la marsa atmosfero elmontris, ke la kreiĝadon de nuboj kaŭzas meteoritoj. Tion konstatis sciencistoj el University of Colorado en Boulder. Laŭ ili kaze de la Marso ĉiutage temas pri meteoritoj pezantaj sume de du ĝis tri tunoj. La marsaj  nuboj estas kutime tre maldikaj tamen frumatene kaj posttagmeze ilia dikeco grandiĝas. Ili povas kaŭzi malkreskon aŭ kreskon de temperaturo ĉe grandaj altecoj eĉ je 10 celsiusaj gradoj. Tio elmontras, ke en la atmosfero de la Ruĝa Planedo okazas ŝanĝoj, kies fonto estas la grundkrusto kaj tio kio sub ĝi troviĝas.  Laŭ sciencistoj ĝuste tie en la glaciformo troviĝas akvotavoloj, kvankam ne eblas ekskludi, ke ie pli profunde akvo troviĝas en likva stato. Nun sciencistoj frontas la defion difini kiel trapasas la procezo de la kreiĝado de marsaj nuboj. Dank’ al ekkono de tiu mekanismo eblos respondi la ĉefan demandon, ĉu sur la Marso ekzistis oceanoj kaj riveroj, kaj se jes, kio kun ili okazis.

El la elsendo 09.07.2019. Legas Tomek – 1’39”

La enigmo de la Marsaj nuboj_01’39”