Pola RetRadio

nia komuna lingvomedio

Sciencaj informoj

Maksimume ebla sonrapideco

Sciencistoj el Queen Mary University, University of Cambridge kaj el la Instituto pri Fiziko de Altaj Aerpremoj en Troick difinis la apogean limon de sonrapideco. Evidentiĝis, ke ĝi egalas al ĉirkaŭ 36 100 metroj je unu sekundo, do trioble pli ol la sonrapideco en diamanto. En la aero la sonrapideco egalas al ĉirkaŭ 340 metroj je sekundo. Pri tio informis Science Advances en koncerna artikolo klarigante, ke la maksimuma sonrapideco en ajna medio dependas de la fajnstruktura konstanto kaj la kvociento de la masoj de protono kaj elektrono. Ili ludas gravan rolon en la kompreno de la Universo. De ili dependas diversaj procezoj, kiel nuklea sintezo en la steloj kaj en la juna Universo. De la ekvilibro inter ili dependas i.a. la ekzisto de la ekosfero ĉirkaŭ steloj, kie povas aperi la unuaj vivmolekuloj. Sciencistoj testis siajn teoriajn kalkulojn aplikante diversajn materialojn, precipe koncentriĝinte pri unu aparta fenomeno. Laŭ iliaj esploroj la sonrapideco devas malkreski konforme al la kresko de la atoma maso, el kiu estas konstruita la medio. Tio signifis, ke la sono plej rapide propagiĝas en firma atoma hidrogeno. Tian materialon eblas akiri en la kondiĉoj la aerpremo de pli ol unu miliono da atmosferoj. Ĝi estas komparebla al tiu, kiu ekzistas en la kerno de la Jovo. Tiam hidrogeno fariĝas metalece firma korpo bonege propaganta elektron kaj verŝajne en la ĉambra temperaturo fariĝante materialo superkonduktiva. Tial estis faritaj kalkuloj pri la sonpropagado en la firmkorpa hidrogeno, kio ebligis konstati, ke ĝia rapideco proksimas al la teoria limo.

El la elsendo 27.10.2020. Legas Tomek – 2′ 04″

Nanopartikloj de oro en la kontraŭkancera medicino

Oro ĉiam pli ofte estas aplikata por la medicinaj celoj. Unu el la lastaj atingaĵoj estas enpenetrigo de orpartikloj en la kancerajn ĉelojn por difini ilian lokon kaj eĉ neniigi ilin. Kolektivo de profesoro Dipanjan Pan el UMBC aplikis oron en la kontraŭkancera terapio trovinte la manieron „bredi” orpartiklojn rekte en la kanceraj ĉeloj. Tio evidentiĝis metodo pli rapida kaj malpli kosta ol la aliaj, ligitaj kun la enpenetrigo de oro en la tumoran histon. Tiu ĉi novuma metodo ne postulas grandajn orkvantojn kaj povas efiki jam 30 minutojn post la apliko. La nunaj metodoj utiligantaj oron por kontraŭbatali tumorojn komencas efiki nur post 24 horoj. Laŭ profesoro Pan la esploroj de lia kolektivo estas malgranda, sed grava paŝo por klinika aplikado de oro utiligata por la biomedicinaj celoj ekde ĝia unua sintezo antaŭ tri jarcentoj.

El la elsendo 20.10.2020. Legas Tomek – 1′ 07″

 

Freŝa glacio sur Encelado

Novaj astronomiaj observadoj sugestas, ke sur Encelado, unu el la lunoj de la Saturno povas troviĝi tavoloj de freŝa glacio. Sur ĝia surfaco troviĝas multaj ravinoj, sed de malproksime la luno havas kompaktan briliantan aspekton. Sciencistoj malkovris nun, ke signifa parto de la glacio sur la tuta luno estas freŝa. Tio sugestas, ke sur Encelado okazas iu geologia aktiveco. Jam ekde 2005 estas sciate, ke sur ĝi „io” okazas post kiam la kosma sondilo Cassini konstatis la ŝprucaĵojn de sala akvo venantajn de sur ĝia surfaco en la kosman spacon. Konsistante el glacigrajnoj kaj vaporoj ili devenas plej verŝajne el la likva oceano troviĝanta sub la glacikrusto de Encelado. Nun la nova spektra mapo pruvas ke signaloj registritaj en la infraruĝo evidente ligiĝas kun ĝia geologia aktiveco, facile konstatebla sur ĝia suda poluso. Kelkaj el similaj karakterizoj estas observeblaj en la infraruĝo ĉe la norda poluso. Tio pruvas, ke la sama geologia aktiveco okazis ĉe ambaŭ duongloboj. Povas esti, ke la baldaŭaj misioj de Juice kaj Europa Clipper liveros pliajn informojn pri la glacilunoj de la Jovo kaj la Saturno.

El la elsendo 13.10.2020. Legas Tomek – 1′ 29″

Sukceso de finnaj sciencistoj

Sciencistoj el la universitato Aalto, Finnlando prilaboris fotovoltaikan, sunpanelan aranĝaĵon (alifarantan lumradiadon je energio), kies ekstera kvanta produktiveco la unuan fojon superis 100 procentojn. Tio ne rilatas al energia produktiveco, kiu ne superas 100 procentojn. Ĝis nun estis asertite, ke supero de ĉi tiu limo estas malebla. Tiu ĉi atingaĵo povas havi esencan signifon por la sunĉeloj kaj fotodetektiloj. La ekstera kvanta produktiveco sur la nivelo de 100 procentoj signifas, ke ĉiu fotono trafanta la fotovoltaikan aranĝaĵon generas unu elektronon en la ekstera cirkvito. La atingita de finnaj sciencistoj kvanta produktiveco sur la nivelo de 130 procentoj signifas, ke ĉiu fotono produktas meze elektronon en la kvanto 1,30. Alivorte temas pri 30-procenta ŝanco, ke unu fotono generos du elektronojn. La sukceso ne estus ebla sen apliko de konforma materialo. Sciencistoj aplikis nigran silicion kun nanostrukturoj en la formo de konusoj kaj kolumnoj absorbantaj la ultraviolan radiadon. Komence la finnaj sciencistoj asertis, ke dum iliaj esploroj enŝteliĝis eraro, sed ilia rezulto estis konfirmita de la germana meteologia instituto – PTB. La rekorda produktiveco de la nova fotovoltaika aranĝaĵo povas signife fajnigi ĉiujn aranĝaĵojn malkovrantajn fotonojn. Unuavice temas pri sunĉeloj kaj lumdetektiloj. La aranĝajo de finnaj sciencistoj jam aperis en komerca reto.

El la elsendo 06.10.2020. Legas Tomek – 1′ 49″

Du cerbaj duonsferoj en la infana parolevoluo

Ĉe malgrandaj infanoj lezo de ajna el la du cerbaj duonsferoj ne influas la parolkapablon. Eĉ se ĉe malgrandaj pacientoj la maldekstra duonsfero estos grave lezita daŭre estas ebla la regeneriĝo de la parolfunkcioj. En la matura aĝo la parolalifarado okazas nur en la maldekstra duonsfero kaj ekzemple apopleksio rezultigas la parolpertubojn. Pri tio informis sciencistoj el Georgetown University en Vaŝingtono. Iliajn esplorojn partoprenis 39 sanaj infanoj en la aĝo de 4 ĝis 13 jaroj kaj 14 plenkreskuloj inter la 18-a kaj la 29-a vivojaroj. La observado de ilia cerboaktiviĝo dum la samaj lingvaj taskoj elmontris, ke ĉe la plej junaj infanoj 4-6-jaraĝaj ne manifestiĝas asimetrio karakteriza por plenkreskuloj. Dank’ al tio en la frua parolevoluo partoprenas du cerbaj duonsferoj. La neŭrona reto atribuanta konkretajn taskojn al unu aŭ al la alia duonsferoj evoluas ĝis la 10-a/11-a vivojaroj. La engaĝiĝo de ambaŭ duonsferoj rolas kiel kompensa mekanimso kaze de lezo. Se la maldekstra duonsfero estas lezita tuj post la nasko de la infano la elformiĝadon de parolo transprenas la dekstra duonsfero. La samo koncernas novnaskitojn kun cerba paralizo.

El la elsendo 29.09.2020. Legas Tomek – 1′ 30”

La vaga nervo en alprorigado de fremdaj lingvoj

Usonaj sciencistoj priskribis aranĝaĵon, kiu similas al la enmetata en la orelon aŭskultilo, kiu helpe de nerimarkeblaj, subliminaj elektraj impulsoj stimulas la vagan nervon. Ĝi tiamaniere helpas en ellerno de sonoj de fremda lingvo. Temas pri neinvada tekniko difinata kiel tVNS. Laŭ specialistoj la aranĝaĵo povas esti vaste aplikebla, fajnigonta ankaŭ alispecan lernadon. En eksperimentoj priskribitaj en „npj Science of Learning”, sciencistoj utiligante precize planitan tempe neinvadan stimuladon de la vaga nervo signife plibonigis la kapablon de anglolingvaj personoj distingi sonojn de la mandarena lingvo. Krome la stimulo ebligis al volontuloj duoble pli rapide percepti iujn sonojn. Ĝenerale oni asertas, ke plenkreskuloj ne kapablas ellerni la sonmodelojn de la nova lingvo, sed la ĵusaj eksperimentoj pruvas, ke tio ne veras koncerne ĉiujn. Sciencistoj supozas, ke la tekniko tVNS avantaĝe influas la lernadon firmigante la nervotransligilan signaladon en la signifa parto de la cerbo. Portempe pliboniĝas la atento pri la sonstimuliloj. Tio favoras longdaŭran lernadon, sed tiu demando postulas tamen pliajn esplorojn.

El la elsendo 22.09.2020. Legas Tomek – 1′ 28″

Profunda ruĝo por plibonigi la vidkapablon

Sciencistoj el la universitata londona lernejo asertas, ke ĉiutaga triminuta alrigardado de profunda ruĝa koloro povas signife plibonigi la vidkapablon. Jam ĉe 40-jaruloj la retinaj ĉeloj komencas maljuniĝadi. Parte kaŭzas tion funkcimalpliboniĝo de mitokondrioj, difinataj kiel ĉelaj energicentroj. Ilia denseco estas la plej granda en retinaj lumsensiloj samtempe ilia energibezonateco estas tre alta. Tial retino maljuniĝas pli rapide ol aliaj organoj. Pli fruaj esploroj ĉe musoj, burdoj kaj drosofiloj elmontris, ke influado de ili per profunda ruĝo (ondoj kun la longo de 670 nanometroj) signife plibonigas la funkciadon de retinaj lumsensiloj. Por la bezonoj de eksperimento estis kreita grupo de 24 diversaĝaj okulsanaj personoj egalkvante konsistantaj el viroj kaj virinoj. Komence oni ekzamenis la sentivecon de iliaj bastonetoj kaj konusetoj. La sentiveco de bastonetoj estis ekzamenita en malluma ejo, post kiam ilia rigardo kutimiĝis al krepusko. La tasko de la ekzamenitoj estis malkovri lumon kun tre malalta intenseco. La sentiveco de konusetoj estis taksita helpe de koloroj, tre malmulte kontrastaj. Poste ĉiuj personoj partoprenantaj la eksperimenton ricevis lanterneton kun lumeliganta diodo kun la tasko dum du semajnoj po 3 minutoj tage rigardi la lumstrion kies longeco egalis al 670 nanometroj. Fine la testoj estis ripetitaj. Evidentiĝis, ke ĉe iuj personoj 40- kaj pliaĝaj la setiveco de konusetoj je kolorkontrasto kreskis eĉ je 20 procentoj. Pliboniĝis ankaŭ la funkciado de bastonetoj, kvankam ne samgrade kiel kaze de konusetoj. Scienistoj konstatis do, ke eĉ mallonga influado de adekvata lumstrio je la kadukiĝinta energisistemo de retinĉelo ebligas en signifa grado plibonigi la vidkapablon ĉe personoj iom aĝaj.

El la elsendo 19.09.2020. Legas Barbara – 2′ 39″

Polaj studentoj kun premioj en  la konkurso Future Mars Life

Studentoj kaj diplomitoj de la Vroclava Politekniko el la grupo Innspace prilaboris projektojn, kiuj ebligos al homo ekloĝi sur la Marso kaj du el ili estis premiitaj en la internacia konkurso Future Mars Life. La konkurso organizata en Ĉinio estas parto de la projekto  „C Space”, kadre de kiu inter junuloj de la tuta mondo estas popularigata la aviado kaj la Kosmo, kiel sferoj kun kiuj valoras ligi sian estontecon. La organizantoj ricevis pli ol tri mil projektojn el la tuta mondo, kiuj traktas diversajn aspektojn de la funkciado sur la Marso komencante de la produktado de nutraĵoj kaj vestaĵoj, tra transportaj problemoj ĝis edukado kaj distro en la homa kolonio. La ĵurio konsisitata el tridek personoj elektis premiotojn en ses kategorioj atribuante al ili la premiojn „Winner”. El inter ili estis elektitaj entute 32 elstaraj projektoj premiitaj per „Gold Winner”. Inter ili troviĝis la projekto „Ideacity” el Pollando. Temas pro projekto de urbo situanta en plimulto sub la marsa grundo. Tiu projekto ricevis pasintjare la 5-an lokon en la usona konkurso Mars Colony Prize. La alian premion polaj studentoj akiris pro la projekto „Dome”, kiu rilatas al la kolonikonstruaĵo utigonta la diurnan amplitudon de temperaturoj sur la Marso.

El la elsendo 18.08.2020. Legas Barbara – 1’43”

Polaj sciencistoj klopodas klarigi pri kio klaĉas abelojv

Abeloj komunikas inter si pere de dancoj kaj emisiado de feromonoj. Sed tio ne estas iliaj solaj komunikmanieroj. En iuj situacioj, kiel ekzemple antaŭ la forlaso de abelujo fare de abela masklo aŭ kiam la abelreĝinopatrino metas tro malmultajn ovoj la abeloj komunukas tion pere de la flugilvibrado. Pri la flugilvibrado kiel komunkmaniero inter abeloj oni sciis delonge, sed nur nun eblis tion filmregistri kaj krome konstati, ke la flugilvibrado okazas en diversaj kuntekstoj. Tion konstatis sciencistoj el Agronomia Universitato en Krakovo (la suda Pollando) observante abelojn en abeluloj kun vitraj muroj helpe de kamerao registranta 3000 fotogramojn je unu sekundo. Tio ebligas vidi  moviĝantajn abelojn 100 fojojn malpli rapide ol en kutima filmo. La esplorado de abela flugilvibrado havas apartan signifon kiam pretiĝas abelsvarmo. En tiu periodo laborabeloj konstruas abelujajn strukturojn en kiuj evoluas novaj abelpatrinoj kaj la malnova patrino kun parto de la abela familio forflugas. Dum abelsvarmo la mielproduktado en abelujo malkreskas. Abelistoj klopodas do malebligi abelsvarmon, sed pro tio necesas daŭre kontroli abelujojn. Profesoro Tofilski havas la esperon, ke la esploroj pri la abela flugilvibrado ebligos antaŭvidi abelsvarmon post la apliko de minimikrofonoj en abeluloj. Dume tamen estas necesaj multaj pliaj esploroj, kiuj ne facilas, ĉar abelsvarmo kutime okazas nur unu fojon en la jaro. 

El la elsendo 18.08.2020. Legas Barbara – 2’12”

Cerbo de praanimalo rekonstruita virtuale

Antaŭ preskaŭ 80 jaroj dum la paleontologiaj foslaboroj en la usona Nebrasko sciencisto el la Ĉikaga Universitato malkovris malgrandan fosilion. Ĝi evidentiĝis esti kranio de malgranda mamulo de la specio Megalagus, prakuzo de la nuntempaj kunikloj. Nun sciencistoj el Pollando kaj Kanado virtuale rekonstruis la internon de la kranio, kiu bildigas la eksteran surfacon de la animala cerbo de antaŭ 34 milionoj da jaroj. La kranio estis unue subigita al rentgena mikrotomagrafio, dank’ al kio eblis krei ĝian tridimensian bildon. Sekve virtuale oni ĝin plenigis akirante la bitan muldaĵon de la cerbo. Tiel rekonstruita cerbosurfaco enhavas ne sole informojn pri la dimensioj de ĝiaj unuopaj segmentoj, sed ankaŭ pri la disloko de vejnoj sur la surfaco de la centra cerboparto, kaj ankaŭ de la kraniaj nervoj. Fine estis faritaj cerbomodeloj dank’ al la tekniko de la tridimensia presado. Profesorino Łucja Fostowicz-Frelik el la Paleobiologia Instituto de la Pola Sciencakademio en Varsovio gvidis la esplorojn kun kolektivo de profesoro Mary Silcox el la toronta universitato Scarborough kaj doktoro Sergi López-Torres, kiu partoprenis la postdoktorigan staĝon en Varsovio.  Tiuj pioniraj esploroj, laŭ la opinio de sciencistoj, havas esencan signifon por la evolubiologio de la tuta grupo de Euarchontoglires, kiu ĉirkaŭprenas ankaŭ primatojn, inkluzive de la homo.

El la elsendo 11.08.2020. Legas Barbara – 1’57”