Felietonoj
Marysieńka, la amata edzino de Jan III Sobieski
Ĝuste hodiaŭ pasas la 309-a mortodatreveno de la amata edzino de la pola reĝo Johano la 3-a Sobieski, karesnome konata kiel Marysieńka. Kvankam ŝi naskiĝis kaj mortis en Francio preskaŭ la tutan vivon ŝi pasigis en Pollando kaj cetere tie ĉi ŝi estis fine sepultita kune kun la amata edzo.
La edzeco de Maria Kazimiera d’Arquien kun Johano Sobieski en la pola historio eble estas la unusola ekzemplo de tiom granda ampasia rilato inter la polaj regantoj. En la komuna vivo ili ne sole reciproke sin arde amis, sed ankaŭ apogis senrezerve. Atestas pri tio lasita de ili riĉa amplena leterkolekto. Ili estis verkitaj ĉefe dum iliaj disiĝoj jen pro nobelkunvenoj, partopreno de Johano sur diversaj batalkampoj interalie dum fama batalo kontraŭ turkoj apud Vieno en 1683. La leteroj bilidigas aŭtentojn emociojn de la reĝa paro, kaj krome malfacilaĵojn kaj problemojn de la tiama mondo.
Marysieńka, Maria Kazimiera d’Arquien naskiĝis la 28-an de junio 1641 en Nevers, Burgundio. Ŝiaj geaptroj estis markizo Henri Albert de La Grange d’Arquien el familio kun plurjarcenta historio, sed sen plu granda influo. La patrino, Françoise de La Châtre, devenis el aristokrata familio kaj estis honordamo de reĝino Ludovika Maria Gonzaga. La gepatroj zorgis pri sia filino, kiu tre frue estis sendita al la kortego de la reĝino. Maria Kazimiera apenaŭ kvar- aŭ kvinjara venis al Pollando kun la kortego de la reĝino, kiu fariĝis la edzino de du sinsekvaj polaj reĝoj. Marysieńka rapide alproprigis la polan lingvon kaj kulturon. Tamen en 1648 pro la malfacila situacio en la lando kaj la morto de reĝo Vladislavo la 4-a la vidviĝinta Ludovika Maria Gonzaga resendis la sepjaran knabinon al Francio. Tie en la familia Nevers dum ĉ. 4 jaroj ŝi kompletigis edukon en la klostra ursulanina lernejo. Reveninte al Pollando Marysieńka apartenis al la plej ŝatataj honordamoj de Ludovika Maria Gonzaga, kiu dume fariĝis la duon fojon la reĝino de Pollando edziniĝinte al Johano II Kazimiro Vasa. Marysieńka enirante la mondanan vivon perfektiĝis pri politikaj aferoj, ekregis la epistolan arton kaj en la perspektivo estis edziniĝi al bonstata pola magnato, kiu iĝu pledanto ĉe la reĝina alo. Marysieńka akiris apartan pozicion inter la ceteraj damoj kaj fariĝis ne sole atestanto, sed ankaŭ partoprenanto de gravaj politikaj kaj kortegaj eventoj de la Pola Respubliko. Kiel skribis pri la 13-jaraĝa tiam knabino pola politikisto kaj poeto, Jan Andrzej Morsztyn ŝia anĝeleska korpo harmoniigis en si spritecon kaj racion.
La unua renkontiĝo de Jan Sobieski kun Maria Kazimiera d’ Arquien okazis ĉirkaŭ 1655 kaj sendube temis pri la fulmenamiĝo. Maria Kazimiera kvankam junaĝa logis la atenton per sia gracio kaj inteligenteco. Logis ŝia viglo, energio, sed samtempe subtileco. Jan devenanta el bonstata kaj influpova magnata familio estis tiam juna oficiro distingiĝanta per karieraŭguraj trajtoj. Lia familio tenis proksimajn rilatojn kun la reĝa kortego.
La reĝino Ludovika Maria Gonzaga sciis pri la profunda sentimento de ambaŭ. Jan ne kaŝis sian afekcion kaj la deziron de la edziĝo. La reĝino favoris ilin, sed… sed Jan faris paŝon nepardoneblan. Dum la invado de svedoj kontraŭ la Polan Reĝolandon li deklaris sin flanke de Karolo la 10-a Gustavo. Eĉ se nur por tri monatoj tio eĥis negative kaj vaste. La forlaso de la reĝo Johano Kazimiro sekvis per la reĝina malfavoro. Ŝi decidis do, ke Maria Kazimiera d’Arquien edziniĝu al Jan Sobiepan Zamoyski, unu el la plej riĉaj kaj influpovaj mangantoj de la Respubliko. Marysieńka fariĝis lia edzino havante 17 jarojn. Ne temis pri feliĉa geedzeco eĉ se la paro havis kvar infanojn, el kiuj tamen neniu ĝisatendis maturan aĝon. Juna kaj ambicia Marysieńka ne kontentis pri la komuna vivo. La morto de Jan Zamoyski 7 jarojn post la geedziĝo ebligis la edziniĝon al la unua amo, la atendanta ŝin Jan Sobieski. Aldonendas, ke tiu ĉi neniam ĉesis direkti al ŝi epistolojn kun amcertigoj. Ili eĉ elpensis specialan amlingvaĵon, kiun ili praktis dum la tuta vivo ŝi verkane la leterojn en Varsovio, li sendante ilin de la batalkampoj. La leteroj forte impresas pro nevelkanta tra jaroj reciproka raviĝo kaj sopiro. Ilia nupto, malgraŭ funebroperiodo post la forpaso de Jan Zamoyski okazis la 14-an de julio 1665. Pli frue ili jam sekrete ĵuris amon ankoraŭ antaŭ la sepultaj solenaĵoj.
Marysieńka fariĝis la edzino de unu el la plej gravaj militistoj de la Pola Reĝolando kaj baldaŭ reĝino de Pollando. Jan Sobieski estis elektita kiel la pola reĝo en 1674. Marysieńska kiel la reĝa edzino havis signifan infuon je la politikaj aferoj de la reĝa Respubliko. Ŝiaj ambicioj kaj forta personeco kaŭzis, ke ŝi estis agnoskita kiel unu el la plej gravaj virinoj de sia epoko. Ŝi viglis por firmigi la pozicion de la edzo, ofte engaĝiĝate en komplikajn politikajn intrigojn. Kiel la reĝino ŝi gvidis politikon, kiu celis polan-francan prokimiĝon.
Marysieńka estis ankaŭ granda mecenato de la arto kaj literaturo. Laŭ ŝia iniciato kreiĝis multaj konataj konstruaĵoj kaj unu el la plej brilaj, plej gravaj estas la barokstila palaco en la apudvarsovia Wilanów, la rezidejo de Sobieski-familio. La reĝino Marysieńka famiĝis ankaŭ per sia karitata agado subtenente multajn ekzeziajn fondaĵojn kaj kreante novajn hospitalojn. Ŝia vivo plena de amo, sed ankaŭ politiko vaste eĥis en la historio de Eŭropo. El inter 8 infanoj de la geedza paro kvar atingis la maturan aĝon. Kune kun Jan Marysieńka esperis, ke ilia plej aĝa filo Jakobo estos elektita kiel reĝo de Pollando kaj eblos denove instali en Pollando la heredan monarkon. Tio ne okazis.
Post la morto de Johano III Sobieski en 1696 Marysieńka ne plu edziniĝis. Tri jarojn post la forpaso de la amata edzo ŝi forveturis al Romo, kie ŝi vivis dum kelkaj jaroj. Fine de la vivo ŝi translokiĝis al Francio kaj la lastajn unu kaj duonan jarojn ŝi pasigs en la kastelo de Blois. Tie ŝi mortis la 30-an de januraro 1716. La ĉerko kun ŝia korpo unu jaron poste estis venigita al la varsovia kapucena preĝejo kaj metita apud tiu de Johano la 3-a Sobieski. De tie en 1733 kune kun la teraj restaĵoj de la reĝo ŝi estis transportita al la Wawel-kastela katedralo en Krakovo. Marysieńka kaj Johano la 3-a Sobieski estis sepultitaj unu apud la alia en la kripto de s-ta Leonardo.
El la elsendo 30.01.2025. Legas Barbara – 09′ 32″
Koninda Pollando_ Chełmno
En niaj radiaj vojaĝoj tra Pollando ni volas inviti vin al la urbo Chełmno, kiu dum pluraj jaroj rolis kiel imitmodelo por la aliaj. Al la urbo opiniata unu el la plej belaj urboj en la pola Pomerio. Ĝia nomo rilatas al la geografia situo. Chełmno devenas el la pola vorto „Chełm” , kio signifas nun kaskon, sed iam oni tiamaniere difinis ankaŭ altaĵon. Saman signifon havas la vortoj latina „Culmen” kaj germana „Kulm”, sub kiuj ankaŭ la urbo estis konata. Do, la plej malnova parto de la urbo konservita preskaŭ senŝanĝe ĝis hodiaŭ troviĝas sur la altaĵo.
La historio de Chełmno estas relative malnova, ĝi jam en la frua mezepoko estis grava urbo, kion konfirmis laste la malkovro de la restaĵoj de la granda romanika baziliko el la 11- a jarcento. Sed verdire impona disfloro de Chełmno ligiĝas kun la Teŭtona Ordeno. Kiel ni jam menciis lastsemajne en la l3-a jarcento laŭ la peto de la pola princo Konrad la Mazovia Teŭtonoj setliĝis en Pollando, oficiale por kristantigi Prusujon, sed kun sekreta intenco establi en tiu regiono sian propran ŝtaton. Jam la 28-an de decembro de la 1233-a jaro la granda landa majstro de Teŭtonoj, Hermann von Salza prezentis la dokumenton atribuantan la urborajtojn al Chełmno, konatan kiel Chełmno–privilegio. Ĝi premisis ia., ke Chełmno fariĝos la ĉefurbo de la teŭtona ŝtato. Temis pri tre noveca leĝo, ĝi rolis kiel specifa konstitucio reguliganta ĉiujn sferojn de la socia, politika kaj ekonomia vivo. Ĝi kreis bonegajn kondiĉojn por la evoluo de la urbo. Dank’ al ĝi la loĝantoj de Chełmno riĉiĝis, brile disvolviĝis metiarto, arkitekturo kaj komerco. La privilegio liberigis Chełmno-regionon de impostoj, atribuis al ĝi la rajton elekti juĝiston kaj eĉ difinis principojn emisii proprajn monerojn. Ĝi ankaŭ permesis heredigi propraĵojn de la gepatroj al la infanoj sendepende de la sekso. En la ceteraj regionoj de Pollando – same kiel en multaj lokoj en Eŭropo – tiam povis heredi sole filoj.
Laŭ Chełmno-privilegio kreiĝis pluraj lokoj. Ekde la mezopoko ĝis la 18-a jarcento oni fondis baze de ĝi 1364 vilaĝojn, setlejojn kaj 225 urbojn, inkluzive de Varsovio. La dokumento el la 1233-a jaro forbrulis 10 jarojn pli poste dum granda incendio. Ĝia laŭvica versio estis prilaborita la 1-an de oktobro de la 1251-a jaro kaj en ĝi oni krome difinis Chełmno kiel urbon ĉefa kaj pli atentinda ol la ceteraj. Tiu dokumento troviĝas aktuale en Berlino.
La Teŭtona Ordeno havis pluajn planojn ligitajn kun la urbo, en kiu oni volis ia. situigi universitaton, kio malsukcesis pro ĉiam malpli bona internacia situacio de teŭtonoj. Pri la planoj atestas la konserviĝinta ĝis hodiaŭ fondo-akto subskribita de papo Urbano la 6-a. Pri la iama graveco de la urbo en Chełmno atestas pluraj malnovaj konstruaĵoj. Ili ravas des pli, ke ene de la defendomuregoj ili ĝisatendis la nuntempon en preskaŭ ne ŝanĝita ekde la mezepoko stato. Unu el la plej grandaj fierindaĵoj kaj samtempe la plej karakterizaj konstruaĵoj de la urbo estas la ĉefparoĥa preĝejo de la Ĉielpreno de la Dipatrino. Oni konstruis ĝin en la jaroj 1280-1320, en la loko de pli frua ligna sanktejo. La preĝejo estas ankaŭ unu el la plej grandaj religiaj konstraĵoj en la teŭtona ŝtato. Valoras aldoni, ke ankaŭ la troviĝanta en Kaliningrado (la iama Królewiec aŭ Konigsberg) katedralo estas ĝuste ĝiaj imitaĵoj. Karakterizas ĝin la malsimetriaj turoj. La deksta estas signife pli alta ol la maldekstra. Laŭ la legendo la konstru-laboroj senĉese longiĝis kaj fine konstrustoj decidis labori ankaŭ dimanĉe kaj dum la festoj. Ilia konduto elvokis firman malaprobon de Dio kaj kiam oni finis la konstruadon la turon trafis fulmtondro, kiu parte ĝin detruis.
Tamen serioze dirante la turon oni ne finis aŭ pro la menciita jam granda incendio aŭ pro la ruiniĝo de ĝia parto aŭ simpla monomanko. Ĝis la 14-a jarcento Chełmno rolis kiel loko de diverslanda komerco pro Vistulo, apud kiu ĝi situas. Oni vendis ĉi tie varojn ia. el Rusujo kaj Hungario. Sed kun laŭvicaj jardekoj la ĉefan lokon ĉi koncerne transprenis Toruno pro sia pli bona situo. Malgraŭ tio, ke post la mezepoko Chełmno neniam plu estis same pova urbo, ĝiaj loĝantoj ne devas honti pri ĝia historio. En la urbo dum jarcentoj setliĝis multaj eksterlandanoj, rifuĝintoj persekutataj en siaj patrujoj ia. pro religiaj kialoj. En Chełmno plej multnombre setliĝis skotoj, nomataj en multaj dokumentoj ”szotoj”. Unue ili okupiĝis ĉefe pri la komerco, sed pluraj familoj post la paso de la jaroj firme enradikiĝis en la lokan medion, okupante eĉ la plej signifajn urbajn postenojn. En la menciita ĉefparoĥa preĝejo de la Ĉielpreno de la Dipatrino troviĝas eĉ portreto de skota Walter-familio en tradiciaj vestoj de la pola nobelaro.
El la elsendo 20.01.2025. Legas Maciek – 06′ 25″
La unua reĝo de Pollando, Bolesław Chrobry
La unua reĝo de Pollando, Bolesław Chrobry (Boleslao la Brava) eniris la historion kiel brila batalanto kaj estas simbolo de forta Pollando, en liaepoka Eŭropo. La malnovpola vorto >chrobry< signifis iam homon kuraĝan, bravan kaj netimigeblan. Per ĉi tiuj trajtoj distingiĝis la unua pola reĝo – konsidrante la epokon en kiu li vivis kaj regis.
Li naskiĝis en la 966-a aŭ 967-a jaro (la unua dato estas konsiderata kiel la baptojaro, la jaro de kristanigo de Pollando) kiel la unua filo de princo Mieszko la 1-a kaj lia edzino Dobrawa el Ĉeĥio. La junaĝon li pasigis en la germana kortego, konforme al la decido farita dum la konsilio en Kvedlinburgo en 973, kiun partoprenis la imperiestro Otton la 1-a, la ĉeĥa princo Boleslao la 1-a kaj la princo de Pollando, Mieszko la 1-a. Boleslao la Brava transprenis la regadon en 992 forpelinte la pretendantajn al la pola trono la duan edzinon e la patro, vicpatrinon Oda kaj ŝiajn filojn kaj kontraŭbatalinte internajn aliancanojn de Oda.
Boleslao la Brava estis pledanto por kristanigaj misioj, i.a. sur la teritorioj de prusoj, vidante en tio la okazon konkeri ilin. Komence la ĉeĥa episkopo, Wojciech (Adalberto) estis sendita norden por kristanigi la slvanan tribon veletoj, sekve li kun la sama misio direktiĝis al la ĉirkaŭaĵoj de Elbląg (latine Elbinga) por konverti prusojn. Tie li estis murdita. Boleslao la Brava elaĉetis la korpon de la episkopo paginte tiom da oro kiom pezis lia korpo. La episkopo Wojciech estis sepultita en la Katederalo de Gniezno – la unua ĉefurbo de Pollando – kaj baldaŭ poste kanonizita, t.e. proklamita kiel sanktulo. Tio estis tre prestiĝa evento por la juna kristana ŝtato.
En la 1000-a jaro al Gniezno, al la tombo de la sanktulo venis pilgrime la germana imperiesto Otton la 3-a. Dum la okazinta tie solena konsilio li simbole enmanigis al Boleslao la Brava siajn imperiestrajn insignojn kiel esprimon de la favoro por la kronceremonio de la pola princo. Otton la 3-a intencis ankaŭ investi Boleslaon superulo de Slavio, unu el la regionoj, kiu laŭ la vizio de la imperiestro estis formonta kun Italio, Galio kaj Germanio koheran universalan imperion. Dum Gniezno-koncilio estis deciditaj tri novaj episkopejoj en Wrocław, Kołobrzeg kaj Kraków. Krome oni decidis pri la geedziĝo de la filo de Boleslao la Brava, Mieszko kaj la nevino de la imperiestro, Rycheza.
Post la baldaŭa morto de Otton la 3-a (1003) la polaj-germanaj rilatoj ŝanĝiĝis. La nova imperiestro estis kontraŭulo de Boleslao la Brava, kiu ankoraŭ pli frue konkeris Luzacion. La konflikto eksplodis, kiam Chrobry estis atakita de soldatoj de Henriko, la novelektita germana imeriestro. Unu jaron poste Boleslao konkeris Ĉeĥion kaj revenĝe Henriko alianĉiĝinte kun ĉeĥoj kaj paganaj veletoj sturms Poznanon. La bataloj daŭris 15 jarojn. Oni subskribis tri pactraktatojn kaj ĉiam ilia objekto estis Luzacio kaj Milsko. Komence forrabitaj de Pollando teritorioj revenis al ĝi kiel vasala tero, por fine en 1018 baze de pactraktato en Budziszyn ili fariĝis parto de la pola ŝtato.
Post la milito kontraŭ germana imperio Boleslao la Brava organizis batalekspedicion kontraŭ Kievon por helpi al sia bofilo Świętopełek en ties batalo por la trono kun la frato Jarosław. La unua ekspedicio ne sukcesis, sed rezulte de la dua Świętopełek transprenis la regadon, tiel vastigante sur ĉi tiuj teritorioj la polajn influojn. La decida fariĝis la batalo apud Wołyń en kiu Boleslao la Brava disbatis la kievajn trupojn. Revenvoje Boleslao reakiris ankaŭ la teritorion Grody Czerwieńskie (ruĝaj burgoj) perditaj ankoraŭ de lia patro Mieszko la 1-a.
La regado de Boleslao la Brava daŭris pli ol tri jardekojn ĝis lia morto la 17-an de junio 1025. La reĝo estis sepultita en la Ora Kapelo de la Katedralo en Poznano. La kronceremonio okazis laŭ iuj hiotezoj mallonge antaŭ lia morto en aprilo. Tamen aliaj asertas, ke Boleslao la Brava estis kronita kiel la reĝo jam en la 1000-a jaro kaj 25 jarojn poste la ceremnio estis nur renovigita.
El la elsendo 10.01.2025. Legas Barbara – 06′ 17″
Koninda Pollando – Świeradów-Zdrój
Świeradów-Zdrój estas ne tre granda kuracurbo en la koro de Izera-montoj, en la plej okcidente troviĝanta parto de Sudety-montoĉeno proksime al la limo kun Ĉeĥio. Sed ĝi prave fieras pri la difino perlo inter la polaj kuraclokoj. Ĝia tre pitoreska situo kaj enorme belaj panoramoj, la mikroklimato, abundaj provizoj de salubra kuracŝlimo kaj mineralaj akvoj de kelkaj jarcentoj logas tien turistojn kaj malsanulojn. Multaj difinas la regionon de Izera-montoj (la nomo deriviĝas de la fluanta tie rivera Izera) kiel plej belan lokon en la tuta Eŭropo.
Jam en la 12-jarcentaj skribaĵoj estis retorvitaj la unuaj informoj pri la troviĝanta tie arbara setlejo kaj pri la magiaj proprecoj de akvoj en la supra fluo de Kwisa-rivero. Laŭ legendo la slava tribo Milczanie kreis tie en la 12-a jarcento paganan kultocentron. Ili adoris la oran leonon, kiu staris proksime al mirakla fonto. La ekziston de sankta fonto konfirmis kelkajn jarcentojn poste Leonard Thurneyssen, berlina kuracisto kiu dum iu el la promenoj trafis en iu el la fontoj mortan ranon. Kiam dum la sekva promeno li konstatis, ke la rano ne malkomponiĝas li konkludis, ke la akvo devas havi kuracproprecojn. Pri tio li menciis en sia libro en la 1572-a jaro. Tiun fakton konfirmis en 1600 Kasper Schwenckfeld en sia publikaĵo “Stirpium et fossilium silasiae catalogus…” kaj poste ĉi-specaj konfirmoj en pliaj dokumentoj multiĝis. En la 1739-a jaro speciala komisiono aplikante sciencajn metodojn konstatis la kuracan/salubran efikadon de la regionaj fontoj. Ne mirige, ke baldaŭ estis establita tie la unua kuracdomo. Difinata nun kiel „Malnova kuracloka domo” ĝi enhavis 14 ĉambrojn por kuracatoj. En 1770 estis inaŭgurita la kuracloka librego. Pliaj esploroj en la jaro 1783-a ebligis deklari, ke la kuracakvoj de Świeradów efikas sanige je vico da malsanoj. I.a. stimulas apetiton, bremsas vomadon, kuracas timstatojn, malsanojn de stomako kaj hepato.
Grava por la evoluo de turismo estis la starigo de la fervoja trafiko. En la 1846-66 ĝi ligis la kuraclokon kun Vroclavo kaj Gorlitz, kun Jelenia Góra. En la periodo 1920-30 Świeradów famis pro kelkaj famaj establoj de la natura kuracado, ĝi disponis pri 23 restoracioj, gastejoj, kafejoj, 128 ludomoj, 9 aŭtoparkoj, aŭtomobilaj luprenejoj, poŝtoficejo, sportaj-ripozigaj objektoj, komercaj centroj. En la 1935-a jaro kuracistoj, industriistoj, posedantoj de sanatoriaj domoj, hoteloj kaj pensionoj establis societon por zorgi pri la evoluo de turismo kaj en la sekvo estis elkonstruita aŭtovojo al Szklarska Poręba. La urbo ĝis la fino de la 1944-a jaro funkciis – aparte pro sia situo – tute senĝene.
Post la milito Świeradów transiris sub la polan administracion. Jam en 1946-a ĝi akiris urborajtojn. Kun ĝi ligiĝas la civilizacia evoluo de ĉi tiu parto de Izera-montoj. Świradów i.a. fariĝis startoloko por pioniraj montaraj esplorekspedicioj.
La naturriĉajoj kun kiuj ligiĝas la pli ol 200-jara tradicio de la kuracloko Świeradów estas – kiel jam menciite – la provizoj de la mineralaj akvoj, radono, ŝlimo kaj piceoj. La mineralaj akvoj kurace stimulas la hormonan sistemon, radono en la loka aero favore influas la ĉelajn transformiĝojn kaj enzimajn procezojn. Piceo salubre influas la spirsietmon, ŝlimon oni aplikas unuavice en la posttraŭma kuracado.
Krom sanigaj por la homo faktoroj ĉiuj vizitantoj trovas en Świeradów kaj en ĝia regiono bonegan ripozetoson. Tiuj, kiuj preferas pasivan tempopasigadon ĝuas en la urbo la belacon de la iama arkitekturo propra por ĉi specaj kuraclokoj. Multaj el ili troviĝas cetere en la registro de la Nacia Instituto de la Kultheredajo. La aliaj vizitantoj preferantaj ripozon aktivan povas utiligi bonajn kondiĉojn sur la skideklivejoj. Por ili estas preparitaj ankaŭ multaj itineroj de marŝskiado. Aparta atrakciaĵo estas Diabla Muelejo el ĉirkaŭ 1890-a jaro funkcianta ĝis hodiaŭ, kun eksponaĵoj referencantaj al la tempo de ĝia elkonstruo. Ĉiarkaŭas ĉion ĉi ĝardenoj kun riĉaj plantoj. La proksimeco de montoj kaj arbaroj, aero saturita per balzamo de la mineralaj akvoj al ĉiu garantias la eblecon de brila ripozo.
El la elsendo 30.12.2024. Legas Barbara – 06′ 38″
Polaj sciencistinoj- astronomoj
Kiam mi skribas ĉi tiujn vortojn nur unu tago dividas nin en la norda hemisfero disde la vintra solstico, kiam ni spertos la plej mallongan tagon kaj la plej longan nokton de la jaro. La 21-an de decembro komenciĝas ĉi tie la astronomia vintro. Laŭ la popola diraĵo la tagtempo longiĝos je la ŝafa salto kaj tion multaj el inter ni atendegis, kaj ĝojegas pro tio. Ĉi tiuj fenomenoj troviĝas en la intereskampo de astronomoj. Ne nur viroj, ankaŭ virinoj.
Onidire astrolabon, instrumenton por mezuri la situon de la ĉielaj korpoj inventis sciencistino el Aleksandrio, Hypatia, kiu interesiĝis pri matematiko, filozofio kaj astronomio. Inter menciindaj mondkonataj sciencistinoj-astronomoj troviĝas i.a. Maria Winkelmann Kirch, Caroline Herschel, Mary Somerville, Williamina Fleming, Henrietta Swan Leavitt, Cecilia Payne-Gaposchkin, Ruby Payne-Scott, Carolyn Shoemaker.
Sed ni enrigardu la ĉapitron ligitan kun sciencistinoj-astronomoj aktivantaj sur la polaj teritorioj. Unu el la unuaj estis la edzino de la fama astronomo Jan Hewelliusz el Gdansko, kiu en ĉi tiu urbo havas eĉ tri monumentojn, tamen lia edzino Elżbieta familie Koopman ne estas tiom agnoskita. Unuavice oni memoras pri ŝi kiel helpantino de sia multe pli aĝa (vidviĝita pli frue) edzo. Sed ŝi mam ankoraŭ antaŭ la geedziĝo manifestis amon al astronomio kaj kiel bone edukita filino de riĉa komercista familio disponis pri necesaj kapabloj. Kaj fine evidentiĝis, ke ŝi ne estis sole helpantino, sed aktiva partoprenantino de iuj el la astronomiaj observadoj. Tial do post la morto de la edzo Jan Heweliusz en 1690 Elżbieta Koopman finprilaboris kaj eldonis – dank’ al la materia helpo de la reĝo Johano la 3-a Sobieski ilian komunan verkon. Temis pri la stelkatalogo “Prodromus astronomiae” kun notoj pri pli ol 1500 stelobservadoj. Unu el popularaj skizoj aŭtoritaj de la baroka pentristo kaj desegnistro Andreas Stech prezentas la geedzan paron de atronomoj en laboratio, dum ili komune uzas la kupran sekstancon.
Per la difino „Silezia Hypatia” oni epitetis alian virinon-astronom on, Maria Kunic (Cunitz, Cunitia). Ŝi naskiĝis en 1610 en la familio de kuracisto en Legnica, kiu mem devenis el la familio de sciencistoj kaj esploristoj. Li ankaŭ gvidis astronomiajn observadojn, i.a. apud la dana astronomo Tycho Brahe, instruisto de Johannes Kepler. La scienca etoso de la familia domo influis la edukitecon de Maria. Ŝi ekregis sep lingvojn, lertis pri muziko kaj pentrado, sed unuavice ŝi flegis sian interesiĝon pri la ekzaktaj sciencoj. Poste ankaŭ kun sia edzo Eliasz Kreczmar, la aŭtoro de la astrolgia verko “Horologium zodiacale” en loko Świeradów.
La geedzoj korespondis kun Jan Hewelisz, kies samaĝulino estis Maria. La konatiĝo okazis en la tempo, kiam Maria Kunic laboris pri sia plej granda verko “Urania propitia”, kiu aperis en 1650. La aŭtorino dediĉis ĝin al imperiestro Ferdinando la 3-a. Temis pri perfektigitaj (korektitaj kaj simpligitaj) famaj Kepler-tabuloj. Baziĝante sur la heliocentra modelo ŝiaj tabuloj ebligis pli precizan, ol ĝis tiam, difinon de planedsituo. Maria Kunic prilaboris sian verkon en latino kaj en la germana, kio firmigis la popularigan valoron de la verko, agnoskita unu el la plej fruaj en la historio de la scienco presitaj verkoj venintaj el sub la plumo de virino. Świdnia aĉetis aŭkcie la 2-an frakfurtan eldonon de ŝia verko, kiu ekde tiam trovigas en a Muzeo de la Iama Komerco de la urbo. Antaŭ ĝi sur la foriplaco de Świdnica troviĝas benko kun la figuro de Maria Kunic, kiu tenas en la manoj sian verkon kaj astrolabon. Ŝian nomon portas kretero sur la Venuso kaj la planedoido malkovrita en 1960 Mariacunitia.
Sed inter sciencistinoj-astronomoj ne mankas virinoj pli nuntempaj. Al ili apartenas Wilhelmina Iwanowska naskiĝinta en 1905 en la familio de paŭperiĝinta nobelaro en Vilno. Ŝia komenca edukado ne aŭguris ke baldaŭ ŝi famiĝos kiel mondkonata astronomo kaj aŭtorino de la nova distanskalo en la Universo. En la privata gimnazio en Vilno, kiun ŝi frekventis la atenton oni donis unuavice al humanismaj lernobjektoj – latino, religio, filozofio, arthistorio. Spite ĉies atendojn ŝi decidis studi matematkon, poste konfesinte en sia biografio la ĉiaman amon al astronomio kaj al la ekzaktaj sciencoj. La elekto de la studobjekto, kaze de Wilhelmina Iwanowska estis subita kaj – kiel ŝi konfesis – diktita de la interna imperativo. Necesis tamen kompletigi la bazajn konojn dum la kontinua studado de astronimio kaj ŝi diplomitiĝis pri matematiko. Kiel la plej feliĉan tagon en la vivo ŝi difinis tiun, en kiu ŝi estis invitita de astronomo kaj matematikisto Wacław Dziewulski iĝi lia asistantin o. Ŝia unua astronomia dsertajo, verkita anglalingve „Pri la difinado de la Sunmovo laŭ la metodo de Bravais” estis dissendita al kelkcent astronomiaj observatorioj en la mondo. En 1933 ŝi doktoriĝis. Tiam ŝi komencis la observadon de cefeidoj, steloj varie pulsantaj, ĉirkaŭ dek milfoje pli helajn ol la Suno, kio daŭris dum la 2-a mondmilito.
Post la milito ŝi kunkreis Universitaton de Nikolao Kopernik en Toruń. Ĝia prorektoro estis la sama profesoro Dziewulski, kiu proponis al ŝi en Vilno la postenon de asistanto. Wilhelmina Iwanowska estis nomumita kiel la eksterordinara proesoro en la katedro de astrofiziko. En 1948 dum la duonjara sciencista staĝo en Usono ŝi konatiĝis kun multaj elstaraj sciencistoj kaj vizitis multajn astronomiajn centrojn. Al Pollano ŝi revenis kun materialoj, kiuj en la 50-aj jaroj iĝis bazo por Iwanowska difini novan distancoskalon en la Universo, kion oni agnoskas la plej granda atingaĵo de la sciencistino. En la 70-aj jaroj ŝi pretigis vicon da prelegoj ligitaj kun la 500-a naskiĝdatreveno de Nikolao Kopernik, kiujn ŝi sekve prezentis en Kanado, Usono, Francio, Ĉeĥoslovakio kaj Italio, En la jaroj 1973-78 ŝi estis la vicprezidanto de la Internacia Astronomia Unio. Ŝi mortis en Toruń en 1999. Ŝian nomon portas unu el la asteroidoj.
Kaj nun, aktuale kiel sciencistinoj, astronomoj laboras kaj atingas internaciajn sukcesojn multaj pliaj polinoj, sciencistinoj-astronomoj.
El la elsendo 20.12.2024. Legas Barbara – 09′ 40″
Ora anaso sub la Kastelo de Ostrogski- familio
Unu el la legendecaj lokoj en Varsovio troviĝas iom flanke de la Reĝa Trako kondukanta de la Reĝa Kastelo ĝis la kastelo en Wilanów-kvartalo en la sudo. Sufiĉas kelkaj paŝoj por ektroviĝi ĉe Tamka-strato kondukanta malsupren al la bordo de Vistulo. Kaj ĝia nomo derivigas de la iama eta digo, retena terŝutaĵo konstruigita ĉe la riverbordo.
Enpaŝante Tamka-straton flanke de Nowy Świat-strato subite antaŭ la rigardo aperas impona palaco. Kun ĝi ligiĝas unu el la varsoviaj legendoj, tiu pri la Ora Anaso. Onidire en ĝiaj subterejoj vivis iu reĝidino sorĉita je Ora Anaso, kiun eblis renkonti nur dum la Saktjohana Nokto, la solstica tempo. Laŭ onidiroj, tiu, kiu ĝin renkontos, kiu ĝin kaptos estos bonŝanĉulo fariĝonta ne sole riĉulo, sed rekte magnato.
Kaj tiun ĉi ŝancon ekdeziris uzi malriĉa ŝumetilernanto el la Malnova Urbokvartalo, Lutek. Efektive, tri tagojn post kiam en la metiista kompanio li ekaŭdis tiun ĉi novaĵon li, tamen ne tro kuraĝe, aliris la kastelon. Farinte la krucosignon li enpenetris la subkastelan koridoron kaj bruliginte kandelon enmane li enprofundiĝis en nekonatejon. Subite li ektroviĝis en vasta masonita kelo kun eta lageto en la centro. Sur ĝi, kiel asertis Piedkriplulo-ŝuisto, naĝis ora anaso susurante per oraj plumoj. Lutek kuraĝe logalvokis ĝin kaj subite la ora anaso transformiĝis antaŭ lia rigardo en belegan knabinon kun oraj haroj teron fronantaj, kun frambruĝa buŝo kaj stelbrilantaj okuloj. Ŝi demandis lin pri la deziro, sed Lutek nur promesis, ke li faros ĉion laŭ ŝia volo, forgesante eĉ peti pri io ajn. Ŝi tamen rigardis lin atente kaj deklaris, ke li akiros enormajn ne konatajn al la mondo trezojn kaj fariĝo riĉulo, kondiĉe ke li fidele plenumos ŝian deziron. Kaj ŝi postulis, ke 100 dukatojn en la saketo tenita de la ŝi en la man li elspezos la sekvan tagon nur por la propraj ŝatoj. Lutek ekridetis pensante pri tion bagatela postulo. La junulino ĵetis al li la monujon kaj strange ridente malaperis. Lutek timektremis, embarasite kaj iom nerektpaŝe la kastalan subterejon li tamen sekure forlasis.
Vekiĝinte hejme la sekvan tagon Lutek jam sentis sin riĉulo, sed ĉu elspezi 100 dukatojn nur por la propraj ŝatoj dum unu tago estos bagatela faro? Komence la afero estis senduba. Jen novaj, ŝikaj vestoj! Jen abunda manĝo kun drinkaĵoj en la urba gastejo. Jen veturo per luita kaleŝo kun jungitaj kvar ĉevaloj gvidtaj de koĉero al kastelkomplekso en Wilanów, fine vizito en teatro. La tago baldaŭ estis finiĝonta kaj Lutek elspezis apenaŭ 10 dukatojn. Kion fari….., kiel elspezi la monon… la zorgo premis lian kapon….
Tiel cerbumante li paŝis laŭe de la strato kiam li frontis kurbiĝitan polan soldaton, kiu alparolis lin almozpete, ĉar jam la duan tagon li pasigis senmanĝe… Li, brava soldato batalinta ĉe Samosierra, Smolensko, Moskvo, Lepsiko! Kaj nun sen la brako, sed kun ordenrubandoj ĉebruste de la Honora Legio kaj Virtuti Militario almozpetas! Lutek senpripense elprenis el la poŝo dukatojn.
Dio vin benu grandinjoro – reagis la olda soldato, vi estos feliĉa kaj riĉa!…….. Je tiuj vortoj la fulmo ekbrilis kaj tondro aŭdiĝis. Antaŭ la okuloj de Lutek fulmpasis la bildo de kolera reĝidino: „La promeson vi malobservis, monon ne por vi mem vi destinis”. Sed reale Lutek daŭre staras antaŭ la maljuna soldato, kiu diras al li: „Ne la dukato feliĉon portas, sole laboro kaj sano”.
Lutek revenis hejmen, tamen kontenta kaj gaja. La sekvan matenon li vekiĝis kiel jam malriĉa ulo. Sed ekde tiam lia vivo prosperis, la ŝulernanto baldaŭ avancis je majstro, belan kaj honestan knabinon li edzigis, infanojn por bonaj civitanoj edukis. La familio vivis longe kaj feliĉe.
Kaj la Ora Anaso? Mememorigas ĝin pluraj versioj de ĉi tiu legendo kaj kelkaj belaj monumentoj en la varsovia spaco.
Kaj kio kun la kastelo mem? Ĝia nomo kiel Kastelo de Ostrogski-familio ligas al la figuro de la krakova kaŝtelestro, Janusz Ostrogski, kiu en la fino de la 16-a jarceto posedis ĉi tiujn grundojn kaj decidis elkonstri ĉi tiuloke kastelon. Kiel la unua arkiteto rolis Tylman el Gameron, sed lia projekto pro altaj kostoj restis surpapere. Poste tamen kastelon oni konstruigis, dank’ al aliaj grandsinjroj, kaj plurfoje ĝi estis modifita. Reference al pli freŝa historio ni diru, ke en la tempo de la kontraŭcara Novembra Insurekcio 1830, kies 194-an datrevenon ni ĵus solenis, troviĝis tie militista hospitalo.
Ne plenajn 30 jarojn poste la palaco fariĝis la sidejo de la Varsovia Muzika Instituto daŭrigante tiel la tradicion de la Muzika Konservatorio el 1821. Kun ĝi estas ligitaj pluraj nomoj de la elstaraj figuroj de la pola muzika mondo i.a. Ignacy Jan Paderewski. En la 1914-a jaro al la palaco estis aldonita nova konstruaĵo de la konservatorio. En la intermilita jardudeko , jam post kiam Pollando reakiris suverenecon, troviĝis en la palaco konservatorio kaj teatra lernejo, ne por longe. En septembro 1944 la palacon forbruligis germanoj.
La rekonstrita en 1953 palaco ricevis la eksteran aspekton el la fino de la 17 jarcento laŭ la planoj de Tylman el Gameron. Tiam ĝi fariĝis la sidejo de Chopin-instituto, kaj posta Societo de Frederiko Chopin. Tiuokaza solenaĵo okazis dum la 5-a Internacia Piankonkurso de Chopin en 1955.
La palaca duetaĝa konstruaĵo estas levita sur la ortangula plano kun avankorpo kaj estos kronita per timpano. Ĝi situas sur alta brika platformo formanta de la orienta flanko terason ĉirkaŭitan per sabloŝtona balustrado. La internoj estas rekonstruitaj baze de motivoj de la malfrua baroko, rokoko kaj klasikimo. En la palaco troviĝas aktuale la Muzeo de Frederiko Chopin kun memoraĵoj ligitaj kun la komponisto kaj koncerta salono. Regule en ĉi lasta okazas porokazaj prelegoj dediĉitaj al Frederiko Chopin kaj lia familio, homoj ligitaj kun la pola komponisto en la kunteksto de la epoko en kiu Chopin vivis.
El la elsendo 02.12.2024. Legas Barbara – 09′ 26″
El la E-gazetaro_25.11.2024
Hodiaŭ mi proponas enrigardi fine de la elsendo du el la retaj periodaĵoj atingintaj la redakcion ĉi-aŭtune. Kun aparta plezuro mi proponas enrigardi la 3-an numeron de „Norvega Esperantisto”. Unuflanke, devantigas min miaj vortoj, cititaj en ĝi, ke ni ĝojos denove kunfoliumi la periodaĵon de Norvega E-Ligo kun niaj aŭskultantoj, aliflanke la informo, ke la sekva numero aperos en decembro.
En la numeron enkondukas ampleksa parto, kiel notite – por komencantoj – rilata al la jarsezonaj fruktoj, el inter kiuj kelkaj estas bone konataj ankaŭ en Pollando. Do la titolo „Ekkonu nordnorvegajn berojn” instigis min serĉi, kiuj estas tiuj komunaj. Sendube mirteloj, vakcinioj nigraj kaj ruĝaj, ĉu tamen ankaŭ ĥamemoroj, nigraj empetroj. Mi ne certas. Aliflanke la artikolon pri „Du bonustaĵoj kun mirteloj” mi trovis interesa kaj inspira por kuirejaj eksperimentoj, ne nur rilate kuketojn sed ankaŭ deserton de mirteloj kun rumo. La lingemuloj sendube trovos interesa listigon de bernomoj en diversaj lingvoj de Nordio. Kaj en la tutan segmenton por komencantoj enkondukas citita prelego de Paŭlo Sergio Viana „Kial ni lavu fruktojn, legomojn kaj foliojn”.
Alia legindaĵo en la 3-a numero de „Norvega Esperantisto” kiu kaptis mian apartan atenton estas tiu dediĉita al la nordnorvega historio „Ottar el Hålogaland”. Kiel evidentiĝas Ottar estas la unua nordnorvego, komercisto el la norda Norvegio, dank’ al kiu la mondo eksciis la nomon de lia lando, Norvegio. Ne rekte, sed per la manuskripto de brita reĝo Alfred, en kiu la monarko notis la vortojn de la norvega komercisto post la renkontiĝo fine de la 9-a jarcento.
Per ampleksa nekrologa artikolo Otto Prytz omaĝas la memoron de Gunleik Bergrud la forpasinta antaŭ unu jaro muzikisto, komponisto, faka kaj beletra verkisto, spertulo pri brajlo, sportulo kaj Esperantisto. Bela omaĝo, protektanta kontraŭ la forgeso niajn dojenojn. Revenante al la nuntempo kaj al la vera vivo la leganto trovas ampleksan artikolon kun E-lingva resumo pri renkontiĝo – post 30-jara kontaktopaŭzo – de norvega kaj hungara samidenoj, kiuj junaĝe korespondis, sed iumomente la kontakto ĉesis.
Tio estas nur iuj el la temoj en la 3-a nunjara numero de „Norvega Esperantisto”. Multas aliaj ne laste literaturaj kiel la freŝrigarda recenzo al la aperinta jam en 1955 „Koko krias jam” de Ferenc Szilágyi kaj tri poemoj de Jorge Camacho.
Kaj se temas pri literaturo ni nepre enrigardu la novembran numeron de „Novaĵoj Tamtamas”, internacia gazeto de E-Jokohama Rondo. Krom interesa enkonduka raporto pri la 3-a Komuna E-Kongreso de Japanio kaj Koreio en oktobro ĉi tiu numero liveras opiniojn de legantoj pri iuj komune legitaj libroj. Kiel la unua esta traktita libreto de Aleksandra Watanuki „La senco de musa vivo”, kies ĉefa mesaĝo estas ke ĉiu vivaĵo havas sian sencon. La alia estas la romano de Trevor Steele „Paradizo Ŝtelita” pri la sorto de aborigenoj sub la blankula legado. Ĉi-lastan oni legis komune en la Jokohama grupo dum du jaroj. Kio estas aparte interesa, ke rilate al ambaŭ grupanoj verkis siajn impresojn, recenzajn komentojn. Ili varias, sed donas vastan alrigardon kiel malsame, kiel interese eblas percepti kaj komenti komunan legadon. Tion sendube ne alportas pli aŭ mapli spontanaj grupaj laŭtlegadoj. Kaj tiun manieron intimi kun literaturo, tio estas komuna legado kaj individua recenzado, espimado de la opinioj mi sincere rekomendas al aliaj E-grupoj tra la tuta mondo.
El la elsendo 25.11.2024. Legas Barbara – 05′ 16″
La deziro de Chopin pri sia koro postmorte
La 17-an de oktobro pasis la 175-a mortodatreveno de la fama pola komponisto Frederiko Chopin, kies plurajn spurojn eblas renkonti en la pola ĉefurbo. Krom la troviĝanta en Łazienki-parko Chopin-monumento, unu el la plej ŝatataj vidindaĵoj por turistoj vizitantaj Varsovion, la atenton logas ankaŭ la Sanktakruca Baziliko, ene de kiu estas gardata la koro de la komponisto. La tombo mem de Chopin troviĝas en la pariza tombejo Père-Lachaise. Ĉu la fakto, ke la koro de Chopin troveblas en la naskiĝurbo de la komponisto ŝuldiĝas al lia lasta volo aŭ aliaj kialoj? La praktiko aparte entombigi la korpon kaj la koron de la mortinto havas longan tradicion. Laŭ profesoro Tadeusz Dobosz, specialisto pri genetiko el la Vroclava Medicina Universitato, en la eŭropa kulturo ĝi havas striktan rilaton kun la biblia frazo “kie estas via trezoro, tie estos ankaŭ via koro” (Mateo, ĉapitro 6-a, verso 21-a). Nome, ion apartan simbolas la korpo kaj la koro. Longe oni kredis, ke la koro estas la sidejo de sentoj, tial ĝi estis speciale traktita. La unuaj konataj kazoj de aparta entombigo de la korpo kaj koro devenas el la Mezepoko. Dum la sekvaj jarcentoj, tiu kutimo estis tre ofta inter riĉaj homoj, membroj de reĝaj familioj kaj ekde la komenco de la XVI jarcento inter la papoj de la katolika Eklezio. Kiamaniere tamen la koro de la mortinta en la franca ĉefurbo, ja ne riĉa komponisto, trafis al Varsovio? Temis pri la volo de Frederiko Chopin mem. Kelkajn monatojn antaŭ sia morto, dum renkontiĝo kun sia fratino Ludwika, li supozeble diris: “Mi scias, ke la rusoj ne permesos al vi revenigi min al Varsovio, do almenaŭ prenu mian koron.” Verŝajne Chopin sopiris al la urbo de sia juneco, sed pro subteno de la kontraŭcara Novembra Insurekcio (1830-1831) kaj la rifuzo de pluraj invitoj al la rusa ambasadejo en Parizo oni malpermesis al li vojaĝi al Varsovio. Menciindas ankaŭ la fakto, ke la komponisto neniam forgesis la antaŭmortan deziron de sia patro, Nikolao, kiu petis siajn familianojn, ke postmorte oni dissekcu lian korpon kaj elprenu el ĝi la koron. La nekutima peto fontis el la timo de Nikolao Chopin pri tio, ke li povus reviviĝi en la tombo. Pri kazoj de ŝajna morto kaj reviviĝintaj subtere entombigitoj la patro de la komponisto aŭdis de sia amiko kuracisto kaj tiaj historioj forte lin impresis, sed – suzpozeble – ne tiom forte lian familion, ĉar la deziron de la mortinta en 1844-a jaro patro de Frederiko oni neniam plenumis. Ĉiukaze, dank’al la fratino de Chopin, Ludwika, la skatolo kun la koro de la komponisto atingis komence de la 1850-a jaro Varsovion kaj post kelkjara estado en la familia loĝejo, ektroviĝis en la kripto de la Sanktakruca Baziliko en Varsovio, kaj en la 1880-a jaro en niĉo de unu el ĝiaj kolonoj, kie ĝi ripozas ĝis hodiaŭ. Ĝi forlasis ĉi tiun lokon nur unufoje – dum la Varsovia Insurekcio 1944.
El la elsendo 20.10.2024. Legas Maciek – 03′ 39″
El la E-gazetaro_25.08.2024
Se temas pri la E-gazetaro en niaj aŭgustaj elsendoj, mi kelkfoje aludis al la ĉiutaga Kongresa Kuriero „La voĉo de Kilimanĝaro”. Kun niaj ĉiutagaj sonraportoj distancaj pri la 109-a UK multaj esperantistoj estis ĝisdate infomitaj pri iuj almenaŭ el la eventoj kaj la etoso de la 1-a UK en Afriko. Lastelsende mi aludis al la postkongresa raporta felietono de Tim Owen en „Libera Folio”, en kiu li rekonfirmas sian pozitivan supriziĝon pri la 1-a afrika kongreso de esperantistoj. Ne ĉio estis 100-procente laŭdinda – kiel li skribas – sed ni koncentriĝu pri lia mallonga konstaton „Meritas enormajn gratulojn la Kongresa Fako kaj certaj respondeculoj en UEA, de kiuj sukcesigi la aranĝon postulis grandegan strebadon. Kiam aferoj plej notinde misiris, kulpis aliuloj:….” Krom Tim Owen personan raportan pritakson de la kongreso plume de Jukka Pietiläinen ni trovis tre baldaŭ ĉe sezonoj.ru. Estas interese legi ambaŭ kaj indas citi la konkludojn de la finna raportinto. Jukka Pietiläinen skribas: „La kongreso estis granda paŝo por UEA kaj al la Esperanto-movado. Laŭdire UEA subtenis la organizadon de la kongreso en Afriko per 80 mil eŭroj. Tamen mi ĝojas, ke tiel okazis, kaj ke la kongreso ne estis nur kongreso de eŭropanoj en Afriko, sed vere internacia Esperanto-evento, kie renkontiĝis ne eŭropanoj kun afrikanoj, sed homoj kun homoj”. Nur hieraŭ, lastsabate venis la informo pri la ĵus aperinta rete septembra numero de „Esperanto”, kiu en plimulto spegulas kaj proksimigas la evetojn de la 109-a UK. Cetere en ĉi tiu numero eblas trovi la adreson de ĉiuj libere elŝuteblaj numeroj de la Kongresa Kuriero kaj aldone de la Kongresa Libro. Kiel enkonduke skribis la redaktoroj: „Sendube la 109-a UK en la tanzania Aruŝo jam okupis sian gravan lokon en la historio de la Esperanto-movado. Kompreneble, pasos ankoraŭ iom da tempo, por ke ni povu detale analizi ĝiajn signifon kaj rezultojn. Sed jam nun eblas diri, ke tio estis sukceso” . Kaj ili samtempe informas, ke ne sole la septembra numero de „Esperanto”, sed ankaŭ la oktobra kaj pliaj numeroj riĉos i.a. je publikaĵoj rilataj al la arta, kleriga, ekskursa programo de la kongreso. Dume jam en la septembra la leganto ricevas varian tekstomozaikon pri la kongreseventoj. En la komenco aperas skiza raporteto kaj impresoj de Malekera Bonne Idée, sekvas ampleksa raporto pri la Afrika Kongreso de Virinoj. En la numero aperas la rezultoj de la Belartaj Konkursoj 2024. Krome la leganto konatiĝas pri la ĉina Tago dum la arusha UK, pri la scienca programo en Tanzanio, pri Esperantologia Konferenco, pri la kongresa Tago de Lernado. El la septembra numero de „Esperanto” eblas ĉerpi la informojn pri la laŭreatoj de la fulmrapida kurso de la svahila, konatiĝi kun ĉerpaĵoj el bonvenigaj kaj salutaj vortoj kaj fine legi la plenan tekston de la kongresa rezolucio. Tiu riĉa kaj freŝdata alrigardo al la UK en Afriko ne plenigas la tutan septembran numeron de la revuo. En aliaj kontribuoj ni konatiĝas kun la julia evento en Usono, kie UEA organizis neregistarajn organizojn, NROjn en speciala kunveno de UNo. La raporto pri la maja evento en Straburgo proksimigas „La Eŭropan E-Kongreson”, Ne temis tamen pri la kongreso de Eŭropa E-Unio, sed la evento de Espéranto-France, al kiu aliĝis Germana E-asocio (GEA), Belga E-federacio (BEF), Svisa E-Asocio (SES), Itala E-Federacio (IEF), Internacia Fervojista E-Federacio (IFEF) kaj Internacia Ligo de Esperantistaj Instruistoj (ILEI). Mian atenton kaptis la raporto pri la evento rekte antaŭinta la 109-an Universalan Kongreson en Aruŝo. Temas pri la hibrida kongreso de ILEI en Masejoo en Brazilo. Fine de sia ampleksa kaj detala raporto Aristóphio A. Alves Filho konkludas: „La 57-a ILEI-Kongreso en Maceió, Brazilo, montriĝis sukcesa evento, kombinante akademian diskutadon, praktikan trejnadon kaj kulturan interŝanĝon. Ĝi ne nur kontribuis al la antaŭenigo de Esperanto-instruado, sed ankaŭ fortigis la ligojn inter edukistoj el diversaj landoj. La riĉa programo, kombinita kun la beleco de la gastiganta urbo, kreis neforgeseblan sperton por ĉiuj partoprenantoj. La kongreso finiĝis kun renovigita entuziasmo por la estonteco de Esperanto-instruado kaj kun multaj novaj ideoj por apliki en klasĉambroj tutmonde”. Volonte mi legos pri ĉi tiu ILEI-kongreso pli amplekse, povas esti ke ĝiaj fruktoj speguliĝos sur la paĝoj de IPR, do „Internacia Pedagogia Revuo”. La nekrologa rubriko en „Esperanto”-revuo iel revenigas nin al Arusho, ĉar en la daŭro de la kongreso la E-komunumon, kaj la japanan aparte tuŝis la neatendita morto de Moriwaki Yasumasa. Mi mem danke konfirmas kelkajn detaligajn notojn de Ulrich Lins pri la forpasinta antaŭnelonge Teruo Matsumoto, japana esperantisto de jardekoj vivanta en Pollando, amikiĝinta kun multaj malnovaj esperantistoj kaj ema kaj kapabla kunlabori kun sekvaj esperantistaj generacioj.
El la elsendo 25.08.2024. Legas Barbara – 07′ 37″
El la E-gazetaro_10.07.2024
Antaŭnelonge mi konfesis, ke denove ĉe mia skribotablo sisteme aldoniĝas E-periodaĵoj, sed veras ankaŭ, ke ne sole temas pri paperaj versioj, sed ĉiam pli ofte elektronikaj. En la ĵusaj tagoj atingis nin la reta versio de la 3-a numero de „Esperanto Lehti” el Finnlando. La redakcio jam avertas, ke la sekva 4-a numero aperos nur en PDF-formato, sed ne estas sciate, ĉu tio estas konstanta solvo. Jam nun tiu formato, akompananta la paperajn eldonojn, atingas nian redakcion. La nunan numeron inaŭguras temo aktuala kaj interesanta multajn esperantistojn, „Esperato kaj EU-balotado”. Pro tiu interesiĝo mi citu la konkludajn vortojn de Juha Metsäkallas el lia dulingve – finne kaj esperante – prezentita teksto. Ni legas: „Kion signifas la balota rezulto rilate al Esperanto? La maldekstruloj kaj moderaj centristoj estas konsiderataj kiel subtenantoj de multkultureco kaj lingva diverseco. La ekstremdekstro, kiu gajnis en la baloto, subtenas toksan naciismon kaj ekskluzivigan nacian identecon. La ŝanĝo de la EU-parlamento al la dekstro do ne favoras Esperanton en la EU. La nivelo de Esperanto jam antaŭe ne estis tre alta. La Konferenco pri la Estonteco de Eŭropo 2021–22 lasis malbonan guston, kiam multaj proponoj rilataj al Esperanto estis inter la plej subtenataj de la EU-civitanoj, tamen ne eniris en la finan raporton. Esperanton en la EU antaŭenpuŝis i.a. la Eŭropa Esperanto-Unio (EEU), kiu en antaŭaj balotadoj prezentis en kelkaj landoj kandidatojn, kies sukceso estis modesta. Laŭ mia kompreno, EEU ne havis kandidatojn en ĉi tiu baloto en iu ajn lando. Tamen esperantistoj estis elektitaj al la parlamento el la listoj de aliaj partioj. Oni vidos, kiel la rilato inter la EU kaj Esperanto evoluos dum la nova parlamenta periodo.” – fino de la citaĵo. Estos interese legi estonte opiniojn pri la traktita temo, ekzemple en uea-membroj. La revuo de la Esperanto-Asocio de Finnlando riĉas per informoj pri lokaj aktivadoj en Turku, Tampere, Oulu, Helsinki, sed aparte multan lokon ĝi dediĉas al Aŭtunaj Tagoj en Iisalmi meze de septembro, informante jam i.a. pri interesa kultura programo kun tiaj artistoj kiel vaste konata Asorti kaj prezentiĝinta i.a. dum la Lahti-UK Timo Väänänen. La kurantaj kursoj, ekskursoj aldone atestas pri la viglo de la finna movado, sed ĉefe la kono de historio firmigas la esperantistan identecon. Kaj ĉi-rilate tre grava kaj tre ineresa estas miaopinie artikolo de Osmo Buller pri Nino Runenberg „>kospolito de la spirito< , esperantisto kiu celis interhoman fratecon trans ĉiuj lingvaj kaj naciaj limoj”. Jam la 21-an de junio venis la informo pri la reta versio de la julia-aŭgusta numero de „Esperanto”, la oficiala organo de UEA, tradicie enhavanta la Estraran Raporton, kiu gravos ne nur dum la Komitataj Kunsidoj en Aruŝo, sed ĝenerale vekas scivolemon inter tiuj membroj de la E-komunumo, kiuj interesiĝas pri la organizaj progresoj kaj atingaĵoj. Mi tamen iel aparte estas devantigita doni la ateton al la komencaj raportoj pri la nunjara omaĝado de la 100-jariĝo de Marjorie Boilton. Kaj ĉio pro la fakto, ke en nia lasta redakcia interparolo mi menciis la 104-an Britan Kongreson de Esperanto dum kiu oni omaĝis ĉi tiun jubileon. Mi ne menciis, ĉar tiuj informoj ne atingis la redakcion, ke aparta evento laŭ la ideo de Michela Lipari disvolvigis dum Eŭropa Esperanto-Kongreso de Strasburgo kiam fragmente Rimleteroj inter Marjorie Boulton kaj Wiliam Auld, dumkongrese deklamis Marc Giraud kaj Judith Bormann Jackson. Tio evidente memorigis min pri la perdiĝinta siatempa sonregistro de la „Rimleteroj”, kiun mi registris kun fama pola E-aktoro Jerzy Fornal. Samnumere en „Esperanto” ni ekscias pri plia omaĝo, realigita de librolega grupo ĉe ĉina ILEI-sekcio „por memorigi du famajn gigantojn en Esperantujo: Marjorie Boulton kaj William Auld, ĉi-jare”. Nia redakcia interparolo, en kiu ni parolis pri la jubileo de Majorie Boulton ligis al registro de ŝiaj „Eroj kal aliaj poemoj” en la Hodler-kolekto de la Pola Nacia Biblioteko. Sed iel temproksime ni referencu al la junia „Esperanto”, el kiu ni ekscias pri progresoj ĉirkau Internacia E-Arkvio en Belgio. Kiel informas en tiu ĉi artikolo Marc Vanden Bempt „Internacia Esperanto-Arkivo post kelkjaraj serĉadoj trovis taŭgan lokon. Temas pri domo en Diest aĉetita en aprilo 2024, kun ter- kaj subtera etaĝoj ĉirkaŭ 350 m²-aj. Post iomaj konstruaj laboroj, en 2025 la plena arkivo tie trovos sian novan hejmon. Aldone al la konservejo la Internacia Esperanto-Arkivo posedas apartamenton en la unua etaĝo, kies luantoj kontribuos al la laborkostoj de la arkivo”. Sendube gratulinda informo, sed samtempe la junia numero de „Novaĵoj Tamtamas” el Jokohamo sciigis: „Ni, nome de Esperanto-Muzeo Jokohama, interkonsentis interŝanĝi duoblaĵojn kun simila organizo en Belgio, nomata Internacia Esperanto-Arkivo (IEspA), kaj jam niaflanke sendis 3 pakaĵojn da libroj tien”. Reference al la artikolo de Marc Vanden Bempt en „Esperanto” revuo aldonendas, ke la Internacia Esperanto-Arkivo celas konservadi la Esperanto-heredaĵon, ene de la movado. Ĝi ne estas (prunto-) biblioteko, sed vera arkivo, malferma al esplorantoj. Ĝi volonte akceptos kaj disponigos alies arkivojn al la estontaj generacioj. Tial IEspA estas ĉies propra projekto. Eblas transdoni la arkivajn dokumentojn rilate al Esperanto jam nun… aŭ en estonta iamo kiam la koncernato ne plu bezonos ilin mem. Necesas sole averti gefilojn, gefamilianojn pri la nomo kaj adreso de IEspA kaj peti ilin transdoni kaj konservigi Esperanto-rilatan tutaĵon. Cetere tion eblas fari jam nun” . Sendube interesa ideo por ĉiuj arkivemaj esperantistoj, kiuj frontas la demandon pri plia sorto de la kolektitaj materialoj. Miloj da vojoj kondukas al Esperantujo, eĉ la amperdo. Ĝuste tian aventuron cele al la E-komunumo kaj movado en la 3-a numero de „La Revuo Orienta” dividas universitata situdento el Chiba, Suzuki Ryuzo. Lia konfeso ŝajnas kaze de jununlo iom drameca, sed plaĉa estas samteme lia optimisma konkludo: „Amo, ĉu fine sukcesa aŭ ne, ĉiufoje instruas novan aferon al ni. Kaj tio estas la vera signfo, kiun portas la fina verso de la fama kanto de MAKIHIRA Noriyuki „Mi nepre ne diru, ke mi ne plu amu iun”. Bela konkludo, pozitiva, imitinda! Suzuki Ryuzo jam enmovadiĝis. Movadumas ankaŭ aliaj junaj movadanoj, pri kio ni ekscias el ampleksa, detala raporto de Kawara Hiro, kiu dank’ al monsubteno pri junula projekto esperanta vizitis la konatan jam vaste Zaozhuang en Ĉinio, kun ĝia fama universitato kie Esperanto estas instruata kaj Muzeo de Esperanto. Kelkaj fotoj pri tiu vojaĝo ornamas la frontpaĝon de la 30a numero de „La Revuo Orienta” . La atenton de ĉiuj literaturamantoj, sed eble ne nur de ili, kaptos la felietono de Rej KAMIKAŬA pri „L’Esperanta sensenco, sensenca Esperanto”. Interesa mensstimula aventuro por profundigi – kun la aŭtoro – la komprenon de tio, ke „la literatura sensenco ne ests simpla manko de senco, sed ĝi estas surrrealisma, humura (aŭ kontraŭhumura) spirita, kaj ofte eĉ akra kaj intelekte stimula kreado”.
El la elsendo 10.07.2024. Legas Barbara – 11′ 03″