Sciencaj informoj

Ĉiam pli ofte ni ekscias pri ekstremaj temperaturoj, sekecperiodoj kaj ŝiraj ventoj, kiuj plagas nian planedon. Akompanas ilin katastrofaj arbarincendioj, kiel en Aŭstralio lime de la 2019 kaj 2020 jaroj, kiel el Havajo en 1923. Sekve de ili pereas homoj, bestoj, forbrulas konstruaĵoj kaj kritika infrastrukturo, t.e. aranĝaĵoj kaj instalaĵoj necesaj por la funkciado de la homaj vivejoj kaj la tutaj ŝtatoj. Pri solvo de ĉi tiuj problemoj laboras sciencistoj en multaj landoj. Pri siaj interesaj laborrezultoj informis antaŭnelonge en la periodaĵo „Progresintaj materialoj” sciencistoj el la usona Stanford-universitato. Ĝis nun aplikataj por la kontraŭincendia protekto ĵeleoj konsistas el superhidroabsorbaj, superhumidecabsorbaj polimeroj, kiuj efikas simile kiel pulvoro absorbanta humidecon en la unufojaj vindaĵoj. Tia pulvoro mikista kun akvo kaj superŝprucita sur konstraĵon pufiĝas transformiĝante en ĵelean substancon, kiu rolas kiel humida kontraŭfajra protektilo. Tamen pro tre altaj temperaturoj en la disvastiĝanta fajro la akvo rapide vaporiĝas kaj tia ĵeleo sufiĉas nur por prokimume 45 minutoj. En la kontraŭincendia ĵeleo kunaŭtorita de doktoro Eric Appel la fajroprotekta barilo konsistas ne sole el akvo en celulozaj polimeroj, sed ankaŭ el silicpartikloj. La usonaj sciencistoj malkovris, ke ilia mola, spongeca hidroĵeleo alprenas firman formon kun bonegaj izolaj proprecoj por surfacoj troviĝantaj sub ĝi. Ĝi protektas ilin, eĉ post kiam la enestanta en ili akvo plene forvaporiĝas. Cetere tiun kreiĝintan kruston eblas facile forigi post kiam incendio estas estingita. Pliaj esploroj elmontris, ke mikroorganismoj en la grundo rapide malkomponas la sekuran por la medio substancon proponitan de la usonaj sciencistoj. La esploroj de doktoro Appel pri la kontraŭfajra ĵeleo komenciĝis jam en 2019 kaj unue rilatis al la kontraŭfajra protekto de plantoj por helpi al la kontraŭincendia protekto de arbaroj. Laŭ – Changxin Dong, la ĉefa aŭtoro de la esploroj – la ellabarita nun hidroĵeleo kun la salicpartikloj estas progressprona solvo konsideranta la bezonojn de la medio, superanta la nunan komercan oferton, proponante pli bonan kaj mezureblan protekton kontraŭ la incendioj. Aperas do la espero, ke tiaj novumoj baldaŭ povos esti aplikataj en regionoj aparte minacitaj de incendioj, kio sekve ebligos pli efike protekti homojn, domojn kaj la naturon kontraŭ incendisekvoj.

El la elsendo 05.09.2024. Legas Barbara – 03′ 41″

La plastaj forfalaĵoj subiĝas al fragmenitĝo, diseriĝo atingante mikronajn dimensiojn, sed ili ne malkomponiĝas komplete. En la akva medio la mikroplasto minacas al animaloj kaj homo integriĝante kun la maraj kaj homaj nutroĉenoj. La reciklado de mikroplasto ĝis antaŭnelonge estis opiniata tre malfacila, eĉ malebla. Tiu procezo postulas temporabajn procedojn de separado kaj generas altajn kostojn. Tial superciklado (ucycling), kiu konsistas en alifarado de plastaj forfalaĵoj je materialoj kun alta valoro ĉiam vekas grandan interesiĝon. Kaj pri tio sukcesis sciencistoj el Aŭstralio, kiuj alifaris mikroplaston en grafenon. Grafeno kiel sciate estas karbona materialo kun la dikeco de unu atomo, pli malmola ol diamanto, 200-oble pli forta ol ŝtalo kaj kvinoble pli leĝera ol aluminio. D-ro Adeel Zafar el la Universitato de James Cook en Townsville informis la portalon Interesa Inĝenieriado, ke oni akiris dum unu minuto el ĉirkau 30 miligramoj da mikroplasto preskaŭ 5 miligramojn da grafeno. La scienca kolektivo ligita kun la universitato akiris mikropaston el plastaj boteloj kaj aplikis rilate ĝin la novan teknikon APMP , temas pri mikroonda sintezo de plasmo sub la atmosfera premo. Sciencistoj el Aŭstralio ne estas la unusola koletivo, kiu laboras pri la alifarado de plasto en grafenon. Tiun metodon aplikas ankaŭ sciencistoj el Rice-universitato en Teksaso. La celo estas grandkvanta akiro de grafeno por la motoriza industrio.

El la elsendo 25.08.2024. Legas Barbara – 02′ 23″

Italaj sciencstoj subiginte la Torinan Mortotukon al analizoj kun apliko de moderna teknologio konstatis, ke ĝi havas du mil jarojn kaj ne estas la mezepoka faksimlo. Tian opinion oni esprimis por la esplorrezuloj el 1988, kiam oni aplikis la radiokarbonan datumadon. Nun sciencistoj el la Instituto pri Kristalografio el Consiglio Nazionale delle Ricerche (CNR) por difini la aĝon de la materialo, el kiu estis farita la mortotuko, okazigis analizojn kun la apliko de moderna teknologio, t.e. larĝangula rentgenfota difraktometrio (WAXS). Sub la gvido de doktoro Liberato De Caro estis pristuditaj ok etaj teksaĵprovaĵoj el la Mortotuko, kiu prezentas negativon de viro mortinta pro la krucumo. Ili konkludis, ke antaŭ ol la Mortotuko estis venigita al Chambery en Francio en la 50-aj jaroj de la 14-a jarcento, ĝi estis konservata dum 13 jarcentoj en la kondiĉoj, en kiuj regis 22,5 celsiusaj gradoj kaj meza humideco egalis al 55 procentoj. La akiritaj rezultoj estas analogaj al donitaĵoj akiritaj el teksaĵo trovita en la isreala Masado kaj datumita je 55a-74a jaroj post Kristo. Se la lina celulozo estus konservita en aliaj kondiĉoj ĝia malnoviĝado estus tute alia. La esplorrezultoj de la italaj sciencistoj aperintaj en la periodaĵo „Heredaĵo” estas jam la sekvaj en la nuna jaro, kiuj datumas la Torinan Mortotukon je la tempo de Kristo, kaj la kvara el la lasta jardeko. Ĉeokaze d-ro Caro elmontras la ĉeston de elementoj de la proksimorientaj florpolenoj en la teksaĵaj fibroj, kio kontestas ĝian kreiĝon en Eŭropo.

El la elsendo 25.08.2024. Legas Barbara – 02′ 33″

Profesoro Dariusz Stramski el la Universitato de Kalifornio en San-Diego fariĝis laŭreato de la Medalo de Nils Gunnar Jerlov. Atribuata de la Oceonografia Societo medalo estas unu el la plej prestiĝaj en la mondo de oceonografiaj premioj. Per ĝi oni honoris la signifan kontribuon de la profesoro al la optika oceanografio. Profesoro Dariusz Stramski transprenos ĝin dum la konferenco de Oceana Optiko 26, kiu okazos komence de oktobro en Las Palmas. La naskiĝinta en Pollando kaj doktoriĝinta en la Gdanska Universitato prof. Stramski dum pli ol 40-jara scienca kariero alportis gravan kontribuon al la esplorado de oceana optiko jen rilate aplikon de optikaj metodoj en oceonografio, jen rilate evoluigon de novumaj optikaj teknologioj. Li estas aŭtoro kaj kunaŭtoro de pli ol 100 recenzitaj sciencaj disertaĵoj, li gvidis plurajn esplorprojektojn kaj partoprenis multajn oceonografiajn ekspediciojn. Profesoro Dariusz Stramski estas la eksterlanda membro de la Pola Sciencakademio. La Medalo de Nils Gunnar Jerlov estas atribuata ĉiun duan jaron pro vastigado de konoj rilate la interefikadon de la lumo kun oceaniaj akvoj. Oni distingas per ĝi ankaŭ personojn, kiuj alportis signifan kontribuon al la edukado de studentoj kaj junaj sciencistoj okupiĝantaj pri oceanoj aŭ kiuj gvidis gravajn interbranĉajn esplorojn en ĉi tiu sfero.

El la elsendo 15.08.2024. Legas Gabi – 01′ 48″

La voknomoj, personaj nomoj estas universalaj en diversaj kulturoj kaj lingvoj. Ili estas parto de nia identeco kaj helpas en la komunikado, tamen atribuado de individuaj personnomoj estis konsiderata kiel escepte homa karakterizaĵo. Tamen nun dank’ al esploroj de sciencistoj el Kolorada Ŝtata Universitato (CSU) ni eksciis, ke vivantaj libere afrikaj elefantoj (Loxodonta africana) „alparolas” unu la alian helpe de sonoj, kiuj enhavas komponanton, kiu identigas individuon kaj memorigas nian personan nomon. Post kiam sciencistoj reaŭdigis al la animaloj la registritajn sonojn la „alparolataj” elefantoj vigle reagis je ili, sonreagante aŭ proksimiĝante al la sonfonto. Sonoj adresitaj al aliaj elefantoj elvokis malpli viglan reagon. Elefantoj same kiel homoj vivas en evoluintaj socioj kaj estas tre komunikemaj. Same kiel homoj ili funkcias en grupoj familiaj, sociaj kaj klanaj. La elefantoj krom voĉe komunikas inter si helpe de rigardo, odoro kaj tuŝo. Tamen iliaj voĉoj peras multajn informojn inkluzive de tiuj pri individua identeco, aĝo, emocia stato kaj socia adaptiĝo. Iliaj voĉoj okupas vastan frenkventan spektron kaj iliaj infrasonoj ne estas aŭdeblaj por la homa oreloj. Uzante ilin elefantoj povas kunordigi grupajn moviĝojn je longaj distancoj. En la esploroj sciencistoj analizis elefantajn voĉojn registritajn en la jaroj 1986-2022 en la kenja Samburu-rezervejo kaj en la Nacia Parko Amboseli lime de Tanzanio. Sume estis registritaj 470 individuaj voĉoj direktitaj de 101 „alparolantoj” al 117 „voĉadresitoj”, „nomadresitoj”. Sciencistoj konsideris sole sonojn, voĉojn direktitajn al indentigebla, unuopa animalo. Kurt Fristrup el Kolorada Ŝtata Universitato prilaboris novecan teknikon de alifarado de sonoj por malkovri subtilajn diferencojn en la sonstrukturo. Sekve, kun la ĉefaŭtoro de la esploroj Michael Pardo li trejnis modelon de maŝina lernado por ĝi senerare identigu, baziĝante sole sur ĝiaj akustikaj proprecoj, kiun elefanton celis koncerna sono.   La esploroj elmontris ankaŭ, ke elefantoj simile kiel homoj ne ĉiam alparolas unu la alian per la „nomo”. La vokado per „nomo” estis pli ofta je foraj distancoj aŭ kiam maturaj elefantoj komunikis kun junaj bestoj. Maturaj elefantoj pli ofte ol la junaj uzis la nomalparolojn, kio povas signifi, ke ellerno de alparolado povas daŭri jarojn. Scienistoj samtempe argumentas, ke la novaj malkovroj pri kognaj kapabloj kaj komunikado de elefantoj subtenas argumentojn favore al ilia protekto. Ili estas minacitaj pro formorto pro ŝtelĉasado kaj perdo de vivejoj. La lasta minaco ligiĝas kun la fakto, ke pro sia dimensio elefantoj bezonas multan lokon kaj povas estis minacaj por homoj kaj iliaj havaĵoj.

El la elsendo 30.07.2024. Legas Barbara – 04′ 04″

Advanced Grant estas prestiĝa konkurso de la Eŭropa Konsilio por la Sciencaj Esploroj, kiu subvencias ambiciajn esplorprojektojn. En la eldono 2023 ricevis ĝin i.a. Karol Życzkowski, profesoro de la Instituto pri Teoria Fizikio de la Jagelona Universitato, prezidanto de la Centro de Teoria Fiziko de la Pola Sciencakademio. Profesoro Karol Życzkowski ricevis la subvencion en la alteco de pli ol 2 milionoj 250 mil eŭroj. Lia projekto sub la nomo “TAtypic” koncernas la kvantuman mekanikon, kaj tute aparte strukturojn, kiuj povas esti esencaj por evoluigi la kvantumajn informadon kaj teknologiojn. Ĝia cefa celo estas esplori proprecojn de tipaj kvantumaj statoj kaj kanaloj kaj ankaŭ identigo de elektitaj stukturoj kun ekstremaj proprecaj taŭaj por alifarado de kvantuma informado. Ekde 2020 profesoro Życzkowski okupas avanan lokon en la listo de la vivantaj laborantoj de la Jagelona Universitato en la grupo Top 2 proc en la rangolisto de scienciatoj prilabrita de Elsevier kaj Stanford Universitato. Pri liaj sciencaj atingaĵoj informas la retejo de la Jagelona Universitato. Profesoro Życzkowski estas krome plurfoja laŭreato de subvencoj de la Nacia Scienca Centro. I.a. en kunlaboro kun sciencistoj el Portugalio, Slovenio, Germanio kaj Norvegio li realigas la projekton DQUANT pri kvanumaj prikalkuloj kaj kaoso kun energidisipo, kiu ricvis subvencion en internacia konkurso QuantERA Call 2021.

El la elsendo 20.07.2024. Legas Barbara – 02′ 03″

Fizikisto, d-ino Olga Malinkiewicz, la kunfondintino kaj teknologia direktoro de la firmao Saule Technologies estis distingita de la Eŭropa Patentuma Oficejo per Eŭropa Inventista Premio. La porokaza solenaĵo okazis en la ĵusaj tagoj en Meditereanea Konferenca Centro en Valetta, Malto. D-ino Olga Malinkiewicz superis rivalojn el Finnlando kaj Francio per la aŭtora malmulekosta metodo produkti sunĉelojn el la mineralo „perowskit”. Ŝia firmao Saule Technologies estas la unua, kiu komencis ilian produktadon. Perowskit estas granda grupo de mineraloj kun kristala kuba strukturo. Ĝia nomo deriviĝas de la natura mineralo kalcia titanato (IV) CaTiO3 malkovrita en 19-a jarcento. La perovskitiaj ĉeloj, agnskitaj de multaj specialistoj kiel estoteco de fotovoltaiko, konsisitigas pli leĝerajn, pli produktivajn kaj malpli kostajn sunkolektilajn materialojn ol ĝenerale aplikataj aktuale ĉeloj siliciaj.

El la elsendo 10.07.2024. Legas Barbara – 01′ 22″

Pasintjare dum la arkeologiaj foslaboroj en la regiono, kiu estas restaĵo post la urbo Hattusa ests malkovritaj enigmaj tabuletoj perskribitaj de nekonata hindoeŭropa lingvo. Hattusa eniras aktuale la konsiston de la turka Anatolio, kaj siatempe estis parto de la hitita imperio, ĝia ĉefurbo. Post esploroj evidentiĝis, ke temas pri la lingvo >kalašma<, kies origino radikas en la bronza epoko kaj kiu estis aplikata en la Hitita Imperio. Hititoj vivis sur ĉi tiu tereno en la periodo inter 1650-a kaj 1180-a jaroj antaŭ Kristo. Dank’ al la elfositaj 174 tabuletoj kaj malĉifro de iliaj tekstoj eblas pli bone kompreni la tiamajn hititaj ritojn kaj realaĵojn de la ĉiutaga vivo. La gvidanta la sciencistan skipon Daniel Schwemer el Vicburga Universiato informis, ke ĝis nun eblis malĉifri i.a. hititan ritan teston. Troviĝas en ĝi referencoj al regiono situanta ĉe la nord-okcidenta rando de la Imperio. Tio povus esti la ĉirkaŭaĵoj de la nunaj urboj Bolu aŭ Gerede. Scienicistoj akiris pruvojn pri plurlingveco kaj plurkultureco de la tiama Anatolio. Kio estas grava la tabuletaj tekstoj ne enhavas novan alfabeton. La tekstoj estis skribitaj per kojna skribo el Mezopotamio. Laŭ esploristoj la malĉifritaj tekstoj en novembro povus ektroviĝi en la reto, tiel ke ĉiuj interesiĝantoj povu kun ili konatiĝi. En la preparo estas ankaŭ oficiala publikaĵo sumigonta la ĝisnunajn atingaĵojn kaj sukcesojn.

El la elsendo 10.07.2024. Legas Barbara – 01′ 57″

En majo 2024 al la Luno dum kelkaj semajnoj celis la ĉina sondilo Chang’e 6, kiu surgrudiĝis ĉe ĝia nevidebla flanko. La celo estis kolekti provaĵojn de rokoj kaj lunregolito, tio estas loza materialo sur ĝia surfaco. Apenaŭ kelkdek horojn poste la kolektita materialo forlasis la Lunon kaj post denova kelksemajna veturo atingis la Teron. Tio estis la unua en la historio misio, dum kiu la rokprovaĵoj estis prenitaj de sur la nevidebla flanko de la Luno. Laŭ la ĉinaj amaskomunikiloj en la lunregolito sciencistoj malkovris nature aperantajn grafentavolojn. La spektrostropiaj esploroj laŭ Raman-tekniko ebligis identigi en la provaĵoj kelktavolan grafenon, kiu konsistas el du ĝis dek tavoloj, kion ĝis nun sciencistoj kapablis akiri nur en la teraj laboratorioj. La strukturo de grafeno elmontras, ke ĝi povas esti la rezulto de la interago de la surfaco kun la sunvento, do konstanta fluo de la elementoj emisiataj de la Suno, kiuj pro manko de atmosfero rekte frapas la Lunsurfacon. Krome povas esti konsiderita influo de vulkanerupcioj, kiuj estis okazantaj en la junaĝo de la Arĝenta Globo. Ĉinaj sciencistoj jam nun ofertas provaĵojn al kolegoj en la tuta mondo kaj povas esti, ke tio estos esplormateralo por multaj jaroj. Ĉiuaze tiu malkovro laŭ parto de sciencistoj povas influi la ĝeneralan teorion pri la kreiĝo de la Luno en la sekvo de kontraŭpuŝiĝo de la Tero kaj malgranda planedo Mars-dimensia antaŭ pli ol kvar miliardoj da jaroj. Tiun teorion ĝis nun favoris esploroj de rokoj venigitaj sur la Teron dum la programo de la misojn Apollo realigitaj en la jaroj 1969-72. La kolektitaj tiam provaĵoj atestis, ke la Luno estas senigita de provizoj de karbo. La nuna malkovro de grafeno sur la Luno ŝanĝas ĝian bildon, ĉar en maniero evidenta elmontras, ke sur la Luno okazas la procezo de ellaso de karbo kaj ĝia poioma amasiĝado sur la surfaco. Ne eblas ankoraŭ juĝi, ĉu malkovro de grafeno sur la Luno faligos la ĵus menciitan teorion pri la kreiĝo de la Luno kaj devigos ŝanĝi nian rezonadon pri la historio de la Tero kaj eĉ la tuta Universo. Sciencistoj al la tuta malkovro rilatas relative skeptike, nome povas ekzisti malpli komplikaj solvoj de la surprizaj informoj pri grafeno sur la Luno. Povas esti, ke grafeno en la ĉinaj provaĵoj, kreiĝis sekve de frapo de meteorito kontraŭ la surfacon de la Arĝenta Globo. Nun esplorenda estas la vera origino de grafeno sur la Luno kaj sekve difino kiel efektive kreiĝis la ununura natura satelito de la Tero.

El la elsendo 30.06.2024. Legas Barbara – 03′ 34″

La dua duono de junio estas tempo de la plej mallongaj noktoj en la jaro. En la norda Pollando, dum la sennubaj tagoj la hela horizonto povas daŭri eĉ ĝis la 23-a horo. Tio estas eksterordinara periodo, dum kiu homoj festas la Sankt-Johanan nokton, la somermezan nokton. Sed tiuj tagoj ne okazas akurate dum la plej malonga nokto de la jaro, sed 2-3 diurnojn poste. La nunjara somera solstico en la norda hemisfero (vintra solstico en la suda hemisfero) laŭ la pola tempo pasas ĝuste hodiaŭ la 20-an de junio je la 22 horo kaj 50 minutoj kaj okazos pli frue ol antaŭ 228 jaroj, tio estas en la 1796-a jaro. La somera solstico okazas, kiam la norda poluso de la Tero estas plej forte klinita al la Suno. Ĉi tiu pozicio rekte influas la plilongigon kaj mallongigon de la tago. Kiel klarigas Ethan Siegel en Big Think-paĝo la kialo de tio radikas en la gregoria kalendaro. Karakterizas ĝin iu fluktuado kaŭzanta, ke konkreta dato surtere maksimume fidele spegulas la stituon de nia planedo rilate al la Suno. Lakone dirante la tempo de plena rotacio de la Tero ĉirkaŭ la Suno ne ekvivalentas al la meza jarlongo premisita de la gregoria kalendaro. Pro tio ĉiun kvaran jaron ni havas la superjaron, en ku februaro havas nur 29 tagojn. Tamen en superjaroj, la momento de la somera solstico (same kiel la vintra solstico kaj ambaŭ ekvinoksoj) okazas ekzakte 18 horojn, 11 minutojn kaj 14,87 sekundojn pli frue. Tial, la gregoria kalendaro havas krome mekanismon por “forigi superjarojn” en la kazo de jaro, kiu finiĝas per du nuloj, sed la unuaj du ciferoj ne estas divideblaj per kvar. Rezulte, 2000-mila jaro estis superjaro, sed 1900 ne estis, kaj ankaŭ ne estos 2100-a jaro. La sciencisto klarigas do, ke en la nuna sistemo, en ĉiu posta superjaro, la somera solstico okazas 45 minutojn pli frue. Tio finfine kondukos al situacio, kiam en 2096 (la lasta superjaro en la nuna jarcento) la somero komenciĝos la 20-an de junio je la 8:32 horo de la pola tempo (kaj la 19-an de junio sur la insuloj de Oceanio). Tiam la tuta “ciklo rekomenciĝos” kaj ni denove festos la astronomian komencon de la plej varma sezono la 21-an de junio.

El la elsendo 20.06.2024. Legas Barbara – 03′ 25″