Sciencaj informoj

16 procentoj de la polaj internaŭtoj sentas timon esti distancigitaj de la Interreto, do suferas la sindromon FOMO. La siglo FOMO (Fear of Missing Out) signifas timon esti izolita de la Interreto kaj sociaj portaloj, la deziron esti en daŭra kontakto kun la aliaj kun la samtempa impreso, ke se oni estas for de la sociaj forumoj oni frontas la minacon preteratenti ion gravan.  Ĉi tiu fenomeno la unuan fojon estis identigita en la 90-aj jaroj, sed ĝia skalo komencis kreski konforme al la kresko de la signifo de la sociaj forumoj. La esploristoj el la Varsovia Universitato kunlaborantaj kun la esplorpanelo Ariadna taksinte, ke preskaŭ 26,9 milionoj da personoj en Pollando uzas la Interreton elmontris, ke  16 procentoj signifas 4 milionojn da polaj internaŭtoj. Inter ili estas grupo kun la altgrada FOMO, kiu ne ŝajnas esti ligita kun sekso aŭ la loĝloko. La timosindromon sentas 17 procentoj de virinoj kaj 15 procentoj de viroj, 14 procentoj de vilaĝloĝantoj, 16 procentoj de loĝantoj de malgrandaj kaj mezgradaj urboj kaj 18 procentoj de loĝantoj de grandaj urboj. Oni notis tamen grandajn diferencojn inter la aĝgrupoj. Altgranda FOMO estis identigita ĉe 20 procentoj de 15-24-jaraĝuloj, en la aĝgrupo 55+ tiu elcento egalas sole al 5 procentoj. Kiel substrekas la aŭtoroj de la raporto personoj kun la altgrada FOMO utiligas siajn ŝaĝtelefonojn en cirkonstancoj malkonsilindaj kiel la religiaj ceremonioj. Tion konfesis 20 procentoj de la respondintoj, sed eĉ 35 procentoj deklaris, ke pro la uzado de elektronikaj medioj suferas iliaj hejmaj taskoj, 27 procentoj neglektas siajn profesiajn taskojn.  Eĉ 36 procentoj de la enketitoj en la grupo de altgrada FOMO deklaras sian dependiĝon de la sociaj portaloj. La esploraŭtoroj prezentis vicon da rekomendoj pri tio, kiel kontraŭbatali FOMO-n. I.a. temas pri tio, ke la lerneja eduko pri novaj teknologioj ne limiĝu sole al la kapablo priservi aranĝaĵojn kaj programaron, sed koncernu ankaŭ la kapablon observi proporcion inter la utiligado de la Interreto kaj aktivado en la eksterreta medio.

El la elsendo 11.12.2018. Legas Tomek – 2’40” 

sc_tm_Interreta dependigo de poloj_02’40”

Sciencistoj el la Aŭstralia Nacia Universitato akiris rektan pruvon, kiu konfirmas, ke la interna kerno de la Tero estas solida. Tio povos helpi la komprenon kiamaniere kreiĝis nia planedo. Adjunkto Hrvoje Tkalčić  kaj doktoro Than-Son Phạm prilaboris la metodon malkovri la transversajn ondojn en la interna kerno de la Tero, kiuj povas disvastiĝi nur en la solidaj korpoj. La sciencistoj analizis la similecojn inter signaloj emisiitaj sekve de forta tertremo registritaj de du sismografoj. La sama kolektivo jam aplikis similan teknikon mezurinte la glacidikecon en Antarkto. Sciencistoj el la Aŭstralia Nacia Universitato koncentriĝis pri donitaĵoj, kiuj estis kolektitaj de riceviloj en la periodo de tri ĝis dek horoj post la apero de la forta tertremo. Do oni konsideris  sole tiujn ĉi malfortajn signalojn. Sekve estis ekzamenitaj similecoj inter signaloj registritaj de sismografoj. Tiuj esploroj elmontris, ke la interna kerno de la Tero estas efektive solida korpo, sed pli „mola” ol supozite. Ĝiaj elastecproprecoj iom similas al tiuj de oro kaj plateno. Daŭre tamen multaj demandoj pri la interna terkerno restas nekonataj, ekzemple pri ĝia temperaturo aŭ aĝo.

El la elsendo 11.12.2018. Legas Tomek – 1’31” 

sc_tm_La kerno de la Tero solida _01’31”

Sciencistoj el la Laborejo de la Gesta Lingvistiko de la Varsovia Universitato de kelkaj jaroj kreas tre ampleksan bazon de gestaj eldiroj en la pola gesta lingvo (PJM). Ĝia korpuso havas jam 650 mil gestosignojn. Diversaĝaj surduloj invitataj el la tuta Pollando estas surbendigataj laŭ strikte difinita proceduro. En ĉiu kvinhora sesio interparolas po du personoj el la sama regiono de Pollando, do uzantaj la saman dialekton de PJM. La surbendigon partoprenas ankaŭ surda moderatoro, membro de la scienca kolektivo de la varsovia laborejo. La invititaj surduloj priparolas la bildojn aperantajn sur la ekrano. Dum ekzemple antaŭ la unua aperas mapo kun indikita itinero, la alia ricevas sole bildon de la mapo. La tasko de la unua estas klarigi al la partnero  kiel atingi celon B startante en la punkto A, kio postulas uzon de tiaj vortumoj kiel „ĉe apoteko direktiĝu maldekstren” aŭ „post teatro turniĝu dekstren”. Tiamaniere estas analizataj formoj de imperativaj kaj spacaj esprimoj en la pola gesta lingvo. Tiel oni ekscias,  ĉu ili malsimilas depende de la aĝo de la interparolantoj aŭ ilia devenregiono. Oni analizas ne sole gramatikaĵojn, sed ankaŭ la manieron uzi la tridimensian gestospacon. Nome la interpreton de la komunikado influas la gestado pli aŭ malpli proksime al la interparolanto, gestado pli aŭ malpli supra rilate al la interparolanto. La kreiĝanta korpuso de PJM reliefigas la komplikecon de la pola gesta lingvo, kiu ĝis antaŭnelonge entute ne estis priskribata kaj analizata.

El la elsendo 04.12.2018. Legas Tomek – 1’52” 

sc_tm_Plia progreso en la kreata vortaro de la pola gesta lingvo_01’52”

Dum jaroj la serĉado de mineralaj krudaĵoj ligiĝis kun pluraj penaj esploroj kaj analizoj de virtualaj esplorendaj tavoloj kaj multaj testoboradoj. Nun por esplori iun terenon laŭ la vidpunkto de la troviĝantaj tie krudaĵtavoloj oni povas utiligi aerogeofizikon kaj multspektrajn fotojn. Kio gravas specializajn aviadesplorojn eblas fari en lokoj malfacile alireblaj kaj tiaj, sur kiuj ne estis ankoraŭ malkovritaj mineralaj tavoloj. Tiu metodo ebligas dum unu flugesploro priserĉi vastajn terenojn kaj kolekti amason da donitaĵoj pri interesantaj onin (tio ne estas eraro) mineraloj kaj tavoloj. Tiuj esploroj estas efektivigataj helpe de speciale adaptitaj flugmaŝinoj, unuavice aviadiloj kaj helikopteroj, baldaŭ plej verŝajne ankaŭ dronoj, t.e. flugrobotoj. Tiuj novumaj teknologioj jam estas utiligataj por interpretado de sismaj eventoj kaj donitaĵoj.

El la elsendo 27.11.2018. Legas Tomek – 1’04” 

sc_tm_Novaj sercmetodoj en geologio_01’04”

La plej malnovaj vitroobjektoj en Pollando devenas el Egipto kaj Mezopotamio. Temas unuavice pri ornamaj bidoj, kies aĝo laŭ la fizikokemia analizo havas pli ol tri kaj duonan mil jarojn. Sciencistoj asertas, ke vitron oni komencis produkti pli-malpli 2300 jarojn antaŭ nia erao en Mezopotamio. Ĝia produktado disvastiĝis en la Proksima Oriento ĉirkaŭ la mezo de la 2-a jarcento antaŭ nia erao. La unuaj polaj vitroproduktejoj aperis nur en la frua mezepoko. Inter la proksimorientaj vitraj objektoj temas unuavice pri vitraj bidoj, kiujn arkeologoj malkovras en tomboj kaj trezortrovaĵoj. Kun la tempofluo da ili estis pli multe, aparte post 1300-a jaro antaŭ nia erao en la socio de la soraba kulturo. Estas jam konataj pli ol 3 mil bidoj el la 13-a – 9-a jarcentoj antaŭ nia erao, kiuj servis por la kolornamado. Kelkfoje temis pri elementoj de pli bunta kolornamaĵo. Ekzemple la kolornamaĵo malkovrita en la loko Targowisko (la krakova regiono) konsistas el ĉirkaŭ 380 vitraj bidoj, sukcena apartigilo kaj etaj oraj spiraloj. La ekzameno de la kemia konsisto de proksimorientaj vitraj objektoj estis farita per malsamaj metodoj en du laboratorioj. Tamen ekspertoj ne kapablas indiki konkretajn vitrofandejojn, el kiuj devenas la proksimiorientaj vitraj ornamaĵoj malkovrataj i.a. sur la tereno de Pollando.

El la elsendo 27.11.2018. Legas Gabi kaj Barbara – 1’59” 

sc_gk_bp_La plej malnovaj vitraj objektoj en PL_01’59”

En la norda hemisfero de la Marso povas esti pli da glacio ol supozite. Tion elmontras la detala mapo pri la terformacio de la Ruĝa Planedo, prilaborita i.a. de polino, doktorino Anna Łosiak. Preskaŭ la tutan nordan hemisferon formas malaltebenaĵo situanta pli ol 6 kilometrojn malpli supre ol la meza alteco de la tereno en la suda hemisfero de la planedo. Antaŭ pli ol 3,8 miliardoj da jaroj plej verŝajne troviĝis tie oceano, sed ĝis nun plimulto de la akvo kaj atmosfero fuĝis en la kosman spacon. Antaŭnelonge la esploroj elmontris, ke en kelkiuj lokoj de ĉi tiu regiono povas troviĝi glacio, kvankam ne estas certe, kiamaniere ĝi tie aperis. Por solvi la enigmon internacia kolektivo de planedaj geologoj okazigis kelkjarajn esplorojn de tri regionoj de la Nordaj Malaltebenaĵoj de la Marso – Utopia, Acidalia, Arcadia Planitiae. Gvidis ilin sciencistoj el Francio, Britio, Pollando, Germanio, Kanado kaj Usono. Ili utiligis donitaĵojn el la usona aranĝaĵo CTX troviĝanta sur la ferdeko de Mars Reconnaissance Orbiter, kiu dum dekkelkaj jaroj estis fotanta la surfacon de la Marso. Post la analizo de la donitaĵoj kaj retmapado kreiĝis la unua vasta kaj detala mapo pri la terenformiĝo de la Ruĝa Planedo. Sciencistoj identigis multajn lokojn, en kiuj glacio troviĝas neprofunde sub la surfaco, krome ankaŭ aliajn, en kiuj glacio troviĝas profunde kaj estas nevidebla. Plej verŝajne do temas pri du specoj de glacio. Tre malnova, havanta pli ol 3,8 miliardojn da jaroj kreiĝinta sekve de frostiĝo de la marsa oceano. Relative nova, havanta ĝis kelkcent milionoj da jaroj aperinta en la sekvo de vasta glaciiĝo. Laŭ sciencistoj „juna” glacio povas multon diri pri la antaŭnelongaj klimatŝanĝoj sur la Marso, tre „maljuna” glacio estas unu el la plej bonaj lokoj, en kiuj povis kaŝiĝi virtualaj marsaj organismoj.

El la elsendo 21.11.2018. Legas Tomek – 2’19” 

sc_tm_Pli da akvo sur la Marso ol supozite_02’19”

Malfacilas imagi la mondon sen plasto. Ĝia produktado dum la lastaj 40 jaroj kreskis 25-oble kaj egalas nun je ĉirkaŭ 380 milionoj da tunoj jare; entute tamen dum la 40-jara periodo la homaro produktis 8300 milionojn da tunojn da plasto. Ĝis nun plej bone estis rekonita la polucio per plasto de la akvomedio – de la maroj, oceanoj, riveroj kaj kontinentaj akvoreceptakloj. La plastaj mikroelementoj estis konstatitaj en ĉiuj specoj de maraj organismoj kaj en planktono. Estas sciate, ke ili kumuliĝas en la nutrosistemoj, kvankam ne estas kontentige esplorita ilia virtuala influo je kontinentaj organismoj. Sciencistoj el la Viena Universitato kaj el la aŭstra agentejo pri la medioprotektado monitoris grupon de personoj el diversaj landoj: Aŭstrio, Finnlando, Nederlando, Japanio, Pollando, Rusio, Britio kaj Italio. Ili ĉiuj notis informojn pri konsumataj nutraĵoj dum semajno antaŭ la analizo de siaj ekskrementoj. Ĉe ĉiuj estis konstatitaj plastoelementoj sekve de la konsumado de nutraĵoj kaj trinkaĵoj plaste pakumitaj. Neniu estis vegetarano, 6 konsumadis marajn fiŝojn.  Interalie baze de tio dum la 26-a Eŭropa Gastroenterologia Semajno (UEG) en Vieno estis konstatinte, ke plastaj mikroelementoj estis konsumataj kune kun fiŝoj kaj marfruktoj, mara salo kaj eĉ biero, mielo kaj botelakvo. Laŭ doktoro  Philipp Schwabl temas pri la unua esplorado konfirminta la supozojn, ke plastaj mikroelementoj trafas al la homa digestosistemo. Dum la ekzamenado de animaloj la plej grandan kondensiĝon de plastaj mikroelementoj oni konstatis en intestoj, tamen iliaj plej malgrandaj konsisteroj trafas al la sangocirkulado, limfa sistemo kaj eĉ hepato. La lastaj esploroj alportis pruvon pri la enesto de plastaj mikroelementoj en la homa organismo. Tio signifas bezonon de pliaj esploroj por kompreni, kion tio signifas por la homa organismo.

El la elsendo 14.11.2018. Legas Tomek – 2’20” 

En la sovaĝa stato, do sen la homa interveno, troviĝas sole 23 procentoj de kontinentoj kaj 13 procentoj de oceanoj, escepte de Antarkto. Ankoraŭ antaŭ cent jaroj nur 15 procentoj de la Tero estis utiligataj por la kultivado kaj bredado. Apenaŭ dum 16 jaroj, en la periodo 1993-2009, 3,3 milionoj da kvadrataj kilometroj de la sovaĝaj terenoj (la areo pli granda ol tiu de la Hinda Unio) estis perditaj pro urbokreado, agrikulturo kaj aliaj civilizaciaj celoj. Se temas pri oceanoj la situacio estas pli drameca. Terenoj liberaj de industria fiŝkaptado, polucio kaj mara transporto troviĝas sole en la polusaj regionoj. En la lastaj 40 jaroj je pli ol duono malkreskis la populacio de ĉirkaŭ 3 mil specioj de fiŝoj, birdoj, mamuloj, rampuloj kaj raptilioj. Dume pluraj esploroj elmontras, ke terenoj ne damaĝitaj de la homo havas ĉiam pli grandan signifon en la perspektivo kontroli klimatŝanĝojn kaj limigi aliajn evolusekvojn. Nome tiuj terenoj absorbas grandegajn kvantojn de karbodioksido kaj rolas kiel rifuĝejo por la malaperantaj specioj. Internacia grupo de sciencistoj el la aŭstralia universitato en Queensland prezentis mapon de la kontinentaj kaj maraj surfacoj, en kiuj ne okazis civilizacia interveno. Ĝi atentigas, ke la nunaj sovaĝaj terenoj havas ŝancon transdaŭri nur tiam, kiam ili estos ĉirkaŭprenitaj per internaciaj reguligoj rilate protektatajn surfacojn. Rusio, Kanado, Aŭstralio, Usono kaj Brazilo avanas inter 20 landoj, en kiuj troviĝas 94 procentoj de ĉiuj sovaĝaj kontinentaj kaj maraj terenoj, ne kalkulante Antarkton kaj internaciajn akvojn. Baldaŭ en Egiptio kaj Pollando okazos du gravaj eventoj ligitaj kun la protektado de la natura medio. La novembra Konferenco de la Konvenciflankoj pri biologia diverseco kaj la decembra konferenco pri klimatŝanĝoj COP-24.

El la elsendo 06.11.2018. Legas Tomek – 2’20” 

Inĝenieroj el John Hopkins University kunlaborante kun kolegoj en Singapura Instituto pri Neŭroteknologio kreis eletronikan „kovrilon”, kiu surmetita sur protezon ebligas senti tuŝon. Unu el la volontuloj testintaj elektronikan haŭton deklaris, ke post ĝia apliko li ricevis la senton havi la manplaton, difinante tion kvazaŭ lia protezo pleniĝis de vivo. La elektronika haŭto estas farita el kaŭĉuko plektita kun sentiloj imitantaj la nervofinaĵojn. Ĝi rekreas la tuŝosenson liverante al la uzanto tre gravajn informojn. Oni jam faris similajn  inventaĵojn, sed la elektronika haŭto kompletigas diversajn ĝisnunajn solvojn, kiuj ebligas al milionoj da personoj kun amputitaj membroj funkcii kvazaŭ normale. Temas ekzemple pri la presiloj 3D, ebligantaj presi idealan protezon de manplato aŭ de la tuta mano, temas pri la ebleco stiri membroprotezon pere de penso. Nun, dank’ al la elektronika haŭto la handikapito kun membroprotezo povos senti ĉu la tuŝata objekto estas varma aŭ malvarma, percepti ĝian surfacon aŭ formon. La ebleco senti doloron ebligas averti pri virtuala risko damaĝi la protezon. La esploristoj el John Hopkins University imitis la naturon kaj la vera haŭto rolis por ili kiel preta ŝablono, kiun ili talente aplikis por sia protezokovrilo.  Ĝi imitas la sensoricevilojn de tuŝo kaj doloro de la homa nervosistemo, ebligante elektronikan kodigadon de impresoj, kiel tio okazas en la naturo. Dum la testoj  estis uzita encefalografo por kontroli la cerboaktivecon de volontuloj. Dank’ al tio sciencistoj sekvis tion, kion la volontuloj sentas.

El la elsendo 30.10.2018. Legas Tomek – 1’52”

Personoj, kiuj sentas sin solecaj preferas fizikan distancon troviĝante en la akompano de familio aŭ amikoj. Tio rezultas el sciencistaj esploroj en la ĉikaga universitato. Oni enketis preskaŭ 600 usonanojn, kies tasko estis difini ĉu en akompano de diversaj homgrupoj ili preferas sidi aŭ stari pli aŭ malpli distance. En la enketado oni konsideris tiajn faktorojn kiel la civila stato, sekso, eventualaj simptomoj de timo aŭ deprimo. Fine estis konstatite, ke personoj sentantaj solecon duoble pli ofte preferis distancon same en la akompano de sia partnero, familio kiel ankaŭ amikoj. Tio ne gravis en la akompano de personoj malpli konataj aŭ fremdaj. Kvankam sento de soleco povus ŝajni faktoro motivanta proksimiĝon al aliaj personoj ĝi tamen firmigas la memprotektan instinkton. Pli fruaj esploroj helpe de la cerbobildigado elmontris, ke personoj solecaj estas pli singardaj, se temas pri tiaj minacoj kun la socia karaktero  kiel rifuzo aŭ malaprobo. Laŭ la aŭtorino de la esploroj d-ino Stephanie Cacioppo eblas senti solecon en homamaso aŭ geedziĝo, ĉar solecosento signifas enverguron inter tio, kion ni atendas kaj kion ni havas. Pli konscia rilato al tiu problemo povus malkreskige influi ekzemple  la nombron da divorcoj, kiuj estas flankefiko de soleco kaj plibonigi la kvaliton de rilatoj kun aliaj homoj.

El la elsendo 30.10.2018. Legas Tomek – 1’37”