Sciencaj informoj

Ĝis nun ĉiuj esploroj kaj kampanjoj dediĉitaj al la publika sano koncentriĝis pri la kvanto de konsumataj fruktoj kaj legomoj. Sciencistoj el Novzelando decidis esplori kiel ilia prepar- kaj servomaniero influas la psikan sanon. Sciensistoj el la kolektivo de d-ino Tamlin Conner el la universitato de Otago ekzamenis pli ol 400 junajn plenkreskulojn (18-25-jaraĝajn)  el Novzelando kaj Usono. Tiu grupo estis elektita pro la fakto, ke junaj plenkreskuloj inter ĉiuj aĝogrupoj  plej malmulte manĝas fruktojn kaj legomojn, samtempe ĉe ili ekzistas alta risko de psikaj perturboj. En la komenca fazo de la eksperimento estis difinita meza konsumado de krudaj, kuiritaj aŭ alimaniere alifaritaj fruktoj kaj legomoj. Sekve tiuj donitaĵoj estis komparitaj kun aliaj rilate la psikan sanon de la ekzamenatoj. Temis ĉi-laste pri la vivstilo, demografiaj parametroj, nivelo de fizika aktiveco, dieto, longiĝaj malsanoj, soci-ekonomia statuso, etna deveno kaj sekso. Evidentiĝis, ke la konsumado de fruktoj kaj legomoj en la nemodifita stato klare ligiĝis kun pli bona psika sano. Post konsidero de ĉiuj kromaj faktoroj rezultis, ke la konsumado de krudaj fruktoj kaj legomoj ligiĝas kun plej malalta nivelo de deprimaj simptomoj, kun pliboniĝo de la psika bonfarto, t.e. pozitiva agordo, vivkontento kaj energinivelo.  En la unua deko da fruktoj kaj legomoj kun pozitiva efiko je la psika sano la novzelanda sciencistino elmontras karotojn, bananojn, pomojn, malhelverdfoliajn legomojn, kiel spinaco, latugon, citrusojn, freŝajn berojn, kukumojn kaj kiviojn.

El la elsendo 26.06.2018. Legas Tomek  – 1’50”

sc_tm_Pliaj esploroj pri krudaj fruktoj kaj legomoj_01’50”

La pasintjaraj Nobel-premiitoj en la sfero de medicino kaj fiziologio estis distingitaj pro la klarigo de la mekanismoj de la molekula kontrolo de la tutdiurna vivoritmo.  Esploroj pri la interna biologia horloĝo daŭras kaj la novaj esploroj en Britio liveris pli da pruvoj, ke la perturbo de la funkciado de la biologia horloĝo elvokas ne sole dormoproblemojn, sed povas kreskigi riskon de psikaj perturboj. Ni ĉiuj vivas laŭ la 24-hora skemo, kaj tiaj faktoroj kiel artefarita lumo, noktaj laborskipoj, maljuniĝado, certaj malsanoj kaj vojaĝado tra diversaj tempozonoj povas ruinigi la homan biohorloĝan mekanismon. Nia interna horloĝo adaptas nian fizjologion al malsamaj fazoj de la tago kaj reguligas tiom gravajn funkciojn kiel nian konduton, hormonnivelon, dormemon, korpotemperaturon kaj metabolon. Longiĝa diferenco inter nia vivstilo kaj la ritmo difinata de la interna horloĝo kaŭzas riskon de diversaj malsanoj. Britaj sciencistoj, kies ekzamenadoj rilatis al 91 mil personoj konstatis, ke kun la perturbo de biologia horloĝo ligiĝas ankaŭ psikaj perturboj. La ekzamenitoj dum unu semajno portis monitorojn de aktiveco por konstati, kiel estas perturbataj iliaj biologiaj horloĝoj. Krome ili plenigis enketojn pri sia psika sano. Tiuj, kiuj estis tre aktivaj nokte aŭ malaktivaj tage estis kvalifikitaj kiel personoj kun pertubita biologia horloĝa mekanismo. Ili estis en pli signifa grado  subiĝemaj al agordoŝanĝoj ol personoj kun tipa diurna vivritmo. Ili pli ofte suferis maniajn-deprimajn simptomojn, karakterizis ilin malpli alta nivelo de emocia ekvilibro, pli ofte ili estis solecaj kaj malkontentaj pri la vivo. Karakterizis ilin ankaŭ pli lama reagemo. Konklude laŭ la esplorintoj necesas doni pli grandan prioritaton al la problemoj de la biologia horloĝa mekanismo en la esploroj kaj socia organizo, kaj reorganizi la manierojn lerni kaj labori, por ke tio okazu konforme al nia natura vivoritmo.

El la elsendo 19.06.2018. Legas Tomek  – 2’16”

sc_tm_Biologia horlogo kaj psika sano_02’16”

La firmao Samsung kreis la unuan televidilon Smart TV, kiun eblas kontroli helpe de cerboondoj.Tiu novuma solvo ebligos al spektantoj kun lezita movolerteco ŝanĝi kanalojn kaj adapti la sonnivelon pere de kapmovoj. La prototipo estis testita helpe de unika kombinaĵo de la ekzistantaj teknologioj. Specialaj vidsoftvaroj estis dislokitaj en ĉiu angulo de la ekrano kaj sentiloj instalitaj ĉe la kapo de spektanto mezuras diversspecajn cerboondojn generitajn pro la interago kun la bildo. Interfera bildo estas sekve tradukata en simplajn ordonojn ebligantajn kontroli televidion por ŝanĝi kanalojn kaj sonnivelon. La prototipo estis prilaborita kadre de la programo „Pontis”, la civitana iniciato de Samsung, envivigita kune kun la lucerna universitato kaj la Svisa Centro de Paraplegio, mondfama rekapabliga kliniko por komplikaj sanproblemoj.  La projekto ebligos ankaŭ al personoj kun movhandikapiteco pli signifan alireblecon al teknologioj. Ekde junio la unua prototipo estas evoluigata kaj optimumigata. La alia modelo estas subigita al testoj en la svisaj rekapabligaj kaj specializaj hospitaloj.

El la elsendo 12.06.2018. Legas Tomek  – 1’17”

sc_tm_tv stirada per la cerboondoj_01’17”

Germanaj sciencistoj el la Centro de neŭrosengradigaj malsanoj en Magdeburgo konstatis, ke la dancolernado havas pli grandan influon je la cerbolerteco de senjoroj ol korpolertiga gimnastiko, ĉirkaŭprenanta ekzercojn rezistigajn, fortikigajn kaj muskostreĉigajn. Dum 18 monatoj el inter 26 volontuloj, ĉirkau 68-jaraĝaj, 14 partoprenis variajn dancokupojn kaj 12 la korpolertigajn ekzercojn. La bildeca ekzamendado de iliaj cerboj post la okupoj elmontris, ke en ambaŭ grupoj la amplekso de diversaj regionoj de hipokampo, respondeca pro la firmigado de informoj grandiĝis. Dume ĝuste hipokampo estas unuavice lezita ĉe personoj suferantaj Alzheimer-malsanon, krome ĝi entute malgrandiĝas kun la aĝokresko. En la testita grupo de dancolernantoj la kresko koncernis pli grandan kvanton de la hipokampaj regionoj, ol en alia grupo. Ĉe ili pliboniĝis ankaŭ la sento de ekvilibro. Laŭ la ĉefa aŭtorino de la esploroj, d-ino Kathrin Rehfeld la dancokupoj estas pli promesoplena metodo, kiu povas malrapidigi kaj eĉ bremsi la malpliboniĝantan kun la aĝo mensan kaj fizikan lertecon. Dancokupoj altigas ĉe la koncernatoj la oksigenointerŝanĝon, postulas ilian mensan kaj sentomovan aktiviĝon kaj samtempe ligiĝas kun malalta kontuzorisko. Nun sciencistoj en Magdeburgo planas testi novan korpolertigan programon, en kiu troviĝos ritmaj-muzikaj okupoj, aparte por homoj suferentaj demencon, ĉar ĝuste ili estas aparte impresiĝemaj je muziko.

El la elsendo 05.06.2018. Legas Tomek  – 1’42”

sc_tm_Danco influas la cerbofunkciadon de senjoroj_01’42”

Cinamo apartenas al la plej malnovaj spicoj konataj de la homo. Informoj pri ĝi troviĝas jam en la Malnova Testamento. Oni aplikis ĝin kuraccele ankaŭ en tradicia ĉina medicino. Onidire ĝi bonefikas kaze de malvarmumo, ventroŝveligo, naŭzemo, diareo, dolora menstruo. Ĝi efikas energiprovize kaj plibonigas sangocirkuladon, dank’ al kio estas facile varmiĝi. Cinamo estas ankaŭ bonega fonto de mangano, nutrofibroj, kalcio kaj fero. Jam duona tekulero de la spico tage ebligas en maniero evidenta malaltigi la nivelon de malbona kolesterolo LDL. Lastatmpe usona sciencistino prezentis siajn esplorrezultojn pri tio, ke cinamo povas malgrandigi ankaŭ la riskon de kormalsanoj. Doktorino Vijaya Juturu faris siajn esplorojn kun ratoj. Dum 12 semajnoj ŝi servis al ili tre grasan manĝon kaj ĉi tiun dieton ŝi kompletigis per kontrolataj cinamodozoj. Evidentiĝis, ke ratoj malgraŭ grasoriĉa menuo ne dikiĝis. Videble malgrandiĝis ilia ventra grasohisto kaj la animaloj havis en la sango kontentigan nivelon de sukero, insulino kaj graso. Ilia organismo havis ankaŭ pli multajn elementojn, kiuj protektas kontraŭ la inflama stato. Laŭ doktorino Juturu cinamo povas bone efiki je la sangocirkula sistemo ankaŭ de la homo. Multaj esploroj konfirmas ĝian pozitivan influon por reguligi la nivelon de sukero en la sango. Cinamo helpas krome en i.a. kuracado de kandidozo, bremas vastiĝadon de kanceroĉeloj. Ĝi mildigas artikdolorojn, fajnigas kognofunkciojn kaj la memoron. Pro sia gusto kaj konservaj proprecoj ĝi estas vaste uzata en la kuirarto.

El la elsendo 06.02.2018. Legas Gabi kaj Tomek – 1’58”

sc_gk_tm_Saniga_efiko_de_cinamo_01’58”.mp3; filename_=UTF-8”sc_gk_tm_Saniga efiko de cinamo_0158

Heterocefalo, eĉ se ne la plej bela, havas kelkajn eksterordinarajn proprecojn. Ĉi tiu ronĝulo preskaŭ ne suferas tumorojn, estas imuna je diversspeca doloro kaj eĉ 18 minutojn povas elteni sen oksigeno. La plej interesa estas tio, ke ĝi praktike ne maljuniĝas. Heterocefalo apartenas al la familio de talporatoj kaj loĝas en la orienta Afriko. Ĝi estas blinda kaj senhara. Preskaŭ dum la tuta vivo ĝi vivas subtere konstruante vastajn tunelojn. Dum la lastaj esploroj pri la vivo de heterocefaloj estis konstatite, ke ilia mortorisko ne kreskas kun la aĝo, kiel tio okazas kaze de ĉiuj konataj mamuloj. Sciencistoj jam pli frue konstatis, ke tiuj ronĝuloj kun sulkoriĉa, rozkolora haŭto kaj grandaj dentoj prezentas malmultajn simptomojn de maljuniĝado. Muso ne vivanta libere atingas 6 jarojn dum heterocefaloj vivas eĉ pli ol 30 jarojn kaj eĉ tiomaĝaj femaloj estas fekundaj. Multajn donitaĵojn pri ili kolektis kompara biologo Rochelle Buffenstein okupiĝanta pri heterocefaloj pli ol 30 jarojn. Ŝiaj esploroj elmontris, ke ĉi tiuj ronĝuloj disponas pri enorme aktiva riparmekanismo de DNA, kio signifas, ke iliaj organismoj ne ebligas al la ĉeloj maljuniĝi. Laŭ aliaj sciencistoj estas tro frue por diagnozi, ke heterocefaloj ne maljuniĝas. Laŭ profesoro Caleb Finch, biogerontologo el la University of Southern California,  eĉ se la malalta nivelo de mortemo de heterocefaloj surprizas, en la nova esploretapo necesas analizi ĉu la procezo de la maljuniĝado trapasas malsame ol ĉe aliaj ĝis nun ekzamenitaj mamuloj,  koncentriĝonte ĉefe pri heterocefaloj 20-30-jaraj. 

El la elsendo 29.05.2018. Legas Barbara kaj Tomek  – 1’59”

sc_bp_tm_Heterocefaloj cu malmortemaj_01’59”

Kelkiuj fabrikoj en Ĉinio monitoras la bioelektran aktivecon de la cerboj de siaj laboristoj kaj analizas iliajn emociajn ŝanĝojn por lertigi laborproduktivecon. Informis pri tio la hongkonga „South China Morning Post”. Interalie ĉi tiun metodon oni aplikas ĉe la produktolinio de altevoluigitaj telekomunikaj aranĝaĵoj en la fabriko Hangzhou Zhongheng Electric en la centra-orienta Ĉinio. Ĝiaj laboristoj ĉe la kapkovriloj havas muntitajn detektilojn de la bioelektra cerboaktiveco. Laŭ ĉi tiuj indikoj – elmontrantaj tiajn emociajn ŝanĝojn kiel deprimo, maltrankvilo, kolero – manaĝeroj adaptas la laborritmon, longecon kaj oftecon de laborpaŭzoj por malgrandigi la psikan ŝarĝon kaj altigi produktivecon. Malgraŭ virtualaj avantaĝoj de tiu metodo, aplikata ankaŭ en multaj aliaj ĉinaj entreprenoj,  iuj ekspertoj kritike rilatas al la teknologio monitori laboristajn emociojn. Ili atentigas,  ke la monitorado de la bioelektra cerboaktiveco de laboristoj povas levi la trouzon de privateco sur tute novan, nekonatan ĝis nun nivelon.

El la elsendo 23.05.2018. Legas Tomek  – 1’12”

sc_tm_Monitorado de cerboondoj de cinaj laboristoj_01’12

Konforme al la plano startis la planita por du teraj jaroj  misio NASA InSight, kiu esploros la internon de la Marso. Sur ĝia ferdeko troviĝas ankaŭ instrumento projektita kaj produktita de polaj inĝenieroj. La surgrundiĝo, antaŭvidita por la 26-a de novembro,  okazos sur la vulkana ebenaĵo proksime de la ekvatoro  en la loko  Elisium Planitia. Ĝi estis elektita pro la eblo registri laŭeble neperturbitajn sismajn ondojn. La surgrundigilo InSight sondonte la internon de la Ruĝa Planedo donos la imagon pri la grandeco de ĝia kerno, grundmantelo kaj krusto. La esploroj helpos kompreni la devenon de nia Sunsistemo. Kune kun la kosma ŝipo kaj surgrundigilo en la kosman spacon ekveturis du minisatelitoj MarCO-A kaj MarCO-B, kies tasko estos raporti pri la surgrundiĝo sur la Marso. La surgrundigilo provizita per la suna energio, pezanta 358 kilogramojn dislokos surloke, helpe de robotika brako, du sciencajn instrumentojn:  sismometron kaj faritan de la polaj firmao Astronika kaj Centro de la Kosmaj Esploroj de la Pola Sciencakademio varmoregistrilon. Alia scienca instrumento estas HP3, registrilo de varmofluo el la interno de la planedo, kiu enpenetros la marsan grundon je 5 metroj. La enpenetromekanismon „Kret HP3” (talpo HP3) produktis la menciita pola firmao Astronika. La pola kosma sektoro estas jam konata en NASA pro la produktado de la plej bonaj en la mondo enpenetrigaj aranĝaĵoj. Kret HP3 estas komplete farita en Pollando, kio estas tre grava por la pola kosma sektoro. La pola talpo helpos esplori la historion de la kreiĝo de la Marso, fari esplorojn pri ŝanĝoj en la strukturo de la planedo, pri ĝia temperaturo kaj pri la marsa kerno. Ĝis nun neniu aranĝaĵo enpenetris tiom profunde la marsan surfacon. La tria scienca instrumento estas  RISE (Rotation and Interior Structure Experiment) – instrumento mezuranta Doppler-efikon inter InSight kaj la Tero. Tio ebligos malkovri etajn osciladojn en rotaciakso de la Marso, kio ebligos ioman komprenon pri la kerno de la Marso, i.a. ĝia dimensio.

El la elsendo 08.05.2018. Legas Tomek  – 2’28”

sc_tm_Pola kontribuo al la jus lancita misio al la Marso_02’28”

Post la 8-jaraj esploroj estis rekonita la tuta genomo de rozo. La laborojn pri 36 377 rozaj genoj partoprenis pli ol 40 sciencistoj el Francio, Germanio, Ĉinio kaj Britio. I.a. evidentiĝis, ke  ĉi tiu planto – pli ol ĝis nun estis supozite – parencas kun frago, inter ĝiaj „parencoj” troviĝas ankaŭ pomujoj kaj pirujoj. La rava floro fama same pro siaj petaloj, aromo kaj pikiloj havas ĉirkaŭ 200 speciojn. La rozĝardenoj aperis jam antaŭ kelkaj mil jaroj, la unuaj verŝajne en Ĉinio. En la romia epoko rozoj populariĝis en la Proksima Oriento, kie oni alte taksis rozaroman parfumon kaj rozpetaloj estis utiligataj kiel konfetoj. Laŭ la kultura konsidero rozo, aparte ruĝa, havis multajn signifojn. En la antikva Egipto ĝi personigis la diinon Izida, en Greklando – la diinon Afrodito, en kristanismo same Kriston, kiel la Dipatrinon. Ĝi simbolis ankaŭ sopiron, amon, martirecon, virgecon. Kiel sian emblemon uzis ĝin ĉiesulinoj kaj ankaŭ maldekstrulaj movadoj. Laŭ la sciencistoj laborantoj pri la rozgenomo dank’ al ĝia kono eblos estonte akiri speciojn de rozoj kun novaj koloroj kaj aromoj, pli longe teneblajn en florvazo kaj pli rezistajn je damaĝinsektoj.

El la elsendo 15.05.2018. Legas Tomek  – 1’25”

sc_tm_La kompleta genomo de rozo jam konata_01’25”

Internacia scienca kolektivo en Svislando prilaboris malpezan, porteblan aranĝaĵon por savi homojn superŝutitajn de ruinoj. Dank’ al sia dimensio ĝi povos estonte ektroviĝi en la ekipaĵaro de savantoj aŭ uzata de dronoj. Aktuale en la kazo de tertremoj aŭ domkolapsoj homojn serĉas hundoj, oni utiligas ankaŭ akustikajn sondilojn. Tamen hundoj ne ĉiam estas disponeblaj kaj sondiloj ne kapablas malkovri senkonsciajn homojn. Specialistoj ligas grandajn esperojn kun aranĝaĵoj kapablaj konstati la ekziston de substancoj elspirataj aŭ liberigataj de la homa haŭto. Tamen la ĝisnunaj estis tro grandaj, multekostaj kaj malkapablaj identigi signalojn kun malalta intenseco. La kolektivo de Sotiris E. Pratsinis el la Federacia Politekniko en Zuriko sukcesis konstrui matricon de sensiloj, kiu havas la dimension de polmo. Sur ĝi estis kompilitaj sensiloj de acetono, amoniako kaj izopreno, kiuj estas elspirataj aŭ liberigataj de hauto. Oni aldonis krome  sensilojn de humideco kaj karbona dioksido. Dum la simulado de situacio kun superŝutita homo la sensiloj tre rapide estis malkaŝantaj eĉ etajn kvantojn de la menciitaj substancoj.  La aranĝaĵo devas esti ankoraŭ subigita al novaj, i.a. terenaj testoj.

El la elsendo 15.05.2018. Legas Tomek  – 1’25”

sc_tm_Nova sanco por homoj sub ruinoj_01’25” (2)