Felietonoj

La hodiaŭan felietonon ni dediĉas al Stefan Kudelski elstara pola elektronikisto, kies biografio estas preta materialo por filmscenaro. Kvankam ekster la filma aŭ radia medioj lia nomo ne estas vaste konata, sed ne eblas tion diri pri lia sonsurbendigilo NAGRA, revoluciiginta la sonregistradon por radio, televido kaj filmo. Havante nur 22 jarojn li inventis aranĝaĵon, kiu por jardekoj ŝanĝis la tutan ĉi-rilatan produktosektoron. Kiam mi komencis labori en la Pola Radio kaj i.a. okupiĝis pri la raportado la nomo de NAGRA-magnatofonoj estis legendeca kaj vekis asociaciojn kun la plej kvalitaj sonregsitraj laboroj. Kvankam mi mem disponis pri tute bona bobena Uher-magnetofono ja ni ĉiuj sciis, ke ĝia sonkvalito estas nekomparebla rilate al NAGRA.
Stefan Kudelski naskiĝis la 27-an de februaro 1929 en Varsovio. Komence de la 2-a mondmilito pro la germana invado la tuta familio decidis elmigri. La familio devenis el la orientaj randregionoj de la antaŭmilita Pollando. La avo, Jan Tomasz estis la urba arkitekto de Stanisławów meritiĝinta por rekonstruo de la urbo post la 1-a mondmilito, lasinta firman spuron en la urba arkitekturo. Lia patro Tadeusz laŭeduke arkitekto tamen laboranta en la kemia sektoro kiel oficiro (defendinto de Lwów kontraŭ ukrainanoj en 1918) restis en Parizo ligiĝinte kun la tiea rezista movado. La edzino, Irena antropologo kun la filo instalĝis en la neŭtrala Svislando. Post la timo pro la malkonspiro la patro aliĝis al la familio en Svislando.
Tie Stefan post la abiturienta ekzameno en Florimont studis fizikon kaj inĝenierion en la Politikeniko de Laŭzano. Ankoraŭ dum la unua studojaro li ekhavis la ideon utiligi la manetofonan bendon kiel memorportanton, stiranta la automatigan fabrikan laborprocezon. Serĉante tiutempe la difektitan magnetonon por realigi per ĝi sian ideon (por la nova li ne havis monon) li surstrate rimarkis raportistan aŭtomobilon de la ĝeneva radio. Tio estis la preteksto por la nova ideo konstrui porteblan, profesian raportistan magnetofonon. La laboroj daŭris du jarojn en lia hejma laboreksperimentejo, dum kiuj oni donis apartan atenton al kalibrado. Kiel kurizaĵon ni aldonu, ke la reguligado de la bendoŝovo okazis en la akompano de Beethoven-sonatoj. Ankoraŭ kiel 22-jara studento en 1951 Kudelski konstruis kaj patentumis sian unuan porteblan magnetofonon NAGRA, baptinte ĝin per la pola vorto signifanta la verbon „surbendigi”. Malgraŭ sia simpla aspekto kaj malgranda dimensio komparebla al ŝuskatolo ĝia sonkvalito estis elstara, perfekta komparebla kun profesiaj sonregistriloj kun grandeco komparebla al la strata telefonbudo. La sekvan jaron dum la unua internacia konkurso dediĉita al la amatora surbendigado en Laŭzano Stefan Kudelski ricevis la unuan premion. Oni aprecis eksterordinarajn proprecojn de NAGRA, firmecon, fajnan finpretigon, stabilan movrapidecon de la magnetofona bendo. La germana AEG klopodis tuj kontraŭ signifa monsumo aĉeti la patenton. Kudelski tamen decidis mem okupiĝi pri sia inventaĵo. La unuan ekzempleron de NAGRA Stefan Kudelski vendis kontraŭ mil svisaj frankoj, kiu tiam estante signfa sumo, ebligis evoluigi la agadon en la firmao „Kudelski”. Tamen ne tiu ĉi nomo, sed la nomo de la elstaraj magnetofonoj NAGRA igis lian nomon identebla, mondkonata.
Komenciĝis ne amasa, sed seria produktado. La fortuno favoris junan inventiston. En la sama 1952 svisa alpista skipo planis konkeri Mount Everest (tiam ankoraŭ virgan) kaj oni decidis pridokumenti sonregistre la ekspedicion. Kudelski faris necesajn testojn kaj adaptis la magnetofonon por ĝiaj bezonoj. Kvankam himalistoj atingis nur la altecon de 8600 metroj super la marnivelo lia NAGRA akiris famon kaj rekonon.
NAGRA rapide fariĝis serĉata aranĝaĵo ĉie elvokante entuziasmon kaj sensacion. Ĝi fariĝis baza magnetofono por radio- televid-raportistoj kaj filmstudioj en la tuta mondo. Baldaŭ – en 1953 – ĝi notis plian sukceson en eksperimento de August Piccard, kiu akompanis lin dum lia subakviĝo per batiskafo Triest en la Mediterea nea Maro. La eksperimenton asistis ĉirkaŭ 100 ĵurnalistoj kaj raportistoj kaj Kudelski mem reprezentis la radiostaciojn en Ĝenevo kaj Laŭzano. NAGRA kiel sonregistrilo ekzameniĝis perfekte. Sekve de tio la itala radio RAI aĉetis kelkajn ĝiajn ekzemplerojn. La tranzistora versio de NAGRA III el 1957 en la 60-aj jaroj fariĝis teknologia sensacio. Kudelski konstruis la plej malgrandan magnetonon de la mondo facile meteblan en la poŝon. Kiel la plej malgranda tiam magnetofono de la mondo ĝi trafis al la Blanka Dmo dum jaroj registrante ĉiujn eldirojn de la usonaj prezidentoj. Oni uzis ĝin por CIA-bezonoj kaj aliaj specialaj servoj, inkluzive de la orientgermana Stasi. Per ĝi estis registritaj vortoj eldiritaj de sur la Luno.
Vera sukceso venis en 1958, kiam kreiĝis modernigita versio NAGRA III. Italoj aĉetis kelkajn ĝiajn ekzemplerojn por la bezonoj de Olimpiko en Romo en 1960 kaj krome aliajn ekzemplerojn de NAGRA por la bezonoj de la radia laboro. NAGRA III estis transistora magnetofono adaptita al kunlaboro kun filmkamerao, garantianta sinkronan registron de bildo kun sono. Ĝi debutis kiel la modelo NAGRA III NP en la filmo de Marcel Camus „Nigra Orfeo” kameraita en 1959. La pliaj uzoj de NAGRA helpis produkti tiajn Oskar-premiitajn filmojn, kiel „Ekzorcisto”, „Amadeo”, „Angla paciento”. Pro sia kontribuo al la evoluo de kinematografio Kudelski ricevis kvar premiojn de la usona Filmakademio, du pro la sciencteknikaj atingaĵoj, krome du Oskarojn (1965, 1977, 1978 kaj 1990) kaj du Emma-premiojn (1984, 1986).
Post la 2-a mondmilito la reveno al la komunista Pollando estis por Stefan Kudelski malebla. Li restis en Svislando, tie li fondis la familion kun sia edzino Lilka Ulbrich. La feliĉa geedza paro pasigis kune la jarcentduonon edukinte kvin geinfanojn. Lia plej aĝa filo Andrzej en 1991 transprenis la firmaon, en kies estraro sidis ankaŭ la filino de la inventinto Małgorzata. En 1998 Stefan Kudelski estis kalkulita al 100 plej grandaj svisaj geniuloj. Stefan Kudelski emeritiĝinte sian tempon dediĉis al vojaĝoj tra Eŭropo kaj tra la Mediterenea Maro. Li mortis en 2013 havante 84 jarojn.
La firmo Kudelski lerte transiris de la analoga al la bita epoko akirante sukcesojn ankaŭ en 21-a jarcento. Ĝi daŭre prosperas produktante i.a. altklasajn sonregistrilojn, dekodilojn por la bita televido. La Grupo Kudelski aktuale estas la monda holdingo ariganta 15 firmaojn okupiĝantanj pri la bitaj sekureco kaj televido.

El la elsendo 10.10.2022. Legas Barbara – 10’10”

Ĉi-semajne ni direktiĝas al la nordo de la lando invitante vin al Lębork en la pomeria vojevodio. La urbo troviĝas 80 kilometrojn okcidente for de Gdansko kaj ĉ. 30 kilometrojn for de la Balta Maro. Situante apud la  rivero Łeba ĝi troviĝas en la arbara komplekso de la Kaŝubia Praarbarego, en la regiono  loga por turistoj. Kvankam la urborajtojn Lębork ricevis fine de la 13-a jarcento ĝi ekzistis multe pli frue. Laŭ origina nomo Lewino ĝi komence apartenis al Pollando, sed ĝia lokalizo kaŭzis,  ke kelkfoje en sia historio ĝi troviĝis sub la regado de prusoj kaj germanoj. Tamen post la 2-a mondmilito Lębork definitve fariĝis urbo pola. Ĝia nuna devizo “Urbo laŭ la eŭropa klaso” ligiĝas kun la eŭropunia referendumo,  en kiu signifa parto de la urboloĝantoj deklaris sin favore al membriĝo de Pollando en la Unio. Kiel menciite antaŭ jarcentoj  la slava setlejo Lewino apartenis al la princoj de la Gdanska Pomerio. Laŭ la pomeria kronikisto Restorf Lębork estis  urbo jam en la 1285-a jaro. La konfirmon pri la atribuo de la urborajtoj troviĝas en dokumento de la teŭtota Granda Majstro el la 1341-a jaro. Cetere en la jaroj 1310-1454 Lębork apartenis al la teŭtona ŝtato. Post la lanĉo de la 13-jara milito reĝo Kazimiro Jagellonido enkorpigis la urbon kun la Gdanska Pomerio en Pollandon. Meze de la 15-a jarcento la konsilio de Gdansko  transdonis Lębork al la pomeria princo Erik la 2-a. Ne plenajn 40 jarojn pli poste la urbo ektroviĝis en la posedo de la pomeria princo Boguslavo la 10-a, kiel doto de lia edzino, la filino de Kazimiro Jagellonido. Pli-malpli 150 jarojn pli poste, post la senhereda morto de la laŭvica pomeria princo Boguslavo la 14 Lębork denove ektroviĝis en Pollando. Sed por mallonge. 20 jarojn pli poste ĝi estas transdonita al la brandenburgia elektito Frederiko Wilhelmo. Dum  sekvaj jardekoj la brandenburgiaj elektitaj estis prezentantaj la vasalomaĝon al la polaj reĝoj, kion rifuzis nur Frederiko la 2-a. Sekve, rezulte de la dispartigoj de Pollando fine de la 18-a jarcento Lębork ektroviĝis en la Pomeria Provinco, kie ĝi troviĝis ĝis marto de la 1945-a jaro. Poste ĝi revenis al Pollando. Vere komplika historio! Sed malgraŭ la tempesteca historio kaj multaj eventoj,  kiuj damaĝis la arkitekturan substancon de la urbo en Lębork konserviĝis kelkaj valoraj kaj interesaj vidindaĵoj logantaj viziti la urbon. Apartenas al ili la konstruita lime de la 14-a kaj 15-a jarcentoj,  kiel defenda konstruaĵo,  originstila ĝis nun preĝejo de sankta Jakobo.  Lębork estas iu el malmultaj pomeriaj urboj en kiu konserviĝis en bona stato 6-metraj defendomuroj. Konstruitaj meze de la 14-a jarcento ili longis 1220 metrojn, havis 32 turojn kaj duonturojn, inkluzive de la angulaj. Krome  en la urbomuroj troviĝis du pordegoj,  krome du etpordoj. En la defendomuroj menciinda estas aparte iu el la turoj angulaj la tn. hedera. Ĝi estis konstruita en la 1363-a jaro sur la kvadrata fundamento, tamen ekde la 2-a ŝtupo ĝi iĝas okangula. Al la plej malnovaj vidindaĵoj de Lębork apartenas ankaŭ teŭtona kastelo, kiu troviĝis samloke en la 1363-a jaro kaj rolis kiel rezidejo de Ditrych von Loupheim la unua teŭtona setlejestro de Lębork, subaltera al la teŭtrna administracia centro en Gdansko. Ĝis hodiaŭ konserviĝis la monaka domo, la dua laŭ la grandeco en la tiama teŭtona ŝtato. Tamen plurfojaj alikonstruoj ŝanĝis la originan aspekton de la kastelo. Valoras noti, ke kun Lębork estas ligita la figuro de la prainventino de televido Paul Nipkow, kiu naskiĝis tie en la 1860-a jaro, en la familio de panbakisto Frederiko Nipkow aj Teresa familie Magdalińska. Post la lernejana vivovojo li studis en la universitato de Frederiko Wilhelmo en Berlino kaj sekve gvidis esplorojn pri la aranĝaĵo ebliganta sendi bildojn distance. Havante 24 jarojn li prezentis patentumcele  la dokumentojn, kiuj estis akceptitaj oficiale la sekvan jaron. En la 1936-a jaro estis lanĉita la unua publika televida stacio “Fernsehsender Paul Nipkow”. En la loka muzeo troviĝas memorsalonego dediĉita al Paul Nipkow, ekipita per aranĝaĵoj el la epoko kaj eksponaĵoj ligitaj kun la historio de televido. Antaŭnelonge, ĉar en la 2004-a jaro Lębork riĉiĝis per nova, eksterordinara naturhistoria atrakciaĵo. Nome  aŭtune de ĉi tiu jaro estis lanĉitaj en la loka parko, kies patrono estas reĝo Boleslao la Brava Ŝtonaj Cirkloj. Temas pri loko, en  kiu onidire emamas mistera forto pozitive influanta la homan organismon. La diametro de la cirklo havas 20 metrojn, en la sfero inter ekstera kaj interna cirklo estis konstatita maldekstraflanka polariziĝo puriganta de negativaj energioj. En la interna oni notis polariziĝon dekstraflankan, kiu provizas organismon per pozitiva energio. La esplorantaj tion radiostezistoj ne ekskludas, ke jam antaŭ miloj da jaroj temis kun loko kun proprecoj de pozivita energio.
Sed Lębork malfermiĝis ne sole al la pozitiva energio ligita kun sia situo, sed al la pozitivaj sekvoj ligitaj kun malfermiĝo al la ekstera mondo. Ekde la 2001 jaro Lębork ligis partnerajn kontaktojn kun 6 urboj en Germanujo, Luksemburgio, Francujo, Italujo, Litovio kaj Rumanujo. Lębork estas ankaŭ membro de la tn. Nova Hanso,  kies celo estas evoluigi turismon kaj komercajn kontaktojn  en la urboj-membroj.

El la elsendo 30.08.2022. Legas Barbara – 7′ 34″

Nunjare pasis la 75-a mortodatreveno de unu el la plej gravaj polaj fizikistoj, Mieczysław Wolfke. Krome nunjare oni notas la 100-jariĝon de lia enposteniĝo kiel profesoro pri fiziko en la Varsovia Politekniko. Tiuokaze la  Pola Fizika Societo, la Varsovia Politekniko, la Pola Fotonika Asocio kaj la Komitato pri Fiziko de la Pola Akademio de la Sciencoj kune anoncis la Jaron 2022 kiel la Jaron de Mieczysław Wolfke. Li naskiĝis la 29-an de majo 1883 en  la familio de la vojkonstrua inĝeniero, kiu ankaŭ estas instruisto pri matematiko kaj fiziko. La frato de lia patrino  Gustaw Kośmiński, estis fizikisto, kunlaboranto de famuloj Karol Stanisław Olszewski kaj  Zygmunt Wróblewski, polaj kemiistoj kaj fizikistoj, pioniroj pri la transformo de gaso en likvan staton. Mieczysław estis konsiderata mirinfano. De la frua aĝo li interesiĝis pri scienco, aparte pri ekzaktaj sciencoj, unuavice fiziko farante hejme  diversajn eksperimentojn. Kiel dekdujara knabo li verkis en 1895 la traktaĵon „Planetostat”, en kiu li prezentis la eblecojn de interplaneda veturo, komence inter la Tero kaj la Luno,  dank’  al jeta motoro. Li provizis siajn hipotezojn  per necesaj matematikaj formuloj. Kiel la 17-jaraĝa lernanto  li ekhavis la ideon de araĝaĵo por la distanca perado de bildoj helpe de elektromagnetaj ondoj. La inventaĵo prezentita en la ekspozicio de la Politeknika Societo en Lvovo fariĝis sensacia evento i.a. pro la aĝo de la aŭtoro kaj kaŭzis la mondan rekonon por juna inventisto.  Tiun prototipon de televido Mieczysław Wolfke patentumis en Rusio kaj Germanio Post la finlerno en  la Reala Gimnazio en Sosnowiec konforme al la deziro de la patro li forveturis por studi elektroteknikon en Lieĝo.  Elreviĝinta pri la studnivelo kaj manko de laboratoria bazo post du jaroj li forveturis al Parizo, kie ĉe Sorbono li studis fizikon kaj matematikon. Ankoraŭ dum la tieaj studoj (1904-07) li publikigis en Parizo tre originalan laboraĵon pri elektrono. Tiam li prezentis al la Astronomia Societo en Parizo sian ideon de teleskopo kun konkava spegulo ebliganta signifan pligrandigon de la rigardata objekto. Rekone la Societo invitis lin al la membriĝo. Wolfke daŭrigis siajn studojn (1907-10) en la laboratorio de Otto Lummer en la Vroclava Universitato, kie li akiris doktorecon surbaze de disertacio pri teoria optiko. Dum sia doktoriga laboro Wolfke kreis la kadmian-hidrargan lampon kaj la patentuman rajton vendis al la firmao Carl Zeiss, kiu dungis lin sekve kiel  konsilanton. Tamen la laboro en industrio ne konformis al la ambicioj de Mieczysław Wolfke. En 1912 li forveturis al Karlsruhe, kie li estis asistanto de profesoro Otto Lehmann en Fizika Instituto de la tiea Poltekniko. Sekve en Zuriko en majo 1913 li habilitiĝis unue en la tiea Politekniko (la recenzantoj de lia disertaĵo estis prof. Albert Einstein i prof. Pierre Weiss) kaj poste en la tiea Universitato. Ĝis 1922 Wolfke lekciis teorian kaj eksperimentan fizikon en ambaŭ altlernejoj. Intertempe en 1912-1920 Wolfke evoluigis  la teoriajn fundamentojn de holografio. En la kongreo de la svisaj fizikistoj li prezentis referaĵon pri la eblo utiligi interferon de lumondoj por reprodukti tridimensian bildon. 28 jarojn poste surbaze de lia metodo, Dennis Gabor evoluigis teknikajn metodojn por krei hologramojn, pro kiuj li ricevis en 1970 Nobel-premion. La premiito aprecis la laboron de Wolfke i.a. konstantinte: ” Mi ne sciis tiam, ke Mieczysław Wolfke proponis tiun ĉi metodon en 1920, sen tamen provi efektivigi ĝin eksperimente”. Sed samperiode, en la 20-aj jaroj Mieczysław Wolfke okupiĝis krome pri alia eplortemo. Li  prilaboris metodon de produktado de altaj tensioj helpe de transformatoro de Nikola Testa, kiu metodo  kelkajn jarojn poste estis aplikata en Usono. Post regajno de suvereneco fare de Pollando  Mieczysław Wolfke en 1920   estis nomumita profesoro ĉe la Universitato de Varsovio, sed al Pollando li revenis definitive nur en 2022,   ankoraŭ la 2-an fojon  habilitiĝinte ĉe la Universitato de Zuriko.   En Pollando kiel profesoro de la Varsovia Politekniko Mieczysław Wolfke okupiĝis pri la problemo de malaltaj temperaturoj.  En 1924 li ligis kunlaboron kun la Instituto de Malaltaj Temperaturoj en Leiden,  kie kun Willem Keesom li malkovris kaj  esploris la dielektrikan konstanton de likva heliumo en diversaj temperaturoj. La teoriaj eksperimentoj, kiujn Wolfke proponis kondukis al la eltrovo de du formoj de la likva fazo de heliumo. En la 1930-aj jaroj, teoriaj kaj eksperimentaj studoj pri superlikveco estis unu el la ĉefaj temoj en malalttemperatura fiziko. En 1931 Mieczysław Wolfke  komencis labori pri influo de ultraakustikaj vibradoj je eksplodmaterialoj kaj pri elektra armilaro. En 1933, li estris rakedlaborojn por la Departemento de Armiteco en la Ministerio de Militaj Aferoj, kaj jaron poste li evoluigis sekretan signaladon uzantan polarizitan lumon. En 1936, li faris esploradon pri la elektra kondukteco de likva heliumo kaj komencis organizi malalttemperaturan esplorinstalaĵon ĉe la Varsovia Politekniko. Liaj laboroj pri neŭtrino, kosma radiado, atombombo ligiĝis kun lia forta interesiĝo pri la nuklea fiziko. Ankoraŭ en majo 1939 en la periodaĵo „Armita Pollando” Wolfke avertis kontraŭ danĝeraj sekvoj de militista uzo de la nuklea armilaro, kaj en 1945 eldonis la broŝuon „Atombombo”. Mieczysław Wolfke estis membro de multaj organizaĵoj: de la Akademio de Teknikaj Sciencoj en Varsovio, de la 1-a Komisiono de la Internacia Instituto pri Fridigado, de la Varsovia Scienca Societo, de la Pola Komitato de la Internacia Fizika Unio. En jaroj 1930-1934 Mieczysław Wolfke estis la prezidanto de la Pola Fizika Societo kaj membro de pluraj similaj societoj en Germanio, Francio kaj Svislando. Ekde 1936 li reprezentis la Akademion de Teknikaj Sciencoj en la Fizika Komitato de la Konsilio de Ekzaktaj  kaj Aplikataj Sciencoj. Wolfke multe publikigis en polaj kaj eksterlandaj fakaj periodaĵoj. Li aŭtoris la lernolibrojn „Principoj de la varmteorio” (1924)  kaj „Fiziko” (1936). Pliajn esplorplanojn de Mieczysław Wolfke ĉesigis la 2-a mondmilito. Germanoj forveturigis  ĉiujn liajn  esplormaterialojn kaj aparataron. La germanan okupacion Wolfke pasigis en Varsovio. Sur la tereno de la Politekniko estis organizita Supera Ŝtata Lernejo, kiu fariĝis la  kaŝstrukturo por sekreta instruado kaj laboroj necesaj po la rezista movado, kiun li mem partoprenis. Postmilite Mieczysław Wolfke lekciis fizikon en la Minista Akademio en Krakovo, poste mallonge en Gliwice kaj Gdansko. Fine li revenis al la Varsovia Politekniko.   En 1947 Wolfke veturis prelegcele al Zuriko. Samtempe li estis delegita de la pola registaro por trakti aĉeton de neseca esploraparataro. En Zuriko Mieczysław Wolfke neatendite mortis pro la korinfarkto.

El la elsendo 30.07.2022. Legas Barbara – 10′ 26”

La 23-an de majo pasis la 180-a naskiĝdatreveno de Maria Konopnicka, unu el la plej elstaraj verkistinoj en la historio de la pola literaturo, poetino, ĉefa novelistino de pozitivisma epoko, infanverkistino, kritikistino, publicistino, tradukistino. Kaj ĝuste la konferenco „Maria Konopnicka kiel tradukisto de la eŭropa literaturo” inaŭguris en ŝia biografia muzeo en la loko Żarnowiec apud Krosno en la suda Pollando la datrevenajn solenadojn. Ne temas pri ajna loko. La muzeo troviĝas en la iama biendomo/palaceto, kiun Konopnicka ricevis „de la nacio” en la 1903-a jaro okaze de la 25-jariĝo de sia literaturista verkado. En 2022 Maria Konopnicka estas unu el la patronoj de la jaro laŭ la parlamenta decido, kiu tiel rekonis ŝian verkistan heredaĵon kaj patriotan agadon.
Ŝi naskiĝis en 1842 en Suwałki, la nordorienta Pollando en la familio de juristo Józef Wasiłkowski kaj lia edzino Scholastyka familie Turska. En Suwałki, kie troviĝas nun ankaŭ Muzeo al ŝi dedĉita Maria pasigis sep unuajn vivojarojn. En 1848 la plurinfana familio translokiĝis al la urbo Kalisz. La patrino mortis en 1854 kaj ekde tiam pri la eduko kaj klereco de la infanoj okupiĝis sole la patro. Ilia orfa domo, en kiu regis la seriozeco, arda patriotismo kaj severaj moralaj instruoj profunde influis Maria-n. La patro krom religiaj tekstoj tamen konigis al ili kaj peris fasciniĝon pri la pola romantika poezio, pri la verkoj de tiaj polaj poetoj kiel Słowacki, Krasiński kaj Mickiewicz. Al sia plej talenta filino li legis proprajn tradukojn de la Psalmoj aŭ tradukojn de Pascal.
Maria en la jaroj 1855 kaj 1856 lernis kun sia fratino en la monaka pensionato de Sakramentulinoj en Varsovio. Tie ŝi konatiĝis kun pli posta fama verkistino Eliza Orzeszkowa – la aŭtorino de la konata pro E-traduko de Zamenhof romano „Marta” – kun Orzeszkowa ligis ŝin logdaŭra amikeco. En 1862 Maria Konopnicka edziniĝis al Jan Konopnicki, kun kiu ŝi loĝis en la famila biieno en Bronowo kaj poste en Gusin. La geedza vivo ne eltenis la provon de la tempo kaj en 1876 okazis separiĝo. Dum la unuaj 10 jaroj de la komuna viv o Maria naskis ok infanojn, el kiuj du mortis kiel novnaskitoj. Sed la patrineco ne malhelpis al Maria trovi tempon por memedukiĝo. Tamen neelteneblaj evidentiĝis esti la limigoj, kiujn klopodis trudi al ŝi je 12 jaroj pli aĝa edzo. Al Maria aliflanke ne konvenis sole la rolo de dommastrino.
Maria translokiĝis al Varsovio kaj solece okupiĝis pri la eduko de siaj ses infanoj. Tie ŝi laboris donante helplecionojn kaj okupiĝante pri tradukista laboro. Ŝi flue regis la germanan, francan, rusan lingvojn, poste la anglan kaj la italan. Ŝi kunlaboris kun famaj semajnrevuo „Bluszcz” (hedero), periodaĵo „Świt” (krepusko) kaj „Varsovia Kuriero”.
Kiel literaturistinio Konopnicka debutis en 1870 per la poeziaĵo „En vintra mateno”, sed ŝia debuta poezivolumeto aperis nur en 1881, sekvis ĝin en postaj jaroj pliaj aliaj. Tiam ankaŭ kreiĝis la unuaj pozitivismaj noveloj akirinte rekonon de la legantoj en ĉiuj tri aneksopartoj de Pollando. La verkstino akcentis en ili i.a. sociajn problemojn priskribante maljustecon kaj mankon de vivperspektivoj por la plej mizeraj loĝantoj de vilaĝoj kaj urboj sur la polaj teritorioj dispartigitaj inter Rusio, Prusio kaj Aŭstrio. Leo Belmont pola eseisto, prozverkisto, eksperto pri kaj tradukisto de la franca kaj rusa literaturoj (ja ankaŭ esperantisto) skribis pri ŝia verkado – „ŝia eksterordinara talento manifestiĝas en la pentrado de animoj”.
La verkista kredo de Konopnicka por infanoj estis vera novaĵo en la pola literaturo. Ŝia fabelo el 1885 „Pri koboldoj kaj Marinjo-orfino” estis eldonita pli ol 100 fojojn kaj ĝi estis tradukita en preskaŭ 50 lingvojn i.a. en la francan, kartvelan, hebrean, rusan, italan, slovakan, hungaran, germanan, anglan, estonan, bulgaran, litovan. Ankaŭ aliaj verkoj de Konopnicka estis tradukitaj en ĉirkaŭ 40 lingvojn. En 1964 la Pola E-Asocio eldonis du ŝiajn novelojn „Poŝhorloĝo” en la traduko de Kabe kaj „La fumo” en la traduko de mia redakcia kolego, red. Jerzy Grum kun tre detala, ampleksa artikolo pri la verkistino mem, kiu venis el sub la plumo de Walerian Włodarczyk. Sed ne nur verkoj de Konopnicka estis tradukataj. Ŝi mem tradukis verkojn de italaj, francaj, germanaj, britaj kaj ĉeĥaj aŭtoroj, i.a. de Heinrich Heine, Edmondo De Amicis, Edmond Rostand.
Kiam en la 1908-a jaro prusaj aŭtoritatoj proklamis leĝon pri truda elproprietigo de polaj grundoj kaj germanigado de la polaj lernejanoj Konopnicka verkis la versaĵon „Rota” (ĵuro), himnecan protesttekston kontraŭ la prusa germaniga politiko. La 15-an de julio 1910 dum la solena senvualigo de Grunvald-monumento en Krakovo, en la 500-a datreveno de la venka batalo kontraŭ teŭtonoj apud Grunwald la unuan fojon Rota estis plenumita publike por la muziko de Feliks Nowowiejski. Post la regajno de la suverenco fare de Pollando oni eĉ konsideris, ke Rota en la muzika formo fariĝu la nacia himno de la renaskiĝanta Pola Respubliko. Tio ne okazis, venkis Dąbrowski-mazurko. Sed Rota daŭre troviĝas en la koncerta repertuaro kaj daŭre estas plenumata.
Maria Konopnicka mortis nur kelkajn monatojn poste pro la pulmoinflamo la 8-a de oktobro 1910 en Lvovo. Ŝi estis entombigita en Łyczakowski-tombejo en Panteono de Famaj Lvovanoj. Ŝia sepulto transformiĝis en grandan patriotan manifestacion, en kiu partoprenis preskaŭ 50 mil personoj.

El la elsendo 30.05.2022. Legas Barbara – 08’38”

Antaŭ ne plena jaro la urbeto Tykocin en la nord-orienta Pollando kaj ĝia historia urbokomplekso estis registrita kiel plia Historia Monumento de Pollando. Fine de aprilo en la loka muzeo estis inaŭgurita nova konstanta ekspozicio, kiu bildigas la historion de la urbo ekde la mezepoko ĝis la 2-a duono de la 20-a jarcento. La muzeo en Tykocin estas la filio de la Podlaĥi-regiona Muzeo en Bjalistoko. La masonita sinagogo en kiu ĝi trovigas devenas el 1642 kaj aktuale estas unu el malmultaj ĉi-specaj konserviĝintaj konstruaĵoj en Pollando. Al la muzeo apartenas ankaŭ konstruaĵo de la apuda Talmuda Domo, en kiu dank’ al modernigo kreiĝs spaco por la nova ekspozicio. Ĝi kompletigas la prezentatan en la sinagogo historion de polaj judoj, ĉar Tykocin povas fieri pri si malnovpola kaj pli nova historio. Ĝi estis konata reĝa urbo kaj fieras pri multaj historiepizodoj ligitaj kun la sveda invado kontraŭ Pollandon, kun la nomoj de gravaj polaj magnataj familioj kiel Czarniecki, Branicki.
La historio de Tykocin radikas en la komenco de la 15-a jarcento kaj ligiĝas kun Mazovia Princolando kaj ĝia reganto Janusz la 1-a Varsovia. Dank’ al li en 1425 Tykocin akiris la urborajtojn, sed laŭ esploristoj la setlejo ekzistis tie pli frue. Kiel ili atentigas la evoluo de Tykocin el la pli frua setlejo estis ligita kun ŝanĝo en la polaj-litovaj rilatoj post la Unio en Krewa, la antaŭnupta devontiĝo de la granda litova princo Władysław (pli posta pola reĝo) rilate la Polan Reĝolandon en la kunteksto de la planata geedziĝo kun la pola reĝino, reĝo Jadwiga. La ligita kunlaboro fruktis i.a. per kreo de lokoj povantaj kontroli estontajn komercajn vojojn. Komence Tykocin ektroviĝis en la limoj de la Granda Litova Princolando kaj ĝis 1542 apartenis al la litova Gasztołd-familio. Denove ĝi fariĝis parto de la polaj teritorioj en 1569, kiam post la senhereda morto de Stanisława Gasztołd ĝi eniris ka konsiston de la reĝaj havaĵoj de Sigismundo la Maljuna, kiu direktis al la urbo sian filon Sigismundon Aŭguston. La venigo de judoj al la regiono estas ligita ĝuste kun Gasztołd-familio, kiu faris tion en 1522 kun la celo vigligi la komercon. En 1576 la reĝo Stefan Batory atribuis al ili la setliĝorajton, kiun en 1633 konfirmis la reĝo Władysław la 4-a. Komence de la 19-a jarcento loĝantoj de Tykocin jam 70-procente estis juddevenaj, rekte antaŭ la eksplodo de la 2-a mondmilito ili formis duonon de la urboloĝantaro. La finon de ilia ĉeesto en Tykocin kaj la tuta Podlaĥia regiono, la tuta Pollando metis la germana okupacio kaj la eksterma politiko de hitlera Germanio.
Sed ni revenu al la tempo de Sigismundo Aŭgusto. Li baldaŭ konstruigis tie renesancstilan forte fortikigitan kastelon, en kiu ektroviĝis la venigita el Vilno lia bilioteko, arsenalo (kun granda parto de la kanonoj apartenantaj al la Reĝolando) kaj privata trezorejo. La ornamon de la kastelo formis imponaj murtapiŝoj de niderlandaj teksistoj, poste transmetitaj al Krakovo, kie ili riĉigis la faman Wawel-kolekton. En la fono – ni ne prisilentu tion – troviĝis la arda amo al Barbara Radziwiłłówna la vidivido de la lasta litova urboadministranto. Ne tro favoraj fontoj mencias ŝian amintrigon, kiun enhavis la sprita virino por edziniĝi al la pola reĝo. Ŝi atingis la celon, tio estas sekretan geedziĝon. Malgraŭ la brua skandalo eksplodinta en la krakova reĝa kortego, duonan jaron antaŭ sia morto Barbara estis proklamita la reĝino. Kiel kuriozaĵon ni notu, ke al Tykocin reĝo Sigismundo Aŭgusto revenis por pli ol unu jaro ankoraŭ postmorte en 1572. Tion kaŭzis la fakto, ke la reĝo ne lasis la tronheredanton, la Jagelona dinastio formotis kaj en Pollando komenciĝis la reĝelekta periodo. Laŭ la tradicio la mortinta reĝo povis esti sepultita nur samtempe kun surtronigo de la sekva. La francan reĝelektiton Henryk Walezy (Henriko la 3-a de Francio) necesis atendi pli ol unu jaron. La terajn restaĵojn de la lasta Jegelon-dinastia reĝo pompa funebra asistantaro akompanis al Krakovo en 1573. La sinsekvaj polaj regantoj konfirmis la privilegiojn de Tykocin, kaj la reĝo Sigismundo la 3-a Vasa plukonstrios la lokan kastelon tiel, ke ĝi fariĝis unu el la plej modernaj fortresoj de la lando.
Grava historia figuro ligita kun Tykocin estas la pola fama militkomandanto Stefan Czarniecki – la heroo de la pola nacia himno – meritiĝinta i.a. en la bataloj kontraŭ la svedaj invaditoj. Li ricevis Tykocin de reĝo Johano Kazimiro, kiel kompenson pro militmeritoj. Dank’ al Czarniecki la kastelo reakiris iaman brilon. Post lia morto ĝia posedantino fariĝis lia filino Aleksandra edzniĝonte al marŝalo Jan Klemens Branicki. Hodiaŭ Branicki-familio vekas asociaciojn unuavice kun palaco en Bjalstoko, sed ĝia unua rezidejo en la regiono estis ĝuste Tykocin, kion reliefigas la ĵus inaugurita konstanta ekspozicio. En la daŭro de la histrio la urbon celis reĝoj kaj magnatoj. Ĝuste ĉi tie la reĝo Aŭgusto la 2-a lanĉis la plej malnovan polan ŝtatan distingon Ordenon de la Blanka Aglo. En la aneksoperiodo de la 18-a kaj 19-a jarcentoj Tykocin troviĝis en la prusa aneksoparto, poste en la Varsovia Princolando kaj Pola Reĝolando. Ĝi transdaŭris la jarojn de la 2-a mondmilito sub la sovetia kaj germana okupacio, sed en 1950 ĝi perdis la urborajtojn. Tykocin denove reakiris ilin en 1993. Hodiaŭ en la urbo loĝas ĉirkaŭ 2 mil personoj, sed dank’ al pluraj historiaj kontruaĵoj kaj pitoreska situo ĝi logas ĉiam pli da turistoj.
La situanta maldekstrabore de Narew-rivero regiono riĉas per siaj flaŭro kaj faŭno. Tra la tri grandaj naturprotektaj terenoj – la ĵus menciira Nacia Parko de Narew-rivero, la Nacia Parko de Biebrza-rivero kaj Knyszyń-arbarego kondukas multaj turismaj itineroj por marŝantoj kaj biciklantoj.
Por ni, por E-komunumo Tykocin havas apartan signifon pro la fakto, ke tie naskiĝis la patro de la lingvo-kreinto Marek Zamenhof. Tiun fakton notas informtabulo sur la konstruaĵo troviĝanta vid-al-vide al la loka Urba Muzeo, la historia sinagogo de Tykocin.

El la elsendo 10.05.2022. Legis Barbara

Ĉu multaj scias, ke Esperanto influis plurajn lingvoreformistojn ne nur en Eŭropo, sed ankaŭ en aliaj regionoj de la mondo?
En la 19-a jarcento la azerbajĝana lingvo eniris la periodon de rapida evoluo. En Baku kaj en aliaj urboj de la norda Azerbajĝano aperis multaj gazetoj, estis verkata kaj eldonata la belarta literaturo, sciencaj libroj, lernolibroj kaj tradukoj el la lingvoj rusa, angla kaj franca. Poetoj kreis literaturajn perlojn en ambaŭ stiloj – la klasika orienta, kun petrigitaj, rigidiĝintaj formoj de la mezepoka islama poezio. Kaj la pli nova, antaŭe nekonata – okcidenta, eŭropa, donanta pli da libereco en temelekto kaj formoj. Kvankam la lingvo de la politika vivo estis la rusa, ĉar la norda parto de Azerbajĝano post la traktato de Turkmenĉajo en 1828 restis en la limoj de la rusa imperio, sed en ĉiuj aliaj sferoj la azerbajĝana havis en la loka socio gvidan rolon. Oni tamen agnoskis, ke ĝi bezonas senprokraste reformon. La manko de skribreguloj igis la legadon ege malfacila.
Tiam la azerbajĝana lingvo estis skribata per arabaj literoj, sed dumaniere. La pruntvortoj el la araba kaj el la persa estis skribataj tiel, kiel en la fontlingvo, eĉ se la prononco malsamis. Necesas rimarkigi, ke en la 19-a kaj komence de la 20-a jarcentoj la arabaj kaj persaj pruntvortoj konsistigis ĝis 65 procentoj la azerbajĝanan vortprovizon. Ĉiuj aliaj vortoj estis skribataj laŭ la propra lingvosenta bontrovo de la skribanta persono. Tio fariĝis tre grava problemo, ĉar la araba, persa kaj azerbajĝana lingvoj apartenas al tri diversaj lingvaroj t.e. lingvofamilioj, kun malsamaj gramatikoj, sonsistemoj kaj vortkonstruo. Por la literumo gravas, ke la araba kaj la persa havas nur tri vokalojn, kaj ilia daŭro, longo havas signifodiversigan rolon; en la azerbajĝana ekzistas almenaŭ naŭ vokaloj, ĉiuj kun la sama daŭro, sed apartigitaj en du grupoj: antaŭaj kaj malantaŭaj. Kontraŭe, la araba havas multajn konsonantojn, kiuj ne ekzistas en la azerbajĝana, inkluzive la uvulajn kaj emfatikajn. Sekve, uzante la araban alfabeton por skribi la azerbajĝanan lingvon, al la skribanto mankis almenaŭ ses literoj por vokaloj dum troabundis signoj por neuzeblaj konsonantoj.
Azerbajĝanaj intelektuloj klopodis solvi ĉi-tiun problemon, inter ili estis Mamed-aĝa Ŝahtahtinskij. Li diplomiĝis en la Lajpciga Universitato, rapide fariĝis fama rusa kaj azerbajĝana ĵurnalisto, pedagogo, lingvisto kaj politika aktivulo apartentanta al la Franca Orienta Scienca Societo, Internacia Fonetika Societo kaj estis ankaŭ membro de la Dua Rusa Parlamento. Lia unua projekto de la alfabetoŝanĝoj postulis reformon de la araba alfabeto, kio trovis nek la socian nek la sciencan aprobon. Sian duan projekton li apogis sur la latina alfabeto de Esperanto kaj eklaboris pri tio en 1921, perfektiginte la detalojn dum unu jaro. Li prezentis sian projekton en la Azerbajĝana Scienca Akademio en 1922, tuj post la falo de la Azerbejĝana Demokratia Republiko kaj transpreno de la regado fare de bolŝevistoj. La scienca komunumo taksis lian reformon, kiel tro aŭdacan. Ŝahtahtinskij volis krei unu literumsistemon por kvar lingvoj: la araba, persa, azerbajĝana kaj turka. Lia projekto apogis sin sur tre raciaj principoj. Ĉiu litero signifis nur unu fonemon kaj ĉiu fonemo estis skribita nur per unu litero. Iom strange, li postulis enskribi ĉiujn vokalojn kun ciferoj, kaj transprenis ĉiujn ĉapelitajn literojn de Esperanto, kio tre kongruis kun la azerbajĝana konsonantsistemo. Por la araba li devis krei novajn literojn kaj la suma signonombro atingis 48, sed la E-lingva bazo estis sufiĉa por servi al la azerbejĝana literumado.
La projekto estis severe kritikita kaj atakita kiel neuzebla aŭ stranga, plejmulte pro la uzo de ciferoj. En 1929 sovetia registaro faris politike motivitan reformon de la alfabeto enkondukante latinajn literojn, kun kelkaj ege nekutimaj signoj, eĉ pli strangaj ol vokalaj ciferoj de Ŝahtahtinskij. Tio ne daŭris longe kaj en 1938 la sekva reformo forigis la latinan alfabeton kaj anstataŭigis ĝin per cirilaj literoj. Ekde la 1991 jaro la latina alfabeto ree servas al la bezonoj de la azerbajĝana lingvo, sed ĉi-foje la bazo por krei ĝin estis la turka alfabeto pro la proksimeco de ambaŭ lingvoj.

El la elsendo 05.05.2022. Legis Barbara kaj Maciek – 06′ 05”

Lastvendrede, la 29-an de aprilo pasis la naskiĝdatreveno de la nuntempa pola kaj astronomo – de jaroj vivanta kaj laboranta en Usono – la malkovrinto de la unua ekstersuna planeda sistemo, Aleksander Wolszczan. Nunjare pasis en januaro la 30-a datreveno de ĉi tiu malkovro. Dank’ al ĝi Aleksander Wolszczan firme hejmiĝis en la historio de astronomio kaj la periodaĵo „Astronomy” lokis lin en la listo de 25 plej gravaj malkovrintoj apud Nikolao Kopernik, Galileo kaj Isaak Newton. La malkovro de profesoro Wolszczan komencis intensan evoluon de la nova esplorbranĉo, t.e. esplorado de la ekstersunaj planedoj, da kiuj estis malkovritaj pli ol kvin miloj. Tiu ĉi magia kvanto estis superita la 21-an de marto 2022.
La naskiĝinta en la 1946-a jaro en la loko Szczecinek (la nordokcidenta Pollando) Aleksander Wolszczan de la junaĝo estis fascinita de astronomio. Li klopodis memstare profundiĝi en la misteriojn de astronomio observante la lunojn de Jovo jam en la aĝo de 6-7 jaroj helpe de la memstare konstruita instrumento el la okulvitraj lensoj, kiam li posedis jam la bazajn konojn pri astronomio. Tio estis la merito de lia patro, kiu infanaĝe rakontadis al li ligitajn kun la konstalacioj legendojn grekajn, romiajn kaj ĉinajn. La familio Wolszczan baldaŭ translokiĝis al Szczecin, kie la patro de Aleksander studis unue ekonomikon kaj en la 50-aj jaroj lekciis ĝin en la loka Politekniko. Aleksander post la finlerno en ŝĉecina liceo daŭrigis studojn en la Universitato de Mikołaj Kopernik en Toruń, kiujn li finias en 1969 komencinte laboron de la universitata asistanto. En 1973 post la staĝo en Radioastronomia Instituto de Max Plank en Bonn, Germanio li revenis al la lando kaj en 1975 doktoriĝis pri fiziko per disertacio pri scintilaj strukturoj en la pulsaraj elektromagnetaj spektroj. Komence li laboris en la Astronomia Centro de la pola Sciencakademio.
Pro la milita stato en Pollando (1981-83) Aleksander Wolszczan forlasis la landon. Unue li veturis denove al Bonn kaj poste al Usono. Komence li laboris en Cornell University, en kiu li povis uzi por siaj esploroj la plej grandan tiutempe radiosteleskopon kun la diametro de 300 metroj. En 1990 Wolszczan helpe de ĝi realigis sian propran esplorprogramon. En la Observatorio de Arecibo li kunlaboris kun la pli posta Nobel-premiito Joseph H. Taylor Jr. Taylor malkovris la novan specon de pulsaroj, kio ligiĝis kun la novaj eblecoj esplori la gravitajn ondojn. Dum sia prelego okaze de la atribuo de Nobel-premio Taylor citis la publikaĵon de Wolszczan pri milisekundaj pulsaroj, menciante komunajn esplorojn, tiam ankoraŭ ne publikigitajn. La sekvan jaron Aleksander Wolszczan ankoraŭ kiel doktoro anoncis la rezultojn de siaj aŭtoraj esploroj, tio estas la malkovron de tri ekstersusnsistemaj planedoj. Li prezentis ĝin en januaro 1992 dum la kongreso de la Usona Astronomia Societo raportinte pri la malkovro en la prestiĝaj „Nature” kaj „Science”. Liajn esplorrezultojn konfirmis la alia fama tiutempe kanada radiostronomo Daele A. Frail. Kio estas atentinda dum kvar sekvaj jaroj neniu el la sciencistoj konstatis pliajn ekstersunsistemajn plandejojn.
En 1995 Wolszczan habilitiĝis, en 1998 li akiris la profesoran titolon. Liaj malkovroj el 1990 ne estis la unusolaj. La unua, rekte revoluciiga – kaj ĉiuj ceteraj – certigis al li membriĝon en la plej prestiĝaj sciencaj societoj, kiel Pola Sciencakademio, Usona Astronomia Societo, Internacia Astronomia Unio, Internacia Unio de Radiosciencoj.
En la jaroj 1994-2008 Aleksander Wolszczan lekciis ankaŭ en sia „hejma”, toruna universitato. Li estis krome la iniciatinto de Subinstituto de Astronomio kaj Astrofiziko en la Instituto pri Fiziko de la Universitato de Szczecin kaj fariĝis ĝia honora estro. Ekde 1992 Aleksander Wolszczan gvidas esplorojn kaj lekcias, kiel profesoro pri astronomio kaj astrofiziko en la ŝtata universitato en la usona Pensilvanio.

El la elsendo 30.04.2022. Legis Barbara – 06′ 07”

La regiono de la pola urbo Dęblin (en la oriento de la lando) estis enloĝita jam en la neolita epoko. Kiel atestantoj de tiama histoririĉa regiono rolas miloj da ŝtonaj instrumentoj elterigataj ĉi tie relative ofte ankaŭ nuntempe. Tiu ĉi abundo ne tiom mirigos, se ni aldonos, ke Dęblin troviĝas inter du riveroj – Vistulo kaj enfluanta ĝin riverbranĉo – Wieprz, kiuj kreas tiamaniere naturan defendozonon. Tiuj ĉi defendokapabloj dum multaj jarcentoj estis tre bezonaj, ĉar en komencaj jaroj de la pola ŝtato la regiono de Dęblin troviĝis ĉe la limregiono, pro kio skuis ĝin senĉesaj invadoj de litovoj, rusoj kaj tataroj. La unua skriba informo pri Dęblin troviĝas en la konserviĝinta mezepoka jarlibro, en kiu oni notis, ke la 14-an de julio de la 1397-a jaro Piotr, la ĝistiama posedanto de la vilaĝo Dęblin vendis ĝin. Oni notis ankaŭ, ke temas pri regiono bone defendita pro la situantaj proksime du grandaj kasteloj, kiuj gardas la sekurecon de komercistoj veturantaj laŭ la itinero kondukanta de Kaffa apud la Nigra Maro ĝis Baltiko.
Maltrankvilaj eventoj en la historio de Dęblin ne mankis, sed la vilaĝo evoluis relative prospere, kvankam malrapide. En la 19-a jarcento ĝia posedanto estis familio de princo Antoni Jabłonowski. En tiu ĉi periodo Pollando estis dispartigita kaj poloj diversmaniere klopodis batali favore al sia libereco. Princo Piotr subtenis la kontraŭcaran insurekcion de rusaj oficiroj, pro kio oni kondaminis lin por la 20-jara ekzilo en Siberio. Por liberigi la amatan edzon en la 1836-a jaro princino Paulina transdonis la troviĝantan en Dęblin kastelon kaj ĝiajn ĉirkaŭaĵojn al la rusa imperio.
Kial rusoj tiom deziris tiun posedaĵon? La klarigo estas tre surpriza. La regionon kiel perfektan lokon por konstrui tie grandegan defendo-fortikaĵon opiniis unu el la plej elstaraj polaj generaloj, Ignacy Prądzyński. Sian laboraĵon, dediĉitajn al la estontaj defendeblecoj de la pola ŝtato li verkis en rusa malliberejo, por kiu la aneksinto kondamnis generalon Prądzyński pro la partopreno en la kontraŭrusa la tn. novembra insurekcio en la 1830-a jaro. Utiligante liajn strategiajn planojn rusoj decidis konstrui en Dęblin la planitan de la pola patrioto fortikaĵon. Unuflanke ĝi troviĝis borde de Vistulo, kiel natura barilo. La fortikaĵo estis konstruita konforme al la plej bonaj ekzemploj de la milita konstruarto. Unuopaj domoj kaj aloj estis riĉe ornamitaj. Atentema vizitanto de la fortikaĵo facile rimarkas ĝian eklektikan stilon. Do, oni povas admiri novromanikajn kolonojn aŭ tegmentofinaĵojn kaj malnovegiptan stilon de unu el tri prodegoj kondukantaj al la fortikaĵo.
Kiam Pollando reakiris la sendependecon en tiu ĉi regiono garnizis multaj soldatgrupoj. En majo de la 1920-a jaro oni decidis transloki el Varsovio kaj loki en Dęblin la mezlernejon por aviadpilotoj. La laŭvican lernejon, nome la oficiran aviadan altlernejon, difinatan „aglid-lernejo” oni solene malfermis ĉi tie kelkajn jarojn poste. Ekde tiam Dęblin sendispute rolas kiel la ĉefurbo de la pola aviado.
La postuloj rilate al ĝiaj lernantoj ĉiam estis tre altaj. Oni devis do, disponi pri almenaŭ mezgrada edukitecnivelo, konfirmita per maturecekzamena atesto, krome havi finitan kurson pri la pilotado kaj sukcese subiĝi al tre malfacila testo pri ĝeneralaj konoj kaj pri fremda lingvo. En la 2005-a jaro sumigante la 80-jaran aktivadon de la altlernejo oni atentigis pri ĝia fideleco al la taskoj difinitaj dum ĝia establo en la 1925-a jaro. Do, al la edukado de elstaraj aviadoficiroj kaj ilia klerigado sur la monda nivelo. Pri grandegaj sukcesoj de la „Aglidlernejo” povas atesti multnombra partopreno de ĝiaj diplomitoj, polaj pilotoj en la 2-a mondmilito, ankaŭ dum la batalo por Britujo. Post ĝi Winston Churchil eldiris famajn vortojn: „ankoraŭ neniam tiom malmultaj faris tiom multe por tiom multaj”, tiamaniere dankante kaj akcentante la kontribuon de poloj al tiu ĉi batalo. Sed, polaj pilotoj brilas ankaŭ nun en la pacperiodo venkante preskaŭ senĉese en la plej gravaj mondaj aviad-konkursoj.

El la elsendo 20.04.2022. Legis Gabi – 05’08”

Venis la laŭvica okazo, gesinjoroj referenci al la 100-jara E-Radio. I.a. al UEA.facila mi povis kontribui pri tiu ĉi grava nunjara jubileo. Lastlunde, la 4-an de aprilo – kion memoras nur malmultaj aŭskultantoj – pasis 63 jaroj post kiam el studio de la publika Pola Radio aŭdiĝis la signalo elparolita per la tondra voĉo de renoma tiam radioparolisto Piotr Rowiński „Parolas Varsovio, naskiĝurbo de Esperanto”. Tiel komenciĝis la elsendoj de la unua oficiale instalita, profesie funkcianta dum jardekoj E-redakcio en la historio de E-Radio, tiu de la publika Pola Radio. Neniu el la redaktoroj, kiuj akuŝis tiam ĉi tiun novan radio-bebon plu estas kun ni, sed nia memoro pri plimulto de ili, kun multaj ja ni laboris dum jardekoj, daŭras. Ni do tutkore omaĝas la memoron de redaktoroj Jerzy Uspieński, Jerzy Grum, Andrzej Pettyn, Jan Klimek, Mariusz Dastych, la memoron de niaj raportistoj, parolistoj Maraja Graczyk, Barbara Sokalówna, Zbigniew Lutogniewski, Piotr Rowiński, Lucjan Szołajski…. ja mi ne forgesu pri tiuj, kiuj kun la E-Redakcio de Pola Radio ligis parton de sia vivo kiel Anna Henn-Limont, Wojtek Usakiewicz, Elżbieta Gromek, Ewa Krach, Małgosia Wultańska, Remigiusz Grzela, Michał Wyszogrodzki ne parolante pri pluraj kunlaborantoj. Milada Szwedo, Gabi Kosiarska, Maciej Jaskot daŭre eĉ se ne same intense daŭrigas la laboron en la Pola RetRadio en Esperanto, ekster la strukturo de Pola Radio. Ni fieras pri kunlaboro kun novaj kunlaborantaj kolegoj kiel Tomasz Miller, Krystyna Grochocka, Pamela Krzypkowska aŭ Michał Łabenda – ankoraŭ ne antaŭmikrofone. Aparte kun „la plej fidela inter fidelaj kunlaborantoj” la nuna ĉefo kaj respondeculo pri nia nuna retejo www.pola-retradio.org, Bruce Crisp el Kanado. El la plej malnova redakcikerno restis ni du – Milada Szwedo kaj mi, kiu de 22 jaroj estris jen la E-Redakcion de Pola Radio, jen gvidas la teamon de la Pola RetRadio en Esperanto. Dankon al ĉiuj, kiuj aprecas nian laboron, kiuj ne hezitas emfazi mesaĝe al la redakcio aŭ fejsbukprofile sian subtenon por la farata laboro, donace subvenciante ĝin. Ĉiam ni subtrekas, ke la reagoj de la aŭskultantoj nutras nian profundan konvinkon pri la utileco de niaj variaj kaj plurfacetaj E-radiaj programoj. Ne oftas mesaĝoj, kiuj donas al ni apartan moralan forton daŭrigi tiun laboron, eĉ sen adekvataj rimedaj reagoj. Tial kelkfoje ne tre pozitive influas nin asertoj, ke pozitivaj reagoj „trodorlotus” la laborantojn kaj kunlaborantojn. Ja ne temas pri dorlotavido, sed iom justa traktado de niaj ĉiutagaj klopodoj malantaŭ, kiuj kasiĝas horoj da nevidebla, nekompensita redakcia laboro. Motivas ĝin – evidente la reagoj de la aŭskultantoj – ŝatosignoj, eĉ lakonaj opiniesprimoj, sed ankaŭ kaj eble eĉ ĉefe tiaj mesaĝoj, se eĉ tre maloftaj, kiel tiu de Fabian Baez el Kolombio. „Mi estas kolombiano. Mi aŭskultas viajn elsendojn, silente ekde 1980. Pro vi mi lernis ami Pollandon, chiu Pola. Via programo dum 42 jaroj vere estas altkvalita, valoro-plena. Mi amas viajn programojn, viajn vochojn, temojn ktp. Bedaurinde en mia lando Esperanto ne estas tre konata nek uzata, mi sentas min tute sola kaj pro tio, viaj vochoj donas al mi forton. Vivu longe Pola Retradio!! Fabian Baez”. La 63-a datreveno de la E-Redakcio de Pola Radio, kies heredantoj nin ni taksas koincide ligiĝas kun la unua publika deklaro pri E-Radio, k iun antaŭ 99 jaroj vortumis la 4-an de aprilo 1923 la Komerca Konferenco en Venecio. Ni citas laŭ la broŝuro el 1928 de Walter Daehler – estro de la Komisiono por Radio-statistiko, komisiita de Internacia Centra Komitato de la E-movado en Ĝenevo. Ni legas en ĝi: „La tutmonda disvastigo de senfadena telefonio nepre postulas rimedon por superi la lingvajn barilojn kaj rekomendas la uzadon de Esperanto por komunikaĵoj destinitaj al eksterlanda aŭdantaro”. Tion i.a. ni faras kaj ĝojas emfazi nian kontenton, ke en nia enketo sojle de la 12-a ekzitojaro de la Pola RetRadio en Esperanto kelkaj el la enketitoj emfazis la deziron kontribui al la programenhavo. Tion ni klopodos realigi ekde la nunjara aprilo per aparta elsendo dediĉita al ĉi-specaj kontribuaĵoj. La koncernajn enketitojn ni kontaktas aparte, sed daŭre estas malfermaj je alies ĉi-koncernaj proponoj. Nun venas tamen ankaŭ momento anonci iun modifon en la ĝisnuna elsendoskemo. Ĝis nun ni liveris 8 ĝis 9 ĉiumonatajn ampleksajn programojn. Dum la lastaj 11 jaroj ni ja rimarkis, ke jen kaj jen ŝanĝiĝis la kutimo aŭskulti niajn elsendojn, la kutimo reagi. Tion ja ebligas evidente la reta epoko kaj la podkasta elsendoteknologio. Tial, preninte en konsideron tiujn ĉi motivojn kaj loĝistikajn realojn en la nuna, daŭre distanca redakcia laboro, ni decidis ekde nun proponi E-elsendojn de nia teamo ĉiun kvinan tagon. Ĝis nun la 5-taga intervalo ekzistis nur inter la vendreda kaj marda elsendoj, nun ĝi koncernos ĉiujn programojn. Povas esti, ke temas nur pri provizora ŝanĝo. Viaj reagoj, karaj radioamikoj decidos ĉu temas pri firma decido. Sed krom tiuj niaj programoj aŭdiĝantaj ĉiun kvinan tagon ni premisas elsendi almenaŭ nun unu kroman programon, en kies konsiston eniros kontribuaĵoj de niaj aŭskultantoj.

El la elsendo 05.04.2022. Legas Barbara – 9′ 27″

Hodiaŭ gesinjoroj mi deziras proksimigi al vi la silueton de unu el la plej elstaraj polaj sciencistoj de la 13-a jarcento, Erazm Witelon, kvankam lia familia nomo estas prezentata diversforme. Kiel Witelo, Witello – skribita per la komenca litero va-vo, al per v-o konata en la E-alfabeto – Vitel, Vitello. Li kreis fundamentojn de perceptopsikologio, okupiĝante samtempe pri fiziko, matematiko, filozofio kaj optiko. La datoj de lia naskiĝo kaj morto ne estas certaj, same kiel la naskiĝloko. Oni mencias tiajn lokojn kiel Legnica, Borów, Vroclavo kaj la daton 1230. La dato de la morto estas malpli facile difinebla pro manko de donitaĵoj, ĉar oni notas sole, ke lia forpaso okazis inter la 1280-a kaj la 1314-a jaroj. Lia patrino devenis el kavalira gento kaj la patro estis bonstata burĝo veninta tien el Turingio. La aliaj fontoj mencias, ke ne temis pri bonstata familio. Komence juna Erazm frekventis la paroĥan de sanktaj Petro kaj Paŭlo en Legnica, kie post jaroj li estis profesoro. Jam infanaĝe Erazm cerbumadis pri la naturo de lumo kaj rigardiluzioj kaj faris la unuajn optikajn eksperimentojn. Dank’ al la vroclava episkopo Tomasz I li trafis al renoma, altnivela ĉekatedrala lernejo en Vroclavo, kie lernis ankaŭ du filoj de princo Henryk la 2-a Pia. La pli juna estis la samaĝulo de Erazm kaj ambaŭ ĉirkaŭ 1249 komencis studojn en Parizo, diplomitiĝinte pri „sep liberaj artoj”, t.e. gramatiko, retoriko, dialektiko, astronomio, geometrio, muziko. Do kvar jarojn poste Witelon revenis al la lando kiel magistro de teologio kaj filozofio. Li fariĝis sacerdoto kaj kiel paroĥestro estis direktita al la urbo Legnica. Erazm Witelon ne ĉesigis siajn cerbumadojn kaj eksperimentojn por klarigi tiajn fenomenojn kiel ĉielarko, refrakto en diversspecaj lensoj. Lia deziro daŭrigi la studojn efektiviĝis en la 1262-a jaro, kiam Witelon venis al la renoma Padova Universitato, kie dum ses jaroj li studis kanonikan juron kaj natursciencojn. Witelon estis studento elstara. Liaj traktatoj pri matematiko, astronomio, medicino, psikologio logis grandan atenton de italaj profesoroj. Li krome tenis kontaktojn ankaŭ kun sia hejmlando sendante tien siajn verkojn kaj studaĵojn, estante la unua pola sciencisto skribanta pri sia lando „in nostra terra, scilicet Polonia”, t.e. en nia tero, tio estas Pollando. Entuziasma aŭskultanto de liaj lekcioj en Padovo estis i.a. la papa kuracisto, lia posta amiko Campinus. Lia alia amiko estis Wilhelm el Morbeka, sacerdoto, intelektulo, papa konfesprenanto. Witelon laŭ la invito de papo mem estis invitita al Viterbo, kie grupiĝis sciencista medio funkcianta sub la patroneco de papo. Ĝi okupiĝis ne sole pri humanismaj sciencoj, sed ankaŭ matematiko, fiziko kaj meteologio. Witelon tiumedie fariĝis avanulo. En la biblioteko de Oksforto ĝis nun troviĝas manuskripto, en kiu iu el la disĉiploj sumigis la lekciojn de Erazm Witelon skribante pri li „magister Wittulonus polonus, flos mathematicorum” (magistro Witello, polo, floro de ĉiuj matematikistoj). Witelon multe studis kaj okupiĝis pri la tradukado de la verkoj de Ptolomeo kaj Aviceno. Studante la skribaĵojn de araba sciencisto Alhazen li koncentriĝis i.a. pri la temo utiligi sunradiojn por fandi diversajn materialojn. En sia verko „Perspektivo” Witelon aplikis la tutan tiaman geometrian scion ligitan kun studoj pri la lumo. Enhavante 130 sciencajn teoremojn kaj pruvojn ĝi estis eldonata ankoraŭ en la 16-a jarcento kaj eĉ ĝis la 18-a jarcento servis al la plej grandaj eŭropaj sciencistoj. Li prezentis en ĝi konstruon kaj funkciadon de okulo kaj rigardo-, vidkarakterizaĵojn. En siaj esploroj pri la homa vidkapblo Erazm Witelon distingis inter la mekanika funkciado de okulo kaj kunordigitaj kun ĝi subkonsciaj cerbofunkcioj. Tial oni taksas lin ankaŭ kiel antaŭkurieron de la nuntempa psikologio. La plej konata scienca verko de Witelon estas „Optiko”, kiu entenas enormajn konojn koncerne ĉi tiun sciencbranĉon. Centojn da jaroj post la morto de la pola sciencisto liaj verkoj estis la studobjekto de i.a. Mikołaj Kopernik kaj Galileo, Leonardo da Vinci. Johannes Kepler la duan volumon de sia plej granda verko „Opera Omnia” el 1604 dediĉis al la laboroj de Witelon „Ad Vitelonem Paralipomena” (kompletigo al Vitelono). Kepler dediĉis ĝin al reĝino de Francio en la enkonduko notante, ke Witelon estas la kreinto de la optikaj sciencoj. Sed ne sole scienco okupis la elstaran scienciston dum sia vivo komparata al la plej renoma tiuepoke eŭropa sciencisto Roger Bacon, i.a. kun kiu li renkontiĝis en Padovo. Do en la rolo de diplomato Erazm Witelon partoprenis i.a. la Koncilion en Liono en 1274, li estis sendito de princo Henryk la 4-a Probus al la papo Johano la 21-a. Fine de sia enorme laborema vivo Erazm Witelon revenis al la hejmregiono. Tie laŭ la komisio de reĝo li ricevis la titolon de kanoniko de la Katedrala Kapitulo de Vroclavo. La reĝo atribuis al li tiuokaze kiel materialan kompenson kaj por la vivteno apudvroclavan vilaĝon Żórawina. Samtempe Erazm Witelon estis instruisto en Vroclavo kaj en Legnica. En ĉi-lasta urbo funkcias nun la ŝtata altlernejo Collegium Witelona. Kun Erazm Witelon eblas krome renkontiĝi en la fama Palazzo del Bo en Padovo. Lian portreton kun tiaj atributoj en la manoj kiel pergamenrulaĵo kaj kvadrato apudas maldekstre la surskribo „Witello Polacco” kaj la dekstraflanke „XIII secolo” (la 13-a jarcento). Tiu portreto troviĝas inter la tridek naŭ aliaj portretoj de la plej famaj studentoj de la Padova Universitato.

El la elsendo 01.04.2022. Legas Barbara – 08′ 34″