Felietonoj

Będzin estas la distrikta urbo situanta en la suda Pollando en la Karbobaseno de Dąbrowa Górnicza ĉe la rivero Czarna Przemsza. Ĝi apartenas al la plej malnovaj urboj de la Krakova Regiono kaj la Silezia Vojevodio.  Ni invitas vin hodiaŭ gesinjoroj pro la situanta sur la alta eskapro vizitinda kastelo, kiu estas ekzemplo de la defenda konstruarto el la mezo de la 14-a jarcento. Ĝi estis grava ĉenero de la defenda sistemo de la okcidenta limo de Pollando kontraŭ atakoj flanke de Silezio kaj Ĉeĥio kaj protektis la komercajn itinerojn el Silezio al Krakovo. La kastela altaĵo per siaj setlotradicioj radikas en la 7-a jarcento antaŭ Kristo, kvankam post la tiea setlejo de la soraba kulturo ne restis multo, sole pot­fragmentoj kaj spuroj de fajrujoj. Pli multo estus direnda baze de arkeologiaj restaĵoj pri la frumezepoka defenda burgo el la 9-a jarcento ĉirkaŭita per fosaĵo kaj remparego kiu ekzistis ĝis la 12-a jarcento post kiam la tereno estis ebenigita kaj kreiĝis sur ĝia tereno tombejo. La setlado moviĝis al la okcidenta parto de la altaĵo sur kiu poste estis konstruita kastelo.

La fortreso nun konsistas el supra kastelo kaj vasta sub­kastelejo kun restaĵoj de la defendo­murego. En la supra parto troviĝas loĝdomo, ali­konstruita kvarflanka loĝ-defenda turo kaj pli ol 20-metra ronda bastiono origine 30-metra. Sur ĝia pinto nun troviĝas panoramejo kun vasta alrigardo al la tuta regiono. La kastelon ĉirkaŭas fosaĵo kaj alta duobla ĉirkaŭ­murego en kies interno troviĝas promenejo kun benkoj kaj lumĵetiloj prilumantaj la kastelon nokte. Ene de la kastelo funkcias Muzeo kun tre riĉa kolekto de malnovaj armiloj, ekspozicio pri la urbo mem kaj pri aliaj kasteloj el la defenda itinero de la t.n. Aglaj Nestoj.

La kastelo estis notita jam en la dokumentoj el la 1349, mencias ĝin kronikistoj Jan el Czarnków kaj Jan D?ugosz en la registro de fortikaĵoj konstruig­itaj de la reĝo Kazimiro la Granda. Ĝi estis atestanto de multaj gravaj historiaj eventoj. En 1364 gastis tie Karolo la 4-a, la germana imperiestro kaj ĉeĥa reĝo. En 1434 en la kastelo estis subskribita interkonsento inter sileziaj kaj krak­ovprovincaj sinjoroj pri kon­trabatalado de limrabistoj. En 1588 estis subskribita tie Pakto de Będzin-Bytom, kiu devigis Maksumilianon Habsburg rezigni pri la pretendoj al la pola trono. En la kastelo gastis ankaŭ polaj reĝoj, Henryk Walezy, Johano la 3-a Sobieski rapidanta al Vieno por batalo kontraŭ turkoj, poste estis tie reĝo Aŭgusto la 2-a Forta.

En 1616 jaro parto de Będzin kune kun la kastelo forbrulis, sed oni rekonstruis ĝin adaptante prefere al la rezidaj ol defendaj celoj. 40 jarojn poste ĝi denove estas ruinigita kaj dum la tuta 18-a jarcento ĝi restis ruino. Romantikan novgotikan rekonstruon oni efektivigis en 1834, sed ĝi ne plu estis ekspluatata kaj novajn rekonstruojn necesis fari denove post la 1-a mondmilito. Definitive al  plena rekonstruo la kastelo estis subigita post la 2-a kaj ekde 1956 ĝi funkcias kiel Muzeo. La plej novaj rekonstruoj okazis nur en la lastaj jaroj. Nun ĉiujare okazas ĉirkaŭ la Kastelo okazas multaj eventoj kiel pafistaj kaj kavaliraj  turniroj.  La kastelo en Będzin logas ankaŭ muzik­ŝatantojn. Ĉiujare fine de la somera feria sezono la amantoj de vaste komprenata kelta kulturo renkontiĝas piede de la Kastelo por la plej granda en la centra Eŭropo Festivalo de la Kelta Muzoko. Oni aŭskultas ne nur muzikon el la tuta Eŭropo, samtempe eblas lerni la muzikludon kaj dancojn. Dum la festivalo siajn verkojn inspiritajn per la pejzaĝoj de Skotlando, Bretonio kaj Irlando prezenas plastikistoj el la tuta Pollando. Do bona loko por ripozo memoriganta la legendon pri la kreiĝo de la nomo de Będzin, kiam reĝo Kazimiro la Granda veninta tien deklaris: „Tutaj będziem odpoczywali”, kio signifas – tie ni ripozos.

El la elsendo 14.02.2014. Legas Barbara

Henryk Sławik estas polo, kies nomo en la ĝenerala konscio estis longe forgesita kaj daŭre estas ne sufiĉe rekonita. En 2014 pasas la 70-a datreveno de lia morto en la germana koncentrejo Mauthausen-Gusen. Al li kaj al lia hungara amiko Jozefo Antall dankŝuldas savon almenaŭ 5 mil judoj. Senhezite eblas difini lin kiel heroon ne sole polan, sed ankaŭ kiel heroon de la hungara kaj juda nacioj.

La naskiĝinta en 1894 Henryk Sławik estis la 9-a infano en mizera kamparana familio en la suda Pollando. Kiel junulo – kiam la suverena Pollando ankoraŭ ne renaskiĝis – li soldat­servis en la aŭstra armeo kaj supozeble tie li renkontiĝis kun la socialistaj ideoj, al kiuj li fidelis ĝis la vivofino. Post la 1-a mondmilito li membriĝis en la Pola Socialista Partio kaj ekde la komenco distingiĝis per organizaj talentoj i.a. antaŭ plebiscito decidonta pri aparteno de la Supra Silezio al Pollando. Sekve li famiĝis kiel firma defendanto de malfortaj sociaj grupoj. En la periodo inter la du mondmilitoj Sławik gvidis imponan socian agadon aktivante en la loka medio, prezidante societojn kaj sportajn klubojn, organizante laboristajn universitatojn. Dum multaj jaroj li laboris kiel ĵurnalisto ligita kun la partia „Laborista Gazeto” komencante de kunlaboranto kaj finante kiel ĝia ĉefredaktoro.  Ĝis la eksplodo de la 2-a mondmilito li estis la prezidanto de la Sindikato de la Polaj Ĵurnalistoj de Silezio kaj Karbobaseno helpante al ĵurnalistaj kolegoj en la serĉado de laboro kaj organizado de la favoraj por ili karitataj kampanjoj. Pro ĉi tiu agado kaj ankaŭ pro la decide porpola sinteno lia nomo ektroviĝis sur la serĉlisto de la germana polico, do kvankam li tuj ekaktivis favore al defendo kontraŭ la germanan invadinton li devis forlasi Pollandon. Henryk Sławik celis al Francio por rekrutiĝi en la formiĝantaj tie polaj armeaj fortoj. Lia vojo, kiel de multaj polaj rifuĝintoj,  kondukis tra Hungario, kiu laŭplane estis sole dumvoja halto. Okazis aliel.

Komence de oktobro 1939 la tendaron de la polaj rifuĝintoj apud Miskolc vizitis  Jozefo Antall, oficisto de la hungara ministerio por la internaj aferoj delegita por kontaktoj kun poloj. Li rapide rimarkis tradukiston,  kiu senhezite postulis de Antall pli bonajn kondiĉojn por la polaj rifuĝintoj. Tiu estis Henryk Sławik. Li postulis por ili laboron, organizitan instru­sistemon kaj ne gastamon, kiu limiĝu al kaliklevado kaj bona manĝo. Antall proponis al Sławik kunlaboron, kiu rapide transformiĝis en amikecon. Henryk Sławik fariĝis la prezidanto de la Civitana Komitato por Helpo al Poloj dum la pola elmigra registaro nomumis lin delegito de la ministro por la socia protekto. Sławik kun karakteriza por si entuziasmo organizis socialan kaj medicinan helpo por la rifuĝintoj, helpis trovi la laboron. En la establitaj de la Komitato kleriĝejoj estis organizataj renkontiĝoj kaj artaj prezentoj. Estis eldonataj propraj gazetoj, kiel „Polaj Sciigoj”. La rimedoj por tiu agado venis kaj de la pola kaj de la hungara flankoj.

Inter la laboroj de la Komitato unu el la plej delikataj taskoj  estis savo de preskaŭ 5 mil judoj, venintaj al Hungario meze de 1943 post la likvido de getoj en la sudo de Pollando. Ankaŭ ĉi-sfere okazis intima, kvankam strikte konfidenca kunlaboro de Henryk Sławik kaj Jozefo Antall. La prezidanto de  la Civitana Komitato por Helpi Polojn estis aranĝanta por ili nomŝanĝojn kaj falsajn dokumentojn. Cento da judaj infanoj trafis al la katolika orfodomo en Vac, kiu oficiale funkciis sub la ŝildo de orfodomo por infanoj de polaj oficiroj. En la tiea antaŭ­lernejo kaj baza lernejo estis realigita pola instru­programo, sed la judaj infanoj ne estis senigitaj je sia identeco. Krom „oficiala” partopreno en la sankta meso ili estis instruataj pri la hebrea lingvo kaj la Malnova Testamento. Al la kamuflo  aliĝis la Katolika Eklezio.  Ĉio ĉi kaŭzis, ke ĉiuj infanoj el Vac saviĝis el la militinfero. Henryk Sławik ne estis tiom bonŝanca.

Printempe de 1944 Hitler malkontenta pro la „mola” politiko de Miklós Horthy komencis la okupaciadon de Hungario. Komenciĝis la persekutadoj de polaj rifuĝintoj, tuj kelkaj laborantoj kaj kunlaborantoj de la Civitana Komitato estis pafmortig­itaj kaj arestitaj. Henryk Sławik eĉ se konsciis pri la minaco tamen ne uzis la eblecon fuĝi al Svislando pravigante sian decidon per la maleblo lasi la homojn konfiditajn al lia protekto. Tuj komencis serĉi lin gestapo.

Sławik trafis en la manojn de gestapo en julio 1944 perfidita de iu lernanto el Balatonboglar. Arestita estis ankaŭ Antall. Henryk Sławik estis torturita por malkaŝi sian hungaran kunlaboranton kaj lian rolon en la kontraband­ado de polaj soldatoj al Francio kaj la Proksima Oriento, en la savado de judoj. Tio signifus  por Antall morto­verdikton. Sławik ĝis la fino ne cedis deklarante, ke Antall okupiĝis sole pri la socia helpo. Henryk Sławik trafis al la koncentrejo en Maŭthaŭsen, kie li estis mortigita fine de aŭgusto 1944. Jozefo Antall estis liberigita kaj transvivis la militon.

Post la 2-a mondmilito ŝajnis, ke la memoro de Henryk Sławik estos digne memorigita en Pollando. Ne okazis tiel.  La revenigon de la memoro Henryk Sławik dankŝuldas al Henryk Zimmermann – saviĝinta juda juristo, kiu kun la falsaj dokumentoj en 1943 fariĝis kunlaboranto de Sławik. Fine de 1988 tiu ĉi eksa politikisto, i.a. vicprezidanto de la Kneseto kaj diplomato, i.a. la israela ambasadoro en Novzelando pere de gazetara anonco en la periodaĵo „Przekrój” komencis serĉi >sinjoron Sławik, polan konsulon en Budapeŝto, kiu helpis savi multajn polojn kaj judojn<. Dank’ al lia atesto,  ke Henryk Sławik kontribuis al la savo kontraŭ la neevitebla morto de miloj da judoj, aŭtune  de 1990 la filino de Henryk Sławik transprenis en Yad Vashem en Jersualemo la postmorte atribuitan al li Medalon Justulo inter la Nacioj de la Mondo. Postmorte li estis distingita ankaŭ i.a. per la ordeno de la Blanka Aglo, liajn agojn omaĝas la nomoj de lernejoj kaj porokazaj memor­tabuloj. Al lia agado estas dediĉitaj libro „Henryk Sławik – la pola Wallenberg” kaj  kreiĝinta baze de ĝi filmo. Pasintjare la pola prezidento Bronisław Komorowski malkovris lta memor­tabulon al Henryk Sławik la savinto de i.a. ĉ. 5 mil judoj en la  koncentrejo Mauthausen-Gusen – memorigante, ke temas pri  la heroo de tri nacioj: pola, hungara kaj juda.

El la elsendo 07.02.2014. Legas Tomek

Ĉi-semajne gesinjoroj ni revenu al la nordokcidenta Pollando por viziti la urbon Trzbiatów [prononcu t-ŝebjatuv],  situanta laŭ la rekta linio nur 7 kaj duonan kilometrojn for de Baltiko. Ĝia origino radikas en la 9-a jarcento, kiam oni konstruis tiu ĉi loke fortreson kun setlejo,  kiu ekde la komenco estis ligita kun la pomeria dinastio Grifidoj – la samaj kiuj dum jarcentoj regis sur la insulo Wolin – situanta iom okcidente for de la urbo. La foslaboroj pruvas, ke tiam Trzebiatów estas grava kultoloko de la pagana Perun kaj tute proksime oni praktikis la kulton de alia pagana adoratulo difinata “Blanka Dio”. La unua skriba informo pri Trzebiatów devenas el la 1170-a jaro,  kiam la pomeria princo Kasimiro la 1-a transdonis 11 ĉirkaŭajn vilaĝojn al norbetanoj. La venintaj el la sveda Lund monakoj establis tie sian klostron. La 12-a jarcento estis la periodo de intensa kristanig­ado de la Okcidenta Pomerio, aparte de la regionoj ĉe la riverbuŝo de Rega ĉe kiu etendiĝas Trzebiatów. La urborajtojn ĝi ricevis fine de la 13-a jarcento kaj verŝajne el tiu periodo devenas la blazono de la urbo, prezentanta Grifon kun la kruco. Fino de la 13-a jarcento signas ankaŭ la komencon de la ĝenerala prospero kaj disfloro de la urbo pro vico da atribuitaj al ĝi privilegioj i.a. libera navigado laŭ la rivero Rega kaj ekposedo de la haveno. Tiuj ĉi kaj pluraj sekvaj privilegioj kaŭzis, ke Trzebiatów fariĝis unu el la plej gravaj ekonomiaj centroj en Pomerio. Dum jarcent­duono – apud la plej grandaj potencoj de Eŭropo ĝi estis membro de la Hansa Ligo. Ekde la 14-a jarcento ekzistis en la urbo mezlernejo kun riĉa instru­programo. En la 16-a jarcento ĝuste en Trzebiatów oni proklamis protestantismon la reganta religio de Pomerio. Bedaŭrinde la 30-jara milito finis la disfloron de Trzebiatów. Detrufrapaj evidentiĝis grandaj incendioj kaj fine likvido de la haveno. Trzebiatów ĝis la 17-a jarcento troviĝanta kadre de la Pomeria Princolando estis enkorpigita en Brandenburgion kaj unu jarcenton pli poste fariĝis prusa urbo. Marĝene ni menciu, ke en la 2-a duono de la 18-jarcento ĝi estis la propraĵo de virtemberga princo Frederiko Eŭgeno. Dank’ al lia pola edzino princino Maria Anna familie Czartoryski okazis kultura vigliĝo de la urbo. Dank’ al ŝiaj klopodoj la iama monakinejo estis transformita en klasik­stilan palacon, lokon de vigla societa vivo.  Tamen post kiam ŝia edzo perfidis la Respublikon – kiel komandanto de la litovaj trupoj aktivante favore al Prusujo kaj Rusujo la geprincioj divorcis.  Anna Maria revenis al Pollando, plej ofte gastante en Varsovio, kie ŝi gvidis literaturan salonon, vintrumante en Vieno kaj somerumante en Puławy – fama,  romantika pola rezidejo kies kun­kreintino ŝi estis. Sed ni revenu al Trzebiatów por almenaŭ mencii, ke en ĝi naskiĝis reĝo Frederiko la 1-a Virtemberga kaj Sofia Dorotea, estonta edzino de la rusa caro Paŭlo la 1-a.

Tamen la urbo neniam reakiris la iaman mezepokan signifon, aliflanke ĝi utiligis la ŝancon renaskiĝi,  kiam estis funkciigita la fervojlinio inter Szczecin kaj Ko?obrzeg, kondukanta tra Trzebiatow. Fine de la 19-a jarcento kreiĝis tie agronomia lernejo, unu el malmultaj en Pomerio. Tie havis sian sidejon la firmao Felisch&Kirchheim produktanta la arĝentan pladaron por la sveda reĝa kortego.

Dum la 2-a mondmilito Trzebiatów ne estis detruita, sed signife damaĝita. Transdaŭris do la mezepoka urboplano, historiaj konstruaĵoj kaj urba konstru­substanco. Ili – rekonstru­istaj kun pietismo atestas pri la glora pasinteco de Trzebiatów. De jarcentoj super la urbo dominas la 90-metra turo de la preĝejo devenanta al la 14-a jarcento. Ĝis nun ĝi estas grava orientiga punkto, sed iam ĝi rolis ankaŭ kiel lanterno. De sur ĝia supro videbliĝas iom distanca maro kaj la lanterno en la loko Niechorz

 Atenton meritas pulvo­bastiono – nomata “la gria”, kiu kreiĝis dum la konstruado de defendo­muregoj kaj servis kiel pulvo­staplejo. Konstruita sur la plano de cirklo kun la 4-metra diametro ĝi estas kovrita per tegola tegmento. Cetere kun ĝi ligiĝas unusola legendo, kiun mi trovis pri la urbo kaj kiu klarigas la difinon de la bastiono “la gria”.  Nome Trzebiatów en la mezepoko, kiel komerca urbo ofte interbatalis kun la najbaraj rivaloj. Okazis, ke al la deĵoranta sur la urbomurego  soldato servo­junulino alportis  bovlon kun varma grio. Gejunuloj komencis iom petoli kaj dum la petolado iu el ili mispuŝis la bovlon, kiu falis  de sur la muroj sur la kapon  de iu el la atakpretaj rivaloj. Lia krio avertis  la deĵorantan soldaton, kiu alarmis siajn kamaradojn. Tiel li sukcesis  forpuŝi la malamikan atakon.  Memore al ĉi tiu evento dum la lasta semajnfino de julio la urbestro mem regalas vizitantojn de Trzebiatów per bongustega grio.

Sed fine ni diru pri iu kroma kuriozaĵo de Trzebiatów, nome troviĝanta sur la muro de iu brikdomo pentraĵo el la 18-a jarcento. Onidire ĝi prezentas elefanton. Pastoro el la proksima vilaĝo Sarbia, kiu ekzistas ĝis hodiaŭ,  en la paroĥa libro sub la dato la 1639-a jaro notis: “Aŭtune de la nuna jaro en la ĉirkaŭaĵo oni demonstris enorme grandan beston – elefanton, kiu estis vidita en Trzebiatow [..] Ho, Dio, ke tiu eksterordinara besto nenion malbonan faru al la patrujo nia”.

El la elsendo 31.01.2014. Legas Barbara

Krzysztof Arciszewski estas figuro kolora, sed en Pollando malmulte konata, kvankam li estis la unua, eble eĉ la unusola pola konkerinto de la nova mondo. Tiu ĉi maristo, mondvaganto, profesia soldato naskiĝis en plurkultura kaj religie tolerema Pola Respubliko en la urbo Rogalin (la okcidenta Pollando) en 1592. Li devenis  el nobela familio de polaj protestantoj. Lerninte en ilia lernejo li komence soldat­servis en la kortego de la hetmano Krzysztof Radziwiłł. Lia ekscita, aventuro­plena vivo komenciĝis, kiam tiu ĉi 31-jaraĝa viro estis kondamnita je la forpelo el la lando pro la murdo de famili­juristo, kiu alkondukis ĝin al kolapso sekve de ekonomiaj trompoj. Persekut­sekvata Kazimierz Arciszewski tra Gdansko fuĝis al Hago, Nederlando. Dank’ al la sekreta subteno de Radziwiłł Arciszewski studis en la fama universitato en Lejdeno milit­inĝenierion kaj artilerian arton. Li distingiĝis per braveco dum la 30-jara milito partopreninte i.a. legendecan sieĝon de Bredo defende kontraŭ hispanoj. Poste li direktiĝis al Francio kaj servis en la kortego de la franca reĝo. Siajn batal­talentojn li manifestis sekve en la sieĝo de la protestanta fortreso “La Rochelle” sub la komando de kardinalo Richelieu. Ĉio ĉi kaŭzis, ke la Nederlanda Okcidenhindia Kompanio  dungis Arciszewski kiel kapitanon defende por siaj konkeraĵoj en Brazilo. Mia ĵus finiĝinta vizito tie spronas la hodiaŭan felietonon, pri tiu kolorfigura polo dank’ al kiu la ŝanco, ke en Brazilo oni parolu ne portugale sed nederlande estis signifa.

En 1630-a jaro la nederlanda armeo kun ĉirkaŭ 7 mil soldatoj ankris ĉe la brazila marbordo. Kuraĝe kaj aŭdace batalante Arciszewski partoprenis la konkeradon de la portugalaj fortresoj Olinda kaj Recife. Kiel komandanto de eta nederlanda trupo per surpriza atako li konkeris la insulon Itamarika, dank’ al kio li avancis ĝis la grado de majoro kaj sekve kolonelo. Nomumita generalo kaj sekve admiralo li famiĝis per konkero de la fortresoj Arrayal kaj Porto Calvo kaj sieĝo de la haveno Nazareth. La bravagoj de Arciszewski, aparte venko de hororigaj kaj kruelaj infanteriaj hispanaj trupoj la t.n. “tercios” fruktis per la omaĝa al li monumento en Pernambuco, ora honora ĉeno kaj omaĝa medalo speciale emisiita por li en Nederlando “Akceptu la venkolaŭron”. En 1638-a jaro Arciszewski estis nomumita admiralo, sed lia kariero baldaŭ fiaskis post la konflikto kun la ĝenerala gubernatoro de Brazilo, princo Nassau-Siegen,  kiu volis senĝene administri la novajn nederlandajn teritoriojn, ne ekskludante la militarajn demandojn. Arciszewski demisiis, sed lia reveno al Eŭropo signifis ankaŭ finon de la nederlanda ĉeesto ĉe la brazila marbordo. Sen militista sperto von Nassau ne povis kontraŭstari portugalojn kaj Nederlando iom post iom perdis siajn teritoriojn en la nova mondo kaj post la fina malvenko en 1654 forlasis Brazilon.

Sed Krzysztof Arciszewski estis ne sole brava soldato en la servo de Nederlando. Li estis ankaŭ poeto kaj verkisto. Dum sia tuta estado en Brazilo Arciszewski verkis siajn geografiajn-kartografiajn rimarkojn, li estis notanta siajn observojn pri la indianaj triboj. Multajn li adresis al sia amiko,  nederlanda sciencisto Gerard Voss, kiu en sia verko aperigita en 1642 citis ampleksajn fragentojn de liaj raportoj. Entute la 17-jarcentaj nederlandaj sciencistoj kun granda atento rilatis al liaj observoj. En la haga arkivejo ĝis nun troviĝas centoj de liaj raportoj kaj leteroj, en kiuj li i.a. priskribis la vivon de hommanĝantaj indianoj Tapuya, kies trupoj helpis al la nederlandaj soldatoj. Ĉar baldaŭ tiuj triboj malaperis la raportoj de Arciszewski konsistigas valorege unikan font­materialon por la eŭropaj sciencistoj.

Kazimierz Arciszewski revenis al Pollando en 1646 kaj akceptis de la reĝo Vladislavo la 4-a Vasa komandadon de la ĉeval­artilerio. Dum la regado de la reĝo Johano la 2-a Kazimiro Vasa Arciszewski batalis en militoj kontraŭ kozakoj kaj tataroj. Utiligante siajn brazilajn spertojn li enkondukis multajn reformojn kaj modernigojn rilate la artilerion kaj konstruadon de fortikaĵoj. Li modernigis arsenalojn en la urboj Malbork, Puck, Varsovio, Lvovo, Bar kaj Kamień Podolski, laŭ la reĝa komisio li konstruis boatpontojn servontajn kaze de milito kun Turkio sur la riveroj Dnestro, Prut kaj Dunajo.

En 1650-a jaro Arciszewski definitive rezignis pri ĉiuj postenoj kaj retiriĝis en la hejman intimejon. 6 jarojn poste li mortis kaj estis entombigita en la kalvinista preĝejo de Leszno (la suda Pollando). Ĝi ne transdaŭris forbrulig­ita kun la tuta urbo pro la perfida helpo al svedoj atakintaj Pollandon dum la 17-jarcentaj invadoj.

El la elsendo 17.01.2014. Legas Barbara

Ĝis nun en niaj felietonoj pri konindaj poloj ni parolis pri personoj, kiuj ne plu estas inter ni. Ĉi-foje la heroo de nia felietono troviĝas inter ni, laboras, kreas kaj ankaŭ aktivas por la ministerojn de la vivo kaj la Universo proksimigi al meze inteligenta homo. Tia estas pastro profesoro Michał Heller teologo,  mondfama kosmologo kaj filozofo, profesoro de la filozofiaj sciencoj specialist­iĝanta pri natur­filozofio, fiziko, relativisma kosmologio kaj rilatoj inter la scienco kaj la religio. Ĝis nun aperis ĉirkaŭ 40 liaj libroj dediĉitaj al la temoj, estantaj la objekto de lia interesiĝo.  En 2008 pastro Heller kiel la unua polo fariĝis la laŭreato de Templeton-Premio atribuata pro la superado de barieroj inter la scienco kaj religio. La tutan premion en la alteco de unu miliono 600 mil dolaroj li destinis por establi Kopernik-Centron en Krakovo, kiu okupiĝas i.a. pri esploroj kaj klerigado koncerne sciencojn, filozofion kaj teologion, pri esplorado de la rilatoj inter scienco, filozofio kaj teologio, pri la esplorado de la influo  de la scienco, filozofio kaj teologio je kulturo, pri filozofio de la naturo kaj kosmologio. Michał Heller naskiĝis en la 1936-a jaro. Post la eksplodo de la 2-a mondmilito en 1940 li estis ekzilita al Siberio, kaj en 1944  transloĝig­ita al la loko Urbach en la regiono de Saratovo. Reveninte al Pollando en 1946 en Tarnów (la suda Pollando) li faris la abiturientan ekzamenon, tie li diplom­itiĝis en la sacerdotiga seminario,  kie li poste laboris kiel lekcianto. Li estis ankaŭ en Tarnów la unua dekano de la Teologia Fakultato. Pliajn studojn Michał Heller daŭrigis en la Fakultato pri Filozofio de la Katolika Lublina Universitato, kie en 1966 li doktoriĝis per disetaĵo pri relativisma kosmologio. Ekde 1990-a jaro li estis investita kiel ordinara profesoro de la Papa Teologia Akademio transformita en 2009 en Papan Universitaton de Johano Paŭlo la 2-a en Krakovo. En  metodologio de la scienco Heller – simile kiel aliaj filozofoj kaj fizikistoj antaŭaj kaj nunaj konsideras  “neimageblan efikecon de matematiko en natursciencoj cele la mondo­priskribon”, kiel tion vortumis Eugene Wigner. Heller premisas, ke la mondo sur la fundamenta nivelo  posedas strukturon, kiun matematiko komprenata kiel scienco pri strukturoj kapablas priskribi kaj krome certa matematika strukturo identas kun la strukturo de konkreta natur­fenomeno.  Necesas aldoni, ke matematika strukturo en tiu kompreno signifas la reton de  dependiĝoj inter certaj matematikaj estoj. Samtempe  esencaj estas la dependiĝoj kaj ne estoj. Liaopinie fiziko konsistas en rilatigo de matematikaj strukturoj al konkretaj strukturoj de la mondo.  Citante profesoron Heller  eblas diri, ke “matematiko estas Absoluto, la unusola sfero de la homa agado, kiu restis ne damaĝita per la origina peko”. En sia filozofio de hazardo Heller proponis starpunkton peran inter la interpreto de la mondo kiel sekvo de hazardaj eventoj [ekzemple en la koncepto de Blinda Horloĝisto de Richard Dawkins] kaj la t.n. Inteligenta Projekto, laŭ kiu ne ekzistas hazardo, kaj la tuta mondo estas fakte gvidata en determinita maniero de Dio. Heller anstataŭe proponas propran koncepton de Granda Matrico aŭ  reference al Einstein La Dia Plano. Liaopinie hazardo kiel fenomeno kun tre malalta verŝajno aperas kiel integra parto de la mondo­strukturo, kiun eblas percepti teoisme (La Dia Plano],  kiel ankaŭ en la maniero malpligrade identiĝanta kun la kristana religio. Laŭ Heller hazardoj estas nepre necesa parto de  matrico, kies konsiston formas natur­reguloj. Hazardoj determinas komencajn kondiĉojn, kiuj difinas la evoluvojojn de natur­sistemoj, kiuj sekve evoluas strikte konforme al la naturreguloj. Tiamaniere same hazardo, kiel malhazardo havas sian lokon en la strukturo de la fenomenoj. En siaj laboroj pastro Heller esploras ankaŭ laŭ la matematika konsidero la tiel nomatan Gravitan singular­econ. Temas pri stato, ekde kiu konforme al la teorio de Granda Eksplodo la Universo komencis sian ekziston. Li proponis krome kaj daŭre evoluigas certan matematikan modelon, kiu en originala maniero ligas la du plej grandajn  kaj samtempe ne kongruajn teoriojn de la nuntempa fiziko, la ĝeneralan realtivecon de  Einstein kaj kvantuman mekanikon. Pri ĉi tiu demandoj profesoro Heller kunlaboras kun matematikistoj kiel  prof. Wiesław Sasin, kiel doktoroj Leszek Pysiak kaj Zdzisław Odrzygóźdź. En pli vasta grupo de kunlaborantoj aktivas ankaŭ nia kolego, Tomek Miller – doktoriĝ­anto de la Varsovia Politekniko kaj stipendiito de Kopernik Centro en Krakovo, kiu aliĝis al la kunlaboro pri la menciita modelo.

El la elsendo 03.01.2014. Legas Barbara/Tomek

La lasta tago en la jaro estas kvazaŭ magia momento, en kiu oni sumigas la lastan jaron kaj faras promesojn por la nova. Do, en tiom eksterord­inara tago ne taŭgas viziti simplan, senmagian lokon. Tial,  hodiaŭ ni invitas vin al Kruszwica (la centra Pollando), la loko en kies historio multas legendoj kaj eksterordinaraj eventoj.

Kruszwica nedisigeble ligiĝas kun la origino de la pola ŝtato. Sed, la urbo kuŝanta apud la lago Gopło prospere evoluis multe pli frue. Proksime de ĝi kondukis la t.n. sukcena itinero – unu el la plej gravaj trakoj en la antikva epoko, kiu gvidis el la Romia Imperio profunden  al Europo. Profitoj ligitaj kun la komercado kaj diversaj servoj  ligitaj kun ofertataj al homoj moviĝantaj laŭe de la  sukcena itinero certigis bonstaton al la loĝantoj de Kruszwica. Sed, la homoj ĉi tie okupiĝis ne sole pri la komercado, ili ankaŭ kultivis teron, kiu cetere en tiu ĉi regiono estas aparte altkvalita. Antaŭ la kreiĝo de la pola ŝtato ĉirkaŭ la 6-a kaj 7-a jarcentoj Kruszwica laŭ supozoj de arkeologoj rolis kiel la ĉefa urbo de la gento nomata pollingve “Goplanie”. Tamen, post 200 jaroj subordigis ĝin la pli forta gento  “Polanie”, kiu donis la nomon al kreiĝanta nova ŝtato – Pollando.

La sekvaj jarcentoj signifis por Kruszwica la oran epokon, ĝi rolis  kvazaŭ kiel la ĉefurbo de la juna ŝtato, en kiu volonte estadis kaj ripozis la unuaj polaj regantoj.  Kiam, en la 11-a jarcento Pollandon regis Władysław Herman Kruszwica estis propraĵo de lia filo, princo Zbigniew. Sed, li ne estis bona reganto, li tute ne zorgis pri la urbo nek pri ĝia stato kajdefendo­kapablojj. La tutan atenton de princo Zbigniew okupis bela kantistino Elvira,  kun kiu li pasigis tutajn tagojn kaj noktojn festante kaj amuziĝante.    Lia patro, la reĝo de Pollando multfoje admonis la filon. Sed,  senrezulte. Fine la patra tiom ekkoleris, ke li brak-ĉe-brake kun siaj kavaliroj atakis Kruszwica. La urbo ne povis sin defendi pro  kadukiĝo de la defendo­remparoj kaj malsobreco de la defendantoj, kiuj estis pereantaj dum la atako unu post la alia.  Timigita Zbigniew decidis fuĝi kune kun Elvira tra la subtera itinero, kaŝita sub Gopło-lago. Sed,  kiam Władysław Herman ekvidis eskapantan filon li – laŭ onidiroj – malbenis lin kaj en la sama momento la subtera koridoro ruiniĝis por eterne,  entombig­ante la malhonestan filon kaj liajn amikojn. Kiel certigas la loĝantoj de Kruszwica la akvo sub la ruiniĝinta koridoro ĝis hodiaŭ havas tute alian koloron ol en la cetera  lago. Iuj eĉ rakontas, ke se dum tempesto la fulmo batus la akvon de Gop?o-lago oni povus ekvidi la ombrojn de la pereintoj kaj ekaŭdi anstataŭ tondro iliajn kriojn.

La priskribita en legendo batalo de la patro kaj filo ver­konformas, ĝi por multaj jaroj ĉesigis la evoluon de Kruszwica. La laŭvica prospera periodo en la historio de la urbo ligiĝas kun la silueto de alia pola reĝo Kazimiro la Granda, el la 14a jarcento. Li decidis konstrui en Kruszwica masonitan kastelon, ĉar la urbo estis tiam aparte grava. Nome, ĝi estis situanta en la limregiono inter la pola ŝtato kaj la Teŭtona Ordeno inter kiuj multis militoj kaj bataloj. Sed, bedaŭrine post tiu ĉi pli prospera periodo la posedantoj de la urbo fariĝis  princo Popiel kaj lia german­devena edzino  Gerda. Iliajn preskaŭ unusolajn zorgojn konsistigis kolektado de trezoroj kaj kvereloj kun familanoj, kiuj laŭ Popiel volis senigi liajn filojn je la urbo-posedo. Fakte, aparte onkloj de Popiel ne aprobis lian maniero zorgi – aŭ fakte sincere dirante malzorgi pri la urbo. Gerda finfine sukcesis konvinki Popielon, ke unusola maniero certigi al iliaj filoj la regadon en Kruszwica estas mortigi la onklojn. Do, oni invitis ilin por solena regalo, dum kiuj oni servis ĉiujn drinkaĵojn venenitaj. malfru­vespere dum terura suferado la onkloj mortis. Popiel ne permesis ilin entombigi, la kadavoj kuŝis en Kruszwica kiel averto por aliaj familanoj. Tiom abomena krimo ne povis tamen resti ne punita. La lasitaj mortaj korpoj fariĝis la kovejo de miloj kaj miloj da musoj, kiuj tuj post enmondiĝo lavangis la kastelon de Popiel, enpenetrante tra ĉiu eĉ la plej eta truo kaj formanĝante ĉion, kion ili nur trovis. La timigita princo Popiel kune kun sia edzino Gerda kaj du filoj kaŝiĝis en la plej alta turo de la kastelo. Sed la musoj sukcesis sieĝi ankaŭ ĝin kaj formanĝis la malhonestan kaj kruelan princon kaj lian tutan familon. La atestanto de tiuj ĉi eventoj estas la unusola konserviĝ­inta kastela turo, nomata kiel facilas konjekti “la musa”. Turistoj, kiuj multnombre vizitas Kruszwica pene grimpas tra ĝia ligna ŝtuparo por admiri pitoreskajn vidindaĵojn de la urbo, proksimajn arbarojn kaj lagojn.

Sed, la kastelo ne estas unusola konstruaĵo en la urbo kun tiom riĉa historio. Eĉ malpli nova ol la kastela turo estas la  troviĝanta apud la bordo de Gopło-lago preĝejo de sanktaj Petro kaj Paŭlo. Ĝi estas unu el la plej bone konservitaj en Pollando romanik­stilaj konstruaĵoj. Oni levis ĝin ĉirkaŭ la 12-a jarcento el granito kaj sabloŝtono.  La romanikan karakteron de la konstruaĵo substrekas dikaj muroj, duonrondaj aksoj kaj simplaj geometriaj formoj. Konforme al la stilo la internaĵoj de la preĝejo estas tre modestaj oni eĉ povas diri mizeraj. Al la plej valoraj monumetoj de la preĝejo apartenas baptujoj, devenantaj el la 11-a kaj 12-a jarcento. En la 50-aj jaroj de la pasinta jarcento en la preĝejo estis retrovitaj malfru­gotikaj skulptaĵoj el komenco de la 16-a jarcento. Sed, la preĝejo Kruszwica kaŝas krome ornamaĵojn alistilajn, laŭe de ĝiaj muroj oni povas admiri  baroka­stilajn skulptaĵojn de genuantaj anĝeloj.

El la elsendo 27.12.2013. Legas Gabi

Ĉi-semajne ni volas prezenti al vi la silueton de la pola 15-jarenta sciencisto nomata jen Marcin Król el la loko Żurawica (la suda Pollando), jen Martin Polonus,  jen Martinus Rex de Premislia, jen Martinus Rex in medicinus. La vivinta nur 31 jarojn Marcin el Żurawica lasis firman spuron en la historio de la pola kulturo kaj scienco. La vivinta en la periodo 1422-1453 sciencisto estis pola matematikisto, astronomo,  astrologo, kuracisto. Unu el la antaŭ­kurieroj de humanismo en Pollando.

Akirinte la gradon de la magistro de liberaj artoj en la Krakova Universitato li preskaŭ tuj komenci memstaran laboron pri la scienca materialo, kiun li alproprigis en la studperiodo. Spite la ĝis tiam valida metodo de dogma ekspliko de konokanonoj subtenitaj de la aŭtoritateco de antikvaj pensuloj – Marcin Król subigis ilin al kritiko kaj pritakso. Konsiderante la signifon de matematikaj konoj por aliaj sciencoj kaj la metodikajn konsiderojn li samjare prilaboris en maniero facile komprenebla Artmetikon de frakcioj. Lia traktato kaptis la atenton de la universitataj aŭtoritatoj, kiuj aprobas ĝian enhavon kiel lekcitemojn. La universitata kanceliero Zbigniew Oleśnicki aliflanke ebligas al la juna sciencisto direktiĝi por plustudado eksterlanden sen ŝiri la kontaktojn kun la patrina altlernejo.  Marcin el Żurawicy vizitis do sciencajn centrojn en Prago, Lajpcigo kaj studis en Padovo kaj Bolonjo. En Bolonjo  li aldone lekciis astronomion kaj tie li akiris la gradon de medicina doktoro. En tiu rolo li estis en 1499 la kortega kuracisto de Jan Hunyad,   la heroo de la hungaraj kontraŭ­turkaj bataloj. Ekde la sama periodo en ĉi-lasta rolo li gvidis sciencan kaj lekcian laboron, ankaŭ la kuracistan praktikon,  pro kiu li ricevis la menciitan pli frue kromnomon Reĝo de la medicinaj sciencoj. Vintre de 1500 Marcin Król revenis al Krakovo, en kies Akademio li okupiĝis pri astronomio kaj pri matematiko. Li poste fondis tie el la propraj rimedoj katedron de astrologio, rapide akirintan la eŭropan famon, kiel krakova astrologia skolo. Ĝis  la fino de la 15-a jarcento ĝi estis marko en si mem. En tiu fakultato studis fine de la 15-a jarcento i.a. doktoro Johann Georg Faust, germana alkemiisto, la modelo de doktoro Faŭsto el la verko de Goethe. Entute en la jaroj 1475-1510 la krakova altlernejo enŝoviĝis en la unuan vicon de la eŭropaj universitatoj kaj sole la itala Padovo povis egalpaŝi kun Krakovo.

Aparte  la krakova astronomio famiĝis tra la kontinento. Krom Marcin Król lekciis tie i.a. Marcin Bylica el Olkusz kaj Wojciech el Brudzewo. Dum tiu ora epoko de la krakova astronomio  studis en la Krakova Universitato i.a. Nikolao Kopernik.

Ne malpli fama estis la krakova  matematika skolo, inter kies kreintoj troviĝas la heroo de nia felietono,  Marcin Krol el Żurawica kaj liaj disĉiploj. La signifon de la polaj matematikistoj kaj astronomoj pruvas la fakto, ke seninterrompe en la jaroj 1448-1480 eĉ sep polaj sciencistoj – klerigitaj en Krakovo –  laboris kiel profesoroj de la fama universitato de Bolonjo. Pri la  famo de la pola astronomio kaj astrologio atestas ankaŭ enorma populareco – aparte en Germanio kaj Ĉeĥio – de la krakovaj kalendaroj, horoskopoj kaj prognozoj.

Marcin el Żurawica aŭtoris plurajn verkojn. Estas inter ili verkoj pri frakcioj  “Algorismus minutiarium”, “Nova compilatio algorismi minutiarium”, “Opus de geometria”.  Marcin el Żurawica estis la kritikinto de “Tablas alfonsíes” per la disertaĵo “Summa super Tabulas Alphonsi vel Correctiones Tabularum Alphonsi”. Kiel la unua pola sciencosto li uzis en sia laboro  la trigonometriajn funkciojn.

La tutan sian bonhavaĵon Marcin Krol testamentis al la Krakova Universitato. Lia testamento bonhavigis ankaŭ lian fraton Florian, simplan kamparanon en Żurawica.

Barbara Pietrzak

El la elsendo 20.12.2013. Legas Tomek

Ĉi-semajne mi volas prezenti al vi gesinjoroj unu el la nov­rekonitaj vidindaĵoj de Pollando, kvankam ĝia origino devenas el la 14-a jarcento. Tiucele ni devas direktiĝi al Małujowice, la vilaĝo troviĝanta en la vojovedio de Opole, la suda Pollando. La unua mencio pri la loko Mulowitz devenas el la 13-a jarcento el la registro de havaĵoj de la Vroclava Episkopejo. Ĝis la 1945-a jaro ĝi portis la germanan nomon Mollowitz.

Kun la  nomo de la vilaĝo estas ligita la plej fama batalo dum la sileziaj militoj el la 10-a de aprilo 1741. Ne tio estas la celo de nia atento, sed la paroĥa preĝejo de sankta Jakobo Apostolo. Origine temas pri konstruaĵo masonita, gotikstila el la 1250-a jaro. Ĝia patrono estis la Plej Sankta Maria Virgulino. En la unua duono de la 14-a jarcento la preĝejo estis fragmente ali­konstruita kaj vastigita de la vilaĝ­posedanto Samborius. Samjarcente, en la 60-aj jaroj, kreiĝis riĉaj polikromiaĵoj  kun la biblia kaj evangelia tamaro, kiujn – kiel oni asertas – plenumis artisto el la praga skolo.

Preskaŭ 100 biblitemaj mur­pentraĵoj – malkovritaj nur post la 2-a mondmilito – preskaŭ kompakte kovras la murojn de la preĝejo, nun kiel patronon havanta la sanktan Jakobon Apostolon. Ili formas la tiel nomatan Biblia Pauperorum, Biblion de mizeruloj, kiu pere de religitemaj petraĵoj proksimigis la lego­malkapabla popolo la Biblian mesaĝon.  Inaŭguras la ciklon en la ĉefa navo de la preĝejo scenoj pri la kreo de la mondo kaj paradizo kaj finas tiuj pri resurekto kaj ĉieliro. Ĉiuj pentraĵoj trietape devenas el gotiko.  El la unua devenas pentraĵoj en la subtegment­ejo, kiuj parte estis kovritaj per la al­konstruita en la 1483-a jaro plafono. El la dua devenas pentraĵoj ĉe presbiterio el la komenco de la 15-a jarcento, el la tria polikromiaĵoj en la navo, kiuj kreiĝis antaŭ la jaro 1483. Apartan atenton meritas la plafono el ĉirkaŭ 1500-a jaro konsistanta el 640 ligno­tabuloj kovritaj per koloraj ornam­motivoj – geometriaj, plantaj, bestaj kaj eĉ heraldikaj.

Tre valora estas gotika, riĉe skulptita portalo kun timpanono prezentanta la kronornamon de la Dipatrino, Ŝian viziton ĉe sankta Elizabeta kaj adorkliniĝon de la Tri Magoj. Ĉirkuas ĝin ciklo de skulptaĵoj kun fraŭlinoj prudentaj kaj stultaj kaj skulptitaj rozetoj kaj foliaj elementoj.

La polikromiaĵoj el Małujowiece  estas la plej grava vindindaĵo laŭ de la itinero de Brzeg-polikromiaĵoj longa 3 kilometrojn kaj kondukanta tra la urboj Brzeg-Strzelniki-Pogorzela-Krzyżowice-Małujowice. Ĝi komenciĝas en la preĝejo de sankta Nikolao, en kies sakristio konserviĝis fragmentoj de mezepokaj polikromi­aĵoj. La sekvan etapon konsistigas polikromiaĵoj 13-14-jarcentaj en la preĝejo de sankta Antoni en Strzelniki, en la preĝejo de la Plej Sankta Koro de Jesuo en Pogorzela kaj en la sanktejo de Krzyżowice. La polikromiaĵoj en Małujowice estas difinataj ankaŭ kiel la Siksta Kapelo de Silezio. Tiu kromnomo estis atribuita pro la pentraĵo, kiu prezentas la Lastan Juĝon, same kiel tio okazas en la Vatikana Siksta Kapelo.

La famo de la polikromiaĵoj radikas en la 1964-a jaro,  kiam en preĝeja subtegmentejo el sub la stukaĵo aperis la plej malnovaj polikromiaĵoj. Sed la apartan brilon ili ricevis nur en la lastaj jaroj dank’ al la restaŭraj laboroj efektivigitaj en la jaroj 2010-2012 per la kosto de 2 milionoj da zlotoj, ĉirkaŭ 50 mil eŭroj,  ankaŭ el la uniaj rimedoj. Oni uzis samtempe la okazon por renovigi la pavimon kaj protekti la sanktejajn murojn kontraŭ la humideco.

Reference al la historiaj eventoj, necesas noti, ke jam ĉirkaŭ 1500 ĉesis pliaj konstrulaboroj. En 1526-a jaro la sanktejon transprenis protestantoj kaj en 1817-a jaro ĉiuj pentraĵoj estis stukaĵ­kovritaj. Ili estis parte forigitaj en la 60-aj jaroj de la 19-a jarcento, sed la restaŭraj laboroj limiĝis al alpentrado de mankantaj fragmentoj aŭ alikolorigo de fragmentoj paliĝintaj. Postmilite, en 1945 la preĝejo estis transdonita al la Katolika Eklezio. Kiel dirite la polikromiaĵoj eniras la konsiston de la ampleksa Itinero  de Polikromiaĵoj de Brzeg. Entute en la preĝejoj de la tuta regiono de Brzeg oni notas plej multajn restaĵojn de la mezepokaj polikromiaĵoj. Ili ĉefe transdaŭris dank’ al la Reformacio, kiam oni kovris ilin per surtegaĵo.  La malkovrado de ili komenciĝis post la dua mondmilito, kiam la sanktejojn transprenis katolikoj. Vizitante ĉi tiu parton de Silezio sendube ĉiel rekomendinde estas ne eviti la preĝejon de sankta Jakobo Apostolo en Małujowiece.

El la elsendo 06.12.2013. Legas Barbara

Przemyśl, la urbo en la sudorienta Pollando, inter 19 aliaj eŭropaj urboj, ricevis la titolon EDEN 2013 en la konkurso de la Eŭropa Komisiono “La plej bonaj eŭropaj vizitlokoj”. En la nunjara eldono de la konkurso oni donis apartan atenton al adapto de la turismaj lokoj por la bezonoj de ne­plenlertuloj. La urbo­aŭtoratoj planas utiligi la titolon por disvastigi vaste la konojn pri la urbo, la signo de la premio troviĝos i.a. en ĉiuj inform­materialoj pri Przemyśl. En la kunteksto de ĉi tiu distingo ni volas hodiaŭ referenci al niaj arkivaj programoj kaj memorigi la felietonon de Gabi Kosiarska pri ĉi tiu urbo. Legas Maciej Jaskot.

En nia ĉi-semajna veturo tra Pollando ni volas inviti vin al la plej malnova urbo en la orienta Pollando, al la urbo Przemyśl. Proksime de ĝi en la loko Pikulice, oni retrovis la plej malnovajn spurojn de la homa estado en tiu ĉi regiono, ili devenas  laŭ diversaj pritaksoj de antaŭ 40 – 30 mil jaroj antaŭ nia erao. Signife pli poste,  ĉar en la 4-a jarcento de nia erao, la ekzistanta jam Przemyśl estis ŝajne por la romia imperio grava administracia kaj militista centro.  Atestas pri tio ia. ora medalo de romia imperiestro Walens, kiun oni retrovis en la urbo. Tiaj  medaloj – konforme al romiaj fontoj – estis pretigitaj nur al imperiestroj, kiuj donacadis ilin kiel premiojn dufoje en la jaro al siaj plej proksimaj kunlaborantoj, venkintaj komandantoj kaj krome al estroj de ŝtatoj kunlaborantaj kun la imperio por certigi ilian apogon.

Przemyśl apartenas al la urboj, kiuj sian historion kaj evoluon dankŝuldas al sia situo. Ĝuste pro ĝi en la 10-a jarcento la urbon kuŝantan lime de 3 ŝtatoj deziris  enkorpigi Pollando, Rusujo kaj Hungario.  Pri signifo de la urbo por la tiama mondo, atestas ankaŭ la fakto, ke ĉi tie en la 11-a jarcento troviĝis la juda faktorio. La informo pri ĝi estas la unua mencianta la judan setladon sur la pola teritorio. Por certigi sekurecon al la disvolviĝ­anta komerco oni konstruigis defendo­remparegon kaj plurajn defendo-gardejojn. En la urbo sian sidejon havis ortodoksaj aŭtoritatoj kaj katolikaj episkopoj, ĉar la urbo estis kaj estas enloĝanta de personoj divers­konfesiaj, divers­kulturaj kaj divers­naciaj. En la 15-a jarcento krom plej multnombre loĝantaj ĉi tie poloj, rusoj kaj germanoj estadis ĉi tie ĉeĥoj, armenoj kaj judoj. Pro kruciĝo de komercaj vojoj el la oriento al la okcidento kaj el la nordo al la sudo de Eŭropo Przemyśl rolis kiel grava foira centro. Krom varoj importataj de komercistoj el aliaj regionoj sur la loka merkato dominis elfaraĵoj de lokaj metiistoj, kiuj lime de la 16-a kaj 17-a jarcentoj reprezentis pli ol 60 special­izojn. Pri la tiama brilo de la urbo atestas akvokondukiloj, pavimitaj stratoj, renesanca urbodomo, pluraj religiaj konstruaĵoj kaj ampleksa defendo­remparego. La komenciĝinta en la 17-a jarcento milit­periodo, sekve la falo de la pola ŝtato finis la oran periodon en la historio de Przemyśl. Post la dispartigo de Pollando en la 18-a jarcento la urbo ektroviĝis en la aŭstra aneksoparto. dispartig­into decidis utiligi la strategian situon de la urbo lime de la rusa ŝtato. Do, oni ia. plu­konstruis defendo­konstruaĵojn en la t.n. fortikaĵon Przemyśl – opiniata unu el la plej grandaj en la tiama Eŭropo. La denovan vigliĝon de la urbo favoris la kondukanta tra ĝi fervojlinio liganta Lvovon kun Krakovo kaj krome al Hungario. La  denove brile evoluanta urbo abundis per la kulturaj inicantoj kaj pluraj polaj patriotismaj organizaĵoj. La unua mondmilito estis tre tragika por la urbo, ĉar signifis plurfojan sieĝon de rusaj soldatoj. La postmilitaj jaroj kaj la tagoj de la 2-a mondmilito ankaŭ ne favoris Przemyśl. Ĝi ektroviĝis lime de Sovetunio kaj la Tria Regno, kio damaĝis la urbon per senĉesaj bataloj kaj 2 okupacioj. La militfino kaj novaj limoj de Pollando signifis por Przemyśl strangolon de ĝia reakirita vigleco. Ĝi ektroviĝis en la apudlima parto kaj fariĝis distranĉita – pro la ŝanĝo de la pola limo – de sia kreiĝinta  dum jarcentoj ekonomia bazo, kiu sendube ektroviĝis ĉe alia flanko de la limo. Pri la tiamaj malfacilaĵoj de la urbo povas atesti la fakto, ke nur meze de la 80-aj jaroj ĝi akiris evolustaton kompareblan kun tiu de antaŭ la 2-a mondmilito. Nun denove la situo de la urbo estas ĝia grandega avantaĝo kaj decidas pri brila evoluo.  Simile kiel antaŭ jarcentoj Przemyśl troviĝas lime de diversaj landoj, sed nun ankaŭ lime de la Eŭropa Unio. Ĝi estas la unua urbo,  kiun renkontas tiuj, kiuj utiligante la internacian limpasejon en Medyka enveturas Pollandon kaj samtempe la lasta por tiuj,  kiuj forlasas la terenojn de la Eŭropa Komunumo kaj enveturas Ukrainujon.

Granda allogaĵo al la urbo estas proksimeco de Bieszczady-montoĉeno kaj belega kastelo en la najbara Krasiczyn. Al volonte vizitataj lokoj apartenas ankaŭ fortikaĵoj el la periodo de la 1-a mondmilito. Ne eblas ankaŭ ne mencii Kasimiran Kastelon, kiu situas sur la altaĵo apud la urbo kaj brikdomojn en la malnova kvartalo de la urbo, kiuj memoras la plej malnovajn tagojn en la historio de Przemyśl.

El la elsendo 22.11.2013. Legas Barbara / Maciek

Mondfama geologia esploristo – sed unuavice genia ostologo preskrib­inta ĉi-sfere unu el la  plej brilaj paĝoj de la sciencistaj atingoj en la 2-a duono de la 19-a jarcento – jen laŭvica koninda polo, Jan Czerski.

Czerski-Montoj estas  la plej granda montoĉeno en la nordorienta Siberio longa 1500 kilometrojn kaj alta ĝis 3147 metroj super la marnivelo. Czerski-Montoj en Transbajkalo estas la montoĉeno longa 800 kilometrojn kaj alta ĝis 2119 metroj super la marnivelo.  La Monto de Czerski – estas la plej alta pinto de la Bajkalaj Montoj alta 2572 metrojn super la marnivelo. La Pinto de Czerski alta 2090 metrojn super la marnivelo estas unu el la plej altaj montopintoj de la montoĉeno Chamar-Daban. La roko de Czerski – estas la pinto de la Apudmara Montokresto apud Listwianka, populara turisma panoramejo al la Bajkala Lago kaj la fontoj de la rivero Angara. La valo de Czerski etendiĝas laŭe de la rivero Kandat en la montaro Sajany (Sajanoj). La urbeto Czerski kun pli ol 3 mil loĝantoj troviĝas apud la malsupra riverfluo de Kolima. Czerski-Akvofalo troviĝas en la river­branĉaro de la rivero Angara. La spuroj de la nomo de Jan Czerski estas krome deĉifreblaj en la natursciencoj. Nome Osteolepis Tscherski – estas la nomo de arkeologia fiŝfosaĵo el la sudo de Krasnojarska Provinco, dum Leperdiria Czerskii estas kankro trovita ĉirkaŭ la Novsiberiaj Insuloj.

La nomo de Jan Czerski ŝpiniĝas tra ĉiuj ĉi nomoj kiel omaĝo honore al la pola sciencisto, geologo, paleontologo, arkeologo, konanto kaj esploristo de Bajkalo kaj la montaro Sajanoj. Unu el la grandaj polaj esplorantoj de la Orienta Siberio.

Li estis la dua infano de Dominik kaj Xenia Czerski naskiĝinta la 15-an de majo 1845 en la loko Swolno, de kie kiel 12-jarulo li estis direktita o al Vilno, kie li lernis en gimnazio kaj sekve en Nobela Instituto. Tie li krom la rusa, kiel lekcia lingvo, li brile ekregis la francan kaj la germanan. Kiel multaj polaj patriotaj junuloj Jan Czerski partoprenis la Januaran Insurekcion 1863. Post iu malsukcesa  batalo kontraŭ rusoj li estis malliberigita, senigita je statuso de nobelo kaj sendita en la profundon de Siberio. Lia ekzilejo fariĝis Omsk, kie junaj poloj fokusiĝis ĉirkaŭ inĝeniero Bronisław Marczewski. Estis li, kiu vekis inter la polaj ekzilitoj sciencajn interesiĝojn, vastigis iliajn horizontojn kaj unuavice instruis fidelecon al la etikaj reguloj eĉ en la plej ekstreme malfaciaj momentoj de mallibereco. Tie Jan Czerski estadis 6 jarojn. En tiu periodo kune kun Georgij Potanin, devene kozako, kiun logis la sciavida pola ekzilito, ili kreis kolekton da rokoj kaj mumifikitaj objektoj. Tio estis pruvo, ke Omsk kreiĝis en la loko kun kontinent­akva kaj ne la mara bazo. Tiam neniu el esplor­centoj en la cara Rusio konsideris tion serioze.

En 1869 Jan Czerski reakiris la liberecon, sed daŭre estis traktita kiel politika malliberigito. Li ne ricevis permeson reveni al Pollando, nek entrepreni universitatajn studojn, sed oni allasis, ke li forlasu Omsk kaj ekloĝu en Irkuck, kio okazis en 1871.  Tie li komencis ĉe aliaj polaj Siberi-ekzilitoj kiel Aleksander Czekanowski kaj Benedykt Dybowski neformalajn geologiajn studojn specialist­iĝante pri paleontologio kaj geologio. Dank’ al la subteno de tiuj polaj ekzilitoj-sciencistoj Czerski ricevis rimedojn por la esploroj en la montaro Sejanoj kaj Iruck-regiono. En la jaroj 1871-83 li partoprenis vicon da geologiaj ekspedicioj. Apartan atenton li donis  al la esplorado de geologio de la Bajkala Regiono, al la difino de la  genezo de la lago kaj prilaboro de la geologia mapo de Bajkala ĉirkaŭaĵo. En la jaroj 1872-76 li estis estro de la Siberia Filio de la Cara Geografia Societo. Dank’ al siaj pluraj terenaj esploroj kaj memstaraj priskriboj de la kolektoj venantaj al la filio, rolanta  kiel muzeo Jan Czerski en la daŭro de malmultaj jaroj estis agnoskita specialisto pri siberiaj esploroj. Li prezentis novajn paleontologiajn prilaboraĵojn rilate al la praepoka faŭno, ekzemple mamutoj de apud rivero Biriusa kaj la origina virbovo el la regiono de Irkuco. En 1875 li malkovris multajn bestorestaĵojn en la kaverno de Niĵneudinsk. Tio denove estis tutece subtaksita kaj kolekto de ne­pritakseble valoraj objektoj forbrulis dum incendio de Irkuck en 1879. Tamen pro siaj bajkalaj laboroj Jan Czerski estis distingita per la ora medalo de la Rusa Scienakademio. Pro sia geologia mapo de Bajkalo li ricevis premion en Bolonjo.

En 1883 Jan Czerski estis ĉirkaŭpren­ita per plena amnestio. Li reakiris la nobelan statuson kaj klopodis pri redono de la familia bieno, kiun li perdista  sojle de sia  ekzilo al Siberio. En 1885 li povis kun sia edzino Marwa Ivanowna ekloĝi en Petersburgo. Tie  dum 5 jaroj Jan Czerski laboris por la tiea Sciencakademio okupiĝante pri la plejstocenaj mamuloj. En la jaroj 1885-1886 li ekzamenis kaj priskribis 2500 ostojn.  Tiuj laboroj alportis al li la plej grandan internacian famon.

En 1891  aperis libroforme lia plej granda verko – monografio pri la mumifikita faŭno de Siberio. Samjare Jan Czerski fariĝis estro de la geologia ekspedicio, kies tasko estis geologia pri­dokumento de la nordorienta Siberio. Czerski partoprenis ĝin kun sia edzino, science orientita, talenta memlernantino. Dum ĉi tiu ekspedicio li malsaniĝis, sed malgraŭ tio kaj malgraŭ malpliboniĝantaj veter­kondiĉoj li ne rezignis pri esploroj.  En ilia daŭro, en majo 1892 Czerski mortis. Lia korpo por eterne ekripozis sur la alta bordo de la rivero Kolima.

El la elsendo 22.11.2013. Legas Tomek