Felietonoj

Ĉiujare en oktobro komenciĝas la elekta sezono por Oskar-nomumoj, la premio de la Usona Filmakademio en la branĉo de fremdlingvaj filmoj. Partoprenantaj landoj sendas po unu filmkandidaton al la Akademio de Kinematografiaj Artoj kaj Sciencoj, kiu unue nomumas por la premio kelkajn el ili, kaj poste anoncas la venkinton. Kompreneble, informoj pri ĉi tiu branĉo lokiĝas en la amaskomunikilaj ĉefpaĝoj, kune kun premioj por la plej bona reĝisoro, aktoro kaj aktorino, kvankam ankaŭ multaj aliaj sukcesaj filmkreantoj ricevas Oskar-statueton. Ĝi estas tiel grava premio, ke en la filmindustrio mem la nomumo estas konsiderata kiel granda sukceso. La unua poldevena nomumito estis Anton Grot, naskiĝinta en 1887 en Kiełbasin, malgranda vilaĝo en la norda Pollando. En 1909 Anton elmigris al Usono, kie li fariĝis akciulo de la entrepreno Warner Bros. Li estis nomumita kvinfoje por Oskar-premio kiel la plej bona scenografisto, sed la sola premio, kiun li atingis, estis aparta Oskaro pro teknikaj inventaĵoj en 1941. Li konstruis tre utilan kaj malmultekostan aparaton, kiu imitis en la studio marondojn. La unua pola nomumito, kiu efektive ricevis Oskar-premion, estis Bronisław Kaper, aŭtoro de muziko por pli ol 150 holivudaj filmoj. Li ricevis krome kvar Oskar-nomumojn kaj akiris Oskar-premion pro la muziko en la filmo “Lilly” en 1953. Bronisław Kaper kiel membro de la Usona Filmakademio povis atentigi pri polaj filmoj en Holivudo, prezentante ilin al decidantoj de la usona filmindustrio, kio rezultis per vico da nomumoj por polaj artistoj en la sepdekaj kaj okdekaj jaroj. Pli frue Ida Kamińska, fama pola juddevena aktorino, estis la unua reprezentantino el socialista lando, kiu ricevis Oskar-nomumon. Tio okazis en 1967 en la kategorio por la plej bona aktorino, pro ŝia rolo en la slovaka militdramo “Butiko ĉe la ĉefstrato”. La unua nomumo por fremdlingva filmo venis al Roman Polański, pro lia “Tranĉilo en akvo”, psikologia dramo el 1963, la dua nomumo en ĉi tiu kategorio estis en 1966 por Jerzy Kawalerowicz kaj lia “Faraono”, baze de la samtitola romano de Bolesław Prus, bone konata al esperantistoj pro la traduko de Kabe. Plurfoja nomumito por Oskar-premio estis Roman Polański. Li estis nomumita en la kategorio la plej bona adaptita filmscenaro en psikologia dramo “Bebo de Rosemary”, en la kategorio la plej bona filmo pro la militdramo “La Pianisto”, kaj en la kategorio la plej bona reĝisoro pro la krimfilmo “Chinatown” en 1974, pro la melodramo “Tess” en 1979 kaj militdramo “La Pianisto” en 2003. Tiu lasta estis lia plej granda sukceso – Polański efektive ricevis la oran statueton. Alia polo, Tadeusz Jaworski ricevis nomumon en la kategorio la plej bona mallonga dokumenta filmo en 1973. La sekvan jaron Jerzy Hoffman akiris nomumon en la kategorio la plej bona fremdlingva filmo pro la historia filmo “La Inundo”. En la sama branĉo estis nomumitaj sociaj dramfilmoj: „Noktoj kaj tagoj” de Jerzy Antczak en 1976 , “La promesita tero” en 1975 kaj „Fraŭlinoj el la bieno Wilko” en 1979, ambaŭ reĝisoritaj de Andrzej Wajda. Wajda poste ricevis aliajn du nomumojn – pro siaj historiaj filmoj „Homo el fero” en 1981 kaj “Katyń” en 2007. Fine, li estis premiita per la Honora Oskaro en 1999 pro la tuto de sia elstara reĝisora laboro en la daŭro de kvindek jaroj. La listo de polaj reĝisoroj, kies filmoj estis rimarkitaj de la Usona Filmakademio, kreskis rapide. Du historiaj filmoj, “Amara rikolto” en 1985 kaj “En mallumo” en 2011, ambaŭ reĝisoritaj de Agnieszka Holland, rivalis por la premio kiel la plej bonaj fremdlingvaj filmoj. Ŝia militdramo “Eŭropo, Eŭropo” en 1999 estis nomumita en la kategorio de la plej bona adaptita scenaro. Zbigniew Rybczyński ricevis Oskar-statueton en 1983 pro la socia dramo “Tango”, kiu estis premiita kiel la plej bona mallonga animita filmo. Rybczyński certe memoras la ceremonion pro alia kialo – li forlasis la konstruaĵon por ekfumi ekstere, tenante la statueton en la mano. Li estis haltigita de gardistoj, kiuj suspektis, ke iu ŝtelis la oran statueton kaj klopodas eskapi… La plej grandaj sukcesoj estis venontaj. Janusz Kamiński, elstara pola filmkameraisto, kvin fojojn estis nomumita por Oskar-premio kaj ricevis ĝin dufoje – pro la mondfama filmo “La Listo de Ŝindler” en 1993 kaj la militdramo “Savante soldaton Rajanon” en 1998. Ankaŭ Eva Braun kaj Allan Starski ricevis Oskaron por sia laboro. Ili kreis la scenografion por “La Listo de Ŝindler”. En 2004 la muziko de Jan Kaczmarek por la fantazia dramo „Revulo” estis premiita per Oskar-premio. 10 jarojn poste, en 2014 Oskar-premion ricevis Paweł Pawlikowski kaj lia historia dramo “Ida” kiel la plej bona fremdlingva filmo. Ĉijare la nomumkomisiono ĉe la Pola Instituto pri la Filma Arto kandidatigis por Oskar-premio la filmon “La kamparanoj” de Dorota Kobiela kaj Hugh Welchman. La filmo estas bazita sur la samtitola verko de Władysław Reymont, kiu ricevis pro ĝi la literaturan Nobel-premion en 1912.

El la elsendo 05.11.2023. Legas Milada – 08′ 58″

Antaŭ 115 jaroj en Bostono naskiĝis nia hodiaŭa heroo Korczak-Ziółkowski, poldevena usona skulptisto. Al Usono en la 19-a jarcento venis lia avo, grafo Ignacy Ziółkowski. Liaj gepatroj Anna kaj Józef kiam la knabo havis apenaŭ du jarojn pereis en tragika akcidento. La orfiĝinta infano pasigis la unuajn vivojarojn en diversaj infandomoj, estis transdonita al vicfamilio kaj poste adoptita de irlanda boksisto, kiu ne traktis bone la knabon. Havante 16 jarojn Korczak Ziółkowski forlasis lin kaj fininte teknikan lernejon komencis labori en bostona ŝipfarejo kiel lignaĵisto. Tio estis lia unua paŝo al skulpado, kiu fascinis lin de la infanaĝo, kvankam li neniam povis lerni en artprofila lernejo. Sed nun talenta lignaĵisto postlabore kaj hobiule povis okupiĝi pri lignoskultptado, sekve dediĉis sin al la elfarado de artstilaj mebloj. Liaj produktoj fariĝas alte taksataj kaj serĉataj. Multajn sekretojn de la skulptarto malkovris antaŭ li skulptisto Jan Kirchmayer, kiu kune kun juĝisto Frederick Pickering Cabot fariĝis lia protektanto kaj amiko. Dank’ al sponsorado de ĉi-lasta Korczak Ziółkowski komencis provojn pri marmorskulptado kaj ne mirige, ke lia unua marmora artaĵo prezentis ĝuste la buston de Cabot mem. En 1932 Ziółkowski translokiĝas al Konektikuto, okupiĝante jam ekskluzive kaj profesie pri skulptado, vendante siajn verkojn en plej grandaj usonaj urboj. En 1939 lia marmora portreto de la pola pianisto kaj politikisto, Ignacy Jan Paderewski titolita „Studo pri Senmortulo”, la ekzemplo pri tio, ke Korczak Ziółkowski ne forgesis siajn polajn radikojn, akiris la unuan premion dum la Monda Ekspozicio en Novjorko. La sukceso fruktis per la propono fariĝi asistanto de la skluptisto Gutzon Borglum, kiu laboris pri la kapoj de kvar usonaj prezidentoj ĉe la deklivo de Mount Rushmore. Korczak Ziółkowski laboris kun li ĝis lia morto en 1941, ĉiam poste refrencante al li kiel ĉefa inspirfonto apud Fidio, Mikelanĝelo, Leonardo kaj Rodin. En la daŭro de tiuj laboroj kelkaj estroj de la indiana Granda Siua Nacio direktis sin al Korczak Zakrzewski kun la demando, ĉu li ne entreprenus la taskon krei montumenton omaĝe al indianoj, kiu prezentus ilian grandan heroon Freneza Ĉevalo. La distingiĝanta per fiero, kuraĝo kaj forto, Freneza Ĉevalo batalis i.a. apud Little Bighorn en 1876, post kiam usonaj trupoj perfidis la traktaton rekoninta ĉi tiun teritorion kiel la siuan teritorion. La Freneza Ĉevalo pereis unu jaron poste, sed lia figuro senĉes vivis en la komuna indiana memoro. Korczak Ziółkowski kun entuziasmo akceptis la inviton kiel honoron -por malgranda pola knabo, orfo el Bostono esti petita de indianaj ĉefoj per skulptaĵo rakonti ilian historion. Komenciĝis la planado de la skulptaĵo, por kiu indianoj destinis 200-metran rokon en la montoĉeno Nigraj Altaĵoj en la suda Dakoto. Korczak Ziółkowski elaĉetis la terenon de la usona registaro kontraŭ sia alia terposedaĵo. Kiam la projekto estis preta komenciĝis la 2-a mondmilito. Ziółkowski kiel volontulo rekrutiĝis al la usona armeo. Vundita du fojojn en Normandio li revenis al Usono en la rango de serĝento kaj por konstante setliĝis ĉe la Nigraj Altaĵoj. La laboroj pri la monumento de la Freneza Ĉevalo komenciĝis en junio 1948 ne per la uzo de ĉizilo, sed de dinamito por elpreni el la roko la projektitan formon de la rajdanta indiana heroo. La elirpunkto estis la pretigita pli frue marmora modelo de la estonta monumento. La unua rokeksplodo, tiel nomata ofereksplodo okazis en la ĉeesto de du kuzoj de la Freneza Ĉevalo kaj multaj indiĝenaj usonanoj. Korczak Ziółkowski utiligis siajn spertojn pri montskulptado akiritajn dum sia laborado ĉe montskulptaĵo de la kvar usonaj prezidentoj. Laboroj lamis komence, ĉar Ziółkowski rifuzis helpon, eĉ du fojojn 10 milionojn de la usona ŝtato, fidela al la indiana principo, ke la siua tero ne estas vendebla kaj krome konscia, ke akcepto de financa helpo povas konduki al nedezirindaj kompromisoj kun la ŝtato. Komence li loĝis en la tendo ĉe la piedoj de la roko portante enmane aŭ surdorse ĉiujn elementojn tiuetape bezonajn, do kilogramojn da dinamito, ŝtalakcesoraĵoj, ŝnuroj. Ekde la komenco li ankaŭ konsciis, ke dum sia vivo li ne sukcesos finpretigi la projektitan skulptaĵon. Tial li prilaboris detalajn notojn kaj planojn por tiuj, kiuj daŭrigos lian verkon, al tiu temo kun la edzino li pretigis tri librojn. Li mem laboris pri la monumento 35 jarojn kun persisto, konsekvenco kaj obstino manifestante inĝenierian inventemon kaj zorgemon de la bona mastro. Malgraŭ enorma fortostreĉo necesa por antaŭenigi la laborojn ĉe la monumento li devis certigi la vivtenon al la familio kaj kromfinancadon de la projekto. Li komencis bredi porkaron kaj brutaron, elkonstruis modernajn laktejon kaj segejon. Li mem produktis kaj riparis maŝinojn, realigadis indviduajn skulptistajn kaj lignaĵitajn mendojn. Pri la projekto laboris ankaŭ lia edzino Ruth, lia iama asistantino kaj 10 infanoj Joel, Mark, Anna, Kazimierz, Jadwiga, Adam, Marinka, Monika, Dawn kaj Jasio. Iom poste pro la interesiĝo pri la kreiĝanta monumento kaj grandiĝanta nombro de turistoj por gastoj estis konstruita hotelo, restoracio kaj butiko kun memoraĵoj. Ĉirkaŭ la ideo de la monumento plukreskis la ideo de projekto kun profunda humanisma emfazo. Korczak Ziółkowski pretigis koncepton de la tuta komplekso ĉirkaŭ la altaĵo kun univeritato kaj medicina centro, muzeo de indiana kulturo. La plano komenis realiĝi en 1973 kiam estis inaŭgurita Muzeo de Indianoj de la Norda Ameriko. En pliaj jaroj aldoniĝis Centro de Edukado kaj Kulturo de Indiĝenaj Usonanoj, universitato kaj Aleo de Grandaj Gvidantoj. De jaroj zorgas pri ĉio la fondaĵo de la Monumento Freneza Ĉevalo kolektante fondusojn necesajn por fini la monumenton kaj gvidi edukan agadon popularigante historion kaj kulturon de indianoj. Korczak Ziółkowski mortis subite pro korinfarkto en 1982 kaj estis sepultita ĉe la piedoj de la kreiĝanta monumento. La laborojn daŭrigas post la morto de la patrino liaj sep infanoj kaj nepoj kaj posteuloj de la eternigita per la skulptaĵo silua gvidanto Freneza Ĉevalo, kiu ankoraŭ dum la vivo onidire deklaris, ke li revenos ĉi tien en ŝtono. Antaŭ kelkaj tagoj, la 20-an de oktobro pasis la 41-a datreveno de la morto de Korczak Ziółkowski. Li naskiĝis la 6-an de septembro 1908, 31 jarojn post la murdo de la Freneza Ĉevalo, la 6-an de septembro 1877. En tiu tago, iu el la indianaj ŝamanoj deklaris, ke la 6-an de septembro jarojn poste naskiĝos blankhaŭta knabo, kiu havos eksterordinaran rolon en la indiana historio. La kreiĝanta rokmonumento 172 metrojn alta, 195 metrojn longa prezentanta la rajdantan Frenezan Ĉevalon kun etendita mano montranta la terenojn apartenintajn al la siuaj indiĝenoj konfirmas la rolon de Korczak Ziółkowski en ilia historio.

El la elsendo 25.10.2023. Legas Barbara – 10′ 26″

Pompaj aŭ malpli pompaj arkitekturaj konstruaĵoj, kiel palacoj, teatroj, operejoj, preĝejoj, monumentoj, statuoj, fontanoj ornamas kaj plibeligas la urban spacon, jen revokante raviĝon jen starante kvazaŭ nerimarkite preter ĉiutaga hasto de la urboloĝantoj. Ili de jarcentoj estas la tradiciaj artelementoj en la spaco de ĉiu granda urbo, certe ne nur granda. Nian scivolemon elvokas ankaŭ iliaj internoj, i.a. la malnovaj freskoj en preĝejoj aŭ alispecaj reprezentaj ejoj. Laŭ specialistoj en ĉi tiuj internaj murpentraĵoj oni serĉu la radikojn de la nuntempa stratarto, la murpentra arto, murala arto impete enpenetranta la urbospacon. La aliaj atentigas, ke kiel la lulilon de de la nuntempa murpentrado, necesas trakti Meksikon, kie la tradicio de la murpentraĵoj kiel formo de arta emfazo elanis lime de la 20-aj ja 30-aj jaroj de la pasinta jarcento fariĝinte la ikono de la nuntempa strataro apud grafitioj. De kelkdek jaroj en preskaŭ ĉiuj urboj de la mondo, inkluzive Pollandon, la plurformataj murpentraĵoj, buntaj, rigardlogaj bildkomunikiloj vivigas ne sole malnoviĝintajn dommurojn, forgesitajn startpasejojn, sed ankaŭ novkonstruatajn loĝkolonioj. Ili servas kiel ornamo de betonaj labirintoj, komentoj al la realo, imagpova sprono. La promena malkovrado de ili estas vera plezuro kaj bonega maniero por viziti la urbojn. Nur antaŭnelonge ni reornamis iun el la programinformoj per la subarka murpentraĵo honore al d-ro Zamenhof kaj Esperanto ĉe la dombloka ŝtuparpasejo proksime al la varsovia Zamenhof-strato. Bonege estas konata la bjalistoka murpentraĵo ligita kun d-ro Zamenhof kaj bjalistokaj esperantistoj, aperinta sur la kontruaĵo ĉe Zamenhof-strato sojle de la UK en 2009. Tio estas du murpentraĵoj popularigantaj enen Pollando la urba spaco la ideojn de la E-komunumo. Eble nia minifeletono inspiros esperantistojn en aliaj urboj klopodi pri la E-rilataj murpentraĵoj? Eble E-rilataj murpentraĵoj troviĝas jam en aliaj landoj? Jen la retorikaj demandoj. La murpentraĵoj ja senĉese kreiĝas kaj eĉ se foj-foje elvokas malsamajn emociojn ili enkondukas la elementon de enpensiĝo, miro aŭ plezuro, firmigas la ligosenton inter la loĝantoj kaj ilia urbo, inter urboj kaj urboviztitantoj. La kulturo de la murpentra ornamado de domoj renaskiĝis en la polaj urboj kun granda elano. Ĝi akiris en Pollando respekton kiel artverko kaj statuson de la grava estetika elemento de la urba spaco. Tio emfaziĝas per multnombraj prestiĝaj konkursoj kaj dungado de renomaj artistoj por la kreado de pliaj murpentraĵoj. En tiaj urboj, kiel Poznano, Lodzo, Katowice aŭ Gdansko, la urboaŭtoritatoj organizas multajn festivalojn kaj aliajn iniciatojn ligitajn kun la evoluigado kaj popularigado de la murpentra arto. Diverloke disfloras turismaj itineroj laŭe de muraloj, oni ofertas plurajn ekskursojn kaj alternativajn gvidlibrojn pri la artverkoj, troviĝantaj en ilia urba spaco. En Varsovio, en kiu troviĝas kelkdeko da intersaj murpentraĵoj multaj – eĉ 36 – kreiĝis kiel civitanaj ideoj, laŭ civitana iniciato. Komisias ilin kreon aldone kulturfakoj de unuopaj urbokvartaloj, loĝejkooperativoj, firmaoj. Tel estas en la tuta lando. En la lastaj tagoj Varsovio riĉiĝis per plia murpentraĵo omaĝanta la aŭtorinon de literaturaj kanzontekstoj, Agnieszka Osiecka. Eĉ se nekonata al plimulto de niaj aŭskultantoj ni tamen ne senkaŭze pri ŝi mencias povante proksimigi ŝian talenton per la iam furora kanzono kreiĝinta por ŝia poeziaĵo „Vivu la bal’”. En E-traduko kantas ĝin por ni Jadwiga Dzięgielewska:

Vivu la bal’

El la elsendo 15.10.2023. Legas Barbara – 07′ 45″

Post kelkaj tagoj pasos la laŭvica mortodatreveno de nia hodiaŭa heroo en la ciklo „Koninda polo”. Kazimierz Nowak, ĉar pri li temas, ne estas vaste konata. Dume temas pri la pola mondvojaĝanto, agnoskita kiel la pioniro de la pola raportaĵo. Li famiĝis pro sia soleca vojaĝo al Afriko en la jaroj 1931-1936, dum kiu li traveturis 40 mil kilometrojn – ĉefe bicikle – vizitinte 17 afrikajn landojn. La tuta ekspedicio, daŭris 1877 tagojn, do pli ol 5 jarojn. Lia vivhistorio komenciĝis en januaro 1897, kiam li naskiĝis en la loko Stryj apud Lvovo. Malmulton oni scias pri lia infanaĝo. La familio en 1911 translokiĝis al Lvovo kaj post la 1-a mondmilito li ekloĝis en Poznano. Pli frue kiel dekkelkjarulo li entreprenis sian unuan eksterlandan ekspedicion, kiam fascinite de la romano de Henryk Sienkiewicz „Quo Vadis” li solece vizitis Romon. Post la eksplodo de la 1-a mondmilito Kazimierz Nowak servis en la Polaj Legioj, sed poste estis rekrutigita al la aŭstrohungara armeo. La militfinon li festis en Italio. Tuj poste reveninte al la suverena jam Pollando li denove soldatservis, ĉi-foje en la polaj armeaj fortoj. Malmobilizita en 1921 Kazimierz Nowak ekloĝis en Poznano kaj laboris kiel librotenisto de la Poznana Asekura Banko. La sekvan jaron li geedziĝis kaj la familio baldaŭ grandiĝis. En la periodo de granda ekonomia krizo Nowak perdis la laboron. Unu el liaj familiaj vivtenrimedoj fariĝis raportoj kaj fotoj pri liaj perbiciklaj vojaĝoj tra la lando. En 1925 li entreprenis oli ambician vojaĝaventuron tra eŭropaj landoj – Hungario, Aŭstrio, Italio, Belgio, Nederlando, Rumanio, Greklando kaj Turkio. En 1927 li atingas Afrikon, Tripolion. Reveninte al Pollando li daŭre okupiĝis pri la raportado, daŭre revante kaj planante sian grandan ekspedicion al Afriko. Tiu ideo obsedis lin de la knabeca aĝo. La granda aventuro ekis komence de novembro 1931 kiam li denove veturis al Romo, ankoraŭ trajne, sed jam poste perbicikle al Napolo. La motivo ne estis sole la mondscivolemo, sed unuavice la deziro gajni per siaj vojaĝraportoj la vivrimedojn por la familio. De Napolo ĝis Tripoli li vojaĝis per pramo kaj de tie li direktiĝis al la sudo de la kontinento. Tiu vojaĝo al la sudo de Afriko ne estis rektavoja i.a. pro malf acilaĵoj prezentataj flanke de koloniaj aŭtoritatoj En la unua etapo Kazimierz atingis Maradah en Libio, li vojaĝis la Sueza Kanalo kaj el la egipta Aleksandrio daŭrigis la veturon laŭe de Nilo. La centran Afrikon li atingis en 1933 veturante ĉefe bicikle, sed ankaŭ trajne. En la daŭro de sia veturo lia vojo kondukis tra Belga Kongo kaj Rodezio ĝis la Nadla Kabo en Prteorio, kien li venis en 1934. Dum la tuta vojaĝo li zorge okupiĝis pri sia ĉefmisio – la pridokumentado kaj raportado, rakontado pri siaj aventuroj. La fontoj ne menciias kiom da lingvoj li konis, kiom alproprigis dumvoje, sed pri ilia signifo atestas liaj vortoj, ke „la mondvjaĝanto krom koni la geografion de koncerna lando devas koni, almenaŭ supraĵe la lingvon de la popolo. Tiu kono estas la ŝlosilo al la homaj koroj, protektana kontraŭ konfliktoj, kiuj por multaj vojaĝantoj finiĝis per la morto”. En la daŭro de sia ekspedicio Kazimierz Nowak faris milojn da fotoj de berberoj, felahoj, etnaj grupoj en la suda Sudano, pigmeoj, buroj en la Sudafrika Respubliko, haŭsoj kaj de multaj aliaj reprezentantoj de la afrikaj gentoj. En siaj artikoloj sendataj el la renkontataj laŭvoje komercstacioj li prisribadis la vivon de la loĝantoj, ĉasscenojn, variecon de la naturo kaj la belecon de la panoramoj. Malapreze li komentis la koloniigadon kaj ekspansiemon de blankuloj ĉiupreze ĉasantaj afrikajn naturriĉaĵojn. Ne al ĉiuj plaĉis liaj opinioj, ne facilis trovi sponsorojn. Tamen pri liaj biciklaj pneŭmatikoj zorgis la firmo Stomil, la firmao Goplana provizas lin per dolĉaĵoj. 1240 leteroj kaj poŝtkartoj al la edzino kaj infanoj emfazas lian sian sopiron al ili kaj la esperon, ke la enspezoj pro liaj raportoj plibonigos la financan situacion de la familio. Efektive la edzino fariĝis lia manaĝero, dank’ al Maria raportaĵoj kaj fotoj estis scivoleme atendataj kaj legataj en pola kaj eksterlanda gazetaro i.a. franca, itala kaj brita. La konstanta enspezo pro la raportoj ebligis al la familio reveni al Poznano, al pli bona loĝejo, faciligis kontakton kun eldonejoj kaj gazetaro. Atinginte en 1934 – kiel dirite – la Nadlan Kabon Nowak preskaŭ tuj entreprenis retrovojaĝon, sed laŭ alia vojo. Rifuzinte oferton de britaj aŭtoritatoj, kiuj sub la impreso de lia ekspedicio proponis al li la marvojan revenon al Eŭropo Nowak decidis denove uzi sian malnovan biciklon, kiu jam en la startomomento estis 7-jara. Rapide ĝi neripareble difektiĝis, tiu kara amiko pri kiu li skribis: „Mia nedisigebla amiko, kamarado kara, silenta kaj trankvila, ĉiumomente helpopreta staris ĉe alia flanko de la tendo. Mi samtempe havis la impreson, ke se la sorto ligas nin nedisigeble dum jaroj kun iu objekto ĝi ĉesas esti aĵo senanima, sed ŝajnas, ke ĝi vivas, penasas kaj vivas”. Neatendite en la situacio de biciklolraŝo la helpan manon al Kazimierz Nowak etendis polo loĝanta en Namibio donacante rajd- kaj transportan ĉevalojn. Kun Kazimierz traveturis la sepmilkilomentran distancon ĝis Angolo, kie dank’ al grafo Zamoyski li povis ŝanĝi la ĉevalojn je denove biciklo. Per ĝi li atingis la riveron Kasai. Tie en la trunkboato akirita de indigenoj, baptita per la nomo „Poznań 1”, Kazimierz Nowak entreprenis la flosadon rivermalsupren, sed pro kolizio kun katarkto li ĝin perdis Plia kelkcentkilometra soleca vojaĝo okazis perpiede, sed fine Kazimierz povis aĉeti novan boaton, kiun li nomis per la karesnomo de sia edzino Maryś. Ĝi akompanis lin dum vojaĝo laŭe de la riveroj Lulua, Kasai kaj Kongo. De tie denove per biciklo Kazimierz atingis Ĉadolagon. De tie atendis lin kvinmonata itinero tra Saharo, kiun li sekvis kun dromadero Ueli, aĉetita kun alia animalo por konvinki gardantajn francojn, ke ne temas pri soleca veturo, kiun ili ne volis permesi, sed pri karavano. La lastan unumilkolometran distancon Kazimierz Nowak traveturis bicikle atinginte en 1936 Alĝerion kaj tra Marsejlo kaj Parizo venis al Eŭropo. La lasta vojaĝetapo al Poznano okazis pertrajne, dank’ al prunto de la pola konsulo en Parizo. En Poznano atendis lin jam proksimuloj bonveniginte lin inter la 22-a kaj la 23-a de decembro 1936. La ekspedicio de Kazimierz Nowak estis tiam evento spektakleca. En la 30-aj jaroj de la 20-a jarcento li traveturis Afrikon du fojojn malsamtinere de la nordo al la sudo, de la sudo al la nordo. Malgraŭ mizero kaj spite mizeron. Post la reveno preskaŭ dum la tuta sekva jaro li prelegvojaĝis tra Pollando divdiante siajn konojn, rimarkojn pri Afriko prezentante siajn fotojn. Li planis ekspediciojn al Azio kaj Hinda Unio. Bedaŭrinde tre rapide ripetiĝis malsaniĝoj je malario, kaj fine pneŭmonito alkondukis al lia morto la 13-an de oktobro 1937.

El la elsendo 05.10.2023. Legas Barbara – 10′ 36″

Ĉi-semajne en nia veturo tra Pollando ni vizitos malgrandan urbon Paczków, situantan en la sud-okcidenta parto de la lando. Pro ĝia beleco kaj eksterordinaraj mezepokaj defendokonstruaĵoj oni multfoje difinis ĝin la pola „Carcassonne”. Iam oni uzis la parolturnon „Serĉu min en Paczków”, kiu aludis al ĝia periferia situo. Paczków establita de episkopoj en la 12-a jarcento for de gravaj komercaj itineroj aŭ princaj centroj plenumis la rolon de la limgardejo en la regiono difinata >la princolando de la sileziaj episkopoj<. Por certigi ĉi tiun rolon en la mezepokaj maltrankvilaj jaroj la posedantoj fortikigis ĉiujn siajn propraĵojn. Kun la tempofluo oni ĉirkaŭkonstruis la urbon Paczków per du defendomuregoj kun 24 turoj kaj ĉirkaŭfosaĵo. Ĝuste tiuj ĉi bonege konservitaj konstruaĵoj rolas nun kiel la plej granda trezoro de Paczków. Nome, en la urbo konserviĝis pli da malnovaj muregoj kaj turoj ol en Krakovo, Varsovio kaj Gdansko kune. Laŭ la birdfluga rigardo Paczków aspektas kiel bildo el la libro pri historio de arkitekturo. Inter ĝiaj turoj la atenton plej meritas du, la Vroclava kaj la Urbodoma. Ĉi lasta altas 45 metrojn kaj apartenas al unu el la plej bone konserviĝintaj ĉi specaj, renesancaj konstruaĵoj en Pollando. Ĝi ravas ne sole pro siaj perfektaj proporcioj, sed ankaŭ pro la panoramo, kiun oni povas de sur ĝia supro admiri. La urbo – kiel dirite – estis establita de episkopoj baze de flandra leĝo, kiu atribuis al Paczków multajn rajtojn i.a. la rajton elfari bieron. La fondo-dokumeto menciis ankaŭ ĉefajn okupojn de la urboloĝantoj, inter kiuj plej multis buĉistoj, bakistoj kaj botistoj. Malgraŭ tio, ke la urbon establis ekleziĥierakiuloj antaŭ ol preĝejo en Paczków estis konstruita kastelo, verŝajne en la 1301-a jaro. Sed pro la lokaj militoj ĝi ne transdaŭris la maltrankvilan 15-an jarcenton. Nome, la urbon sieĝis trupoj de la tn. ĉeĥaj fratoj, kiuj kaŭzis multajn damaĝojn. Eble tiel la ĉefparoĥa preĝejo de sankta Johano Evangelisto estis projektita kvazaŭ fortikaĵo kaj kapablis elteni plursemajnan defendon. Ĝian konstruaĵon facilas rimarki pro la 65-metra preĝeja turo, kiu dominas super la urbo. Oni konstruis ĝin ankoraŭ meze de la 14-a jarcento kaj nur jarcenton poste ĝi akiris defendo-karakteron kaj sub ĝia tegmento eblis loki eĉ kanonojn. En la preĝejo troviĝas bele ornamita puto – unusola ĉi speca objekto en Pollando. Kun ĝi ligiĝas legendo el la periodo de la tatara invado. Kiam post la batalo apud Legnica la tataraj trupoj komencis retiriĝi, ilia malgranda teĉmento haltis proksime de Paczków. Iu el la tataroj enamiĝis al filino de kavaliro Bogun. Kiam la patro kontraŭis la geedziĝon la gejunuloj decidis fuĝi. Bedaŭrinde kaptis ilin la servantaro de la kolera kavaliro kaj murdis tataran soldaton enĵetante lin en la puton. De tiu ĉi tempo oni komencis difini ĝin la tatara. Onidire kiam proksimiĝas al ĝi bela virino la akvo en la puto ŝaŭmkirliĝas, kio klarigas la severan malpermeson proksimiĝi al la puto dum diservoj. Riĉajn kaj bonstatajn jarojn en la historio de Paczków sekvis jarcentoj malfavoraj. En la 17-a jarcento la nombro de ĝiaj loĝantoj – pro epidemioj, incendioj kaj bataloj – malkreskis ĝis 100 personoj. Eĉ la barokaj ornamaĵoj sur brikdomoj kompare kun tiuj en la najbaraj urboj Kłodzko aŭ Nysa aspektas mizere. Nur en la 19-a jarcento Paczków komencis vekiĝi kvazaŭ post longa dormo. Hodiaŭ ĝi evidente ne estas granda urbo. Dum mallonga 15 minuta promeno eblas facile piede atingi ĉiun angulon de Paczków. Sed, krom la defendomuregoj en la urbo valoras ankaŭ viziti la muzeon de gasprodukta industio. La unusolan lokon en Pollando, kie konserviĝis ekipaĵaro por la produktado de gaso por la urbaj bezonoj . Fine ni ankoraŭ aldonu, ke iom oriente for de Paczków troviĝas la vilaĝo Gilowice. Valoras viziti ankaŭ ĝin, aparte en la Palma Dimanĉo. La vilaĝo estas unu el ĉiam malpli multaj lokoj, en kiuj oni flegas malnovajn kutimojn elfari palmojn. Konkurson por la plej bela t.n. kavalira palmo partoprenas tiuj, kiuj estis kreitaj baze de diversarbaj branĉetoj. Ilian skeleton prilaboras plenkreskuloj, ornamoĵojn i.a. paperajn florojn interplektas infanoj. Virinoj povas partopreni apartan konkurson por la plej bela bukedo formita el branĉoj, herboj kaj pomoj.

El la elsendo 05.06.2023. Legas Gabi – 05′ 29″

La heroo de nia hodiaŭa felietono estas Czesław Słania [ĉesŭaf sŭanja] , pola gravuristo, projektanto de poŝtmarkoj kaj monbiletoj, naskiĝinta antaŭ 102 jaroj en la loko Czeladź [ĉelacj] apud Katowice en la suda Pollando. Baldaŭ la tuta familio translokiĝis al la orienta Pollando, al la regiono de Lublin, kie li pasigis infanaĝon kaj kie kreiĝis liaj unuaj laboraĵoj. Jam kiel knabo Czesław volonte skizis kaj desegnis, plej volonte miniaturaĵojn, kapabla rekrei en siaj desegnaĵoj realon kun plej fajnaj detaloj. Li volonte amuzis siajn kolegojn skizante monbietojn, en kiuj la origialaj vizaĝojn li antataŭigadis per vizaĝoj de koleginoj. Multas pliaj anekdotoj pri petolaĵoj de juna desegnista talentulo, kiel trompa imitkreado de legitimiloj, biletoj kaj simile. Sed dank’ al tiu talento aliflanke dum la germana okupacio en la jaroj de la 2-a mondmilito Słania en la polaj armeaj fortoj sukcese okupiĝis pri falsado de dokumentoj, necesaj por batali kontraŭ la malamikon. Post la milito Czesław Słania komencis studojn en la Belarta Akademio de Krakovo. Lia diplomverko estis la ŝtalgravuraĵo en la formo de poŝtmarko, kiu bildigis la monumentecan pentraĵon de la venka batalo kontrau teŭtonoj de Jan Matejko „Batalo apud Grunwald 1410”. Dank’ al ĝi lian diplomon akompanis valora distingo Summa Cum Laude. La fajna, preciza laboro prenis eĉ du jarojn. Sed ankoraŭ dum la studenta tempo li trovis tempon por krei plimulton de afiŝoj kaj desegnaĵoj por la sepvoluma „Anatomio de homo”. Fininte la studojn (1950) li komencis labori kiel gravuristo en la Emisiejo de Poŝtmarkoj en Varsovio, kaj tie li projektis siajn unuajn poŝtmarkojn. Ses jarojn poste pro progresata pulmomalsano li kuraccele forveturis al Svedio, kie li restis por konstante. Lian talenton tuj rekonis Sten Evers gravuristo el la Sveda Poŝto, sed tiam ĝi ne bezonis kromajn gravuristojn. Komence do Czesław Słania okupiĝis pri gravuristaj projektoj en sia propra firmao. Iom post iom venis tamen ankaŭ mendoj de la Sveda Poŝto, ne sufiĉe konentigaj, se Słania serĉis kaj trovis laboroferton el Kanado. Tiam neatendite Sten Evers peze malsaniĝis kaj komisiis al Słania finpretigi sian propran projekton. Czesław Słania restis do en Stokholmo kaj la 1-an de aprilo 1960 komencis oficialan laboron en la Sveda Poŝto. Eble nun, en la epoko de la reta komunikado, ne tiom multaj personoj interesiĝas pri la afrankado de tradiciaj leteroj per belaj, allogaj poŝtmarkoj. Sed tiutempe dank’ al sia talento kaj laboro Czesław Słania perskribis apartan ĉapitron en la historio de filatelo, ne nur la sveda. Lia unua projektita en Svedio tiujare poŝtmarko prezentis poeton Gustav Froding lige kun lia 100 naskiĝdatreveno. Poste venis pli ol 300 poŝtmarkoj por la Sveda Poŝto, i.a. poŝtmarkserioj dediĉitaj al la 90-a naskiĝdatreveno de reĝo Gustavo la 6-a Adolfo, al vojaĝoj de Karolo Lineo, al fungoj, papilioj, maresploroj. Entute post la poŝtaj instancoj de diversaj landoj Słania pretigis pli ol mil poŝtmarkajn projektojn. Liaj aŭtoraj poŝtmarkoj aperis krom en Pollando kaj Svedio ankaŭ en Danlando, Gronlado, Ŝafinsuoj, Islando, Monako, Germanio, Francio, Belgio, San Marino, Svislando, Australio, Usono, Tajlando, Ĉinio. Eldonis ilin Vatikano kaj Unuiĝintaj Nacioj. Dank’ al tio lia nomo ektroviĝis en Guiness-rekorda librego. La famo de la plej granda artisto de la miniatura grafiko akompanis lin ĉie kaj pro siaj majstraj verkoj Czesław Słania estis nomumita la kortega gravuristo de la sveda kaj dana reĝoj, de la princo de Monako. Słania senĉese serĉis novajn manierojn kaj metodojn, li volonte eksperimentis kun ĉiu konata metodo kaj teknologiao de la gravurarto. Ju pli komplika estis por li labodefio des pli interesa tasko, des pli ĝojalporta. Czesław Słania estis honorita pro siaj verkoj per multaj internaciaj distingoj. I.a. li ricevis la svedan Oran Reĝan Medalon, la danan Kavaliran Krucon, la monakan Krucon de s-ta Karolo. Li estis plurfoja laŭreato de konkursoj por la plej bela poŝtmarko de la mondo. Li akiris ĝin i.a. pro la sveda poŝtmarko Baleto akirinta tiun titolon en 1979. Multe pli frue en 1954 li ricevis en Rimini, Italio oran medalon pro la plej bela poŝtmarko de Pollando kun sporta temaro el la serio Aviado. Pro la serio Muziko la Filatela Muzika Rondo atribuis al li la premion de Robert Stolz. Dank’ al la alta arta nivelo liaj poŝtmarkoj vekis grandan interesiĝon inter filatelistoj de la tuta mondo. Diverslande kreiĝis kluboj de persooj intetesiĝantaj pri lia kreado, studantaj kaj analizantaj liajn labormetodojn. Firme gravuriĝis en lia memoro spektakleca bonvenigo en Ĉinio por kiu li kreis du poŝtmarkojn kun fazanoj, unusolaj valorpaperoj kreitaj de eksterlandano. Por la ekspozicio, dum kiu li estis disdonanta aŭtografojn, estis disvenditaj 40 mil biletoj. Venis pli ol 150 mil interesiĝantoj kaj la artiston gardis 300 policistoj. Apud filatelaj projektoj Czesław Słania okupiĝis krome pri la projektado de monbiletoj. Liajn tiurilatajn talentojn utiligis Argentino, Belgio, Brazilo, Dominikano, Irano, Isrealo, Kanado, Kazaĥio, Litovio, Portugalio kaj Venezuelo. Sed inter laboraĵoj de Czesław Słania estis ankaŭ ekslibrisoj, medaloj. Słania realigis ankaŭ projektojn privatajn, kiuj neniam ne estis emisiitaj, portretojn de familianoj. Czesław Słania estis konata pro la altklasa fajneco de siaj projektoj, por specialistoj okupiĝantaj pri lia arto ankaŭ pro tio, ke li kutimis enplekti en la ornamaĵojn de poŝtmarko mikroskopiajn nomojn de siaj proksimuloj. I.a. ili, la filino kaj la fratino apud akompanis Czesław Słania en lia lasta vojo al Racławicki-tombejo post la morto en Krakovo en marto 2005.

El la elsendo 15.05.2023. Legas Barbara – 08′ 26″

La naciaj koloroj de Pollando estas la blanka kaj ruĝa. Tiujn ĉi kolorojn havas la pola ŝtata flago. La 2-an de majo en Pollando ni festis solene ĝian Tagon. En la nuna jaro la solenadoj okazis la 19-an fojon. En tiu tago la polaj blankaj-ruĝaj flagoj ekpendis ne nur ĉe la sidejoj de ŝtataj oficejoj. Ili aperis ankaŭ ĉe ĉiuj loĝdomoj kaj ĉe fenestroj kaj balkonoj de multaj poloj.
La koloroj de la pola flago estas de pramalnova tempo la blanka kaj ruĝa. Jam en la 12-a jarcento la reĝa filo, princo Kazimiro Justulo batalis sub la signo de la blanka aglo sur la ruĝa fono. Dum historiaj bataloj tio estis la komuna signo por ĉiuj militistoj de Pollando. Aglo, kiu vivas en altaj montoj, simbolas en multaj kulturoj, ankaŭ en la pola, venkon kaj forton.Tial en la supro de la pola flago aperas la blanka koloro, en la malsupra la ruĝa. Tiuj koloroj ankaŭ havas apartajn signifojn. La blanka koloro signifas bonon kaj purecon de la klopodoj de la pola nacio. La ruĝa koloro signifas amon. Ĉiu ŝtato posedas propran flagon. La pola flago kiel la ŝtata simbolo evoluis tra jarcentoj, ĝi estis starigita per tradicio kaj specialaj dokumentoj. Du ŝtatoj – Indonezio kaj Monako – havas flagojn similajn al la pola. Tamen tiuj flagoj diferencas de la pola per tio, ke en ilia supro aperas la ruĝa koloro kaj en malsupro la blanka. La ruĝa koloro en ĉiuj ĉi flagoj iom diferencas kaj krome la flagoj havas malsaman formon. La flagojn studas aparta scienco. Ekde 2004 ĉiu en Pollando, kun necesa respekto, rajtas uzi, pendigi la polan flagon dum la tuta jaro publike. Ĝi estas pendigata lige kun naciaj festoj, dum aranĝoj kun la ŝtata aŭ loka signifo, ĝi aperas lige kun la sportaj ludoj. En Pollando estas krome 14 ŝtataj festoj, dum kiuj la ŝtata flago devas esti prezentita publike. Kvar fojojn tio jam okazis en majo. La 1-an de majo poloj solenis la Laborulan Feston, la 2-an de majo Tagon de la Pola Ŝtata Flago, la 3-an de majo Tagon de la Konstitucio kaj la 8-an de majo Nacian Tagon de Venko super Germanio en la 2-a mondmilito. Krom la blanka aglo kaj la blanka-ruĝa flago la tria simbolo de Pollando estas ĝia himno.
Eble malfacilaj vortoj:
Aglo – estas granda birdo, opiniata kiel reĝo de la birdoj. Ĝia figuro estis kaj daŭre aperas kiel milita, kiel ŝtata simbolo.
Fono – estas la baza koloro, sur kiu aperas diversaj figuroj, ornamoj.
Supro – tiu parto de io, kiu estas plej alta.
Balkono – Elstara plato ĉe domo, sekurigita per ĉirkaŭkonstruo, kiun eblas suriri el la interno de loĝejo.
Himno – solena kanto religia, nacia aŭ ŝtata.

El la elsendo 10.05.2023. Legas Barbara – 04′ 55″

Kvankam ĉiam pli sentiĝas en Pollando la varno ni nur povas revi pri Mediteraneaj temperaturoj kaj pri ties pejzaĝoj. Tamen por iom proksimiĝi kaj revi pri suda Eŭropo ni proponas hodiaŭ viziti la lokon Szydłów (la suda Pollando),  kiu – rigardata de malproksime – pro blankaj kalkoŝtonaj muroj kaj urbopordegoj vekas asociaciojn kun la sunoplena kaj varma Hispanio. Szydłów des pli meritas nian viziton, ĉar ĝi estas la unusola urbo en Pollando, kiu en la 21-a jarcento brile evoluas ene de siaj mezepokaj muregoj. Laŭ onidiroj tiam, kiam  tiujn ĉi terenojn surkreskis senlimaj arbaroj plenaj de sovaĝaj bestoj oni plej forte timis en la regiono ne ilin, sed iun konkretan homon…  la kruelan rabiston Szydło. Li estris bandon, kiu atakis komercistajn karavanojn kaj simplajn vojaĝantojn, malbonŝance elektintaj la lokan vojpasejon. Rabistojn interesis nur juveloj, kiuj estis sekve kaŝataj en prokismaj kameroj. Iufoje tamen la orgojla rabisto ne rekoninte bone la pasantojn atakis la karavanon de pola reĝo. Dum la reĝaj kavaliroj luktis kontraŭ la rabistoj la reĝo Kazimiro la Granda preĝis sur proksima altaĵo ĵurante,  ke se Dio savos lin,  tiam en tiu ĉi loko li konstruigos preĝejon. Kaj tiel vere okazis. Ĉiuj rabistoj pereis kaj ilia estro, la menciita Szydło devis redoni al la reĝo kaŝitajn trezorojn. Ilia valoro ebligis elkonstrui sur la altaĵo preĝejon kaj establi setlejon, kies nomo deriviĝas de Szydło-rabisto kaj nun sonas Szydłów. En la historiaj dokumentoj Szydłów estas notita jam en la 1119-a jaro,  do 200 jarojn antaŭ ol Kazimiro la Granda fariĝis la pola reĝo.  En la 13-a jarcento oni jam rekonis ĝin urbo, pri kio povas atesti noto en la pola kroniko de Jan Długosz, mencianta batalon kontraŭ turkoj apud la urbo. Tamen oficiale Szydłów la urborajtojn akiris en la 1329-a jaro. Tiu ĉi momento signas brilan kaj dinamikan urboevouon. Meze de la 14-a jarcento reĝo Kazimiro la Granda ordonis ĉirkaŭi la urbon per kalkoŝtona murego, pro kiu oni difinas Szydłów la ŝtona urbo aŭ la pola Carcassonne. Samperiode kreiĝis en ĝi la defenda fortikaĵo rolanta samtempe kiel la reĝa rezidejo. Kreiĝis tiam ankaŭ svelta gotikstila preĝejo de sankta Vladislavo.  La murego zonumanta la urbon longis 680 metrojn kaj al la urbo gvidis 3 pordegoj la Abata, Sandomierz-pordego [laŭ la nomo de la najbara urbo] kaj la Krakova [laŭ la nomo de la tiama pola ĉefurbo]. Verŝajne komence de la 15-a jarcento kreiĝas la unuaj metiistaj gildoj servantaj al  la loka merkato. Dank’ al sia favora situo  Szydłów fieris ankaŭ pri tre vastaj kaj profitdonaj komercaj kontaktoj. Tra la urbo kondukis la importoitinero de vino, bredbestoj kaj lupolo, kio estis por la urbo fonto de grandaj enspezoj. En la 1528-a jaro konforme al privilegio de la reĝo Sigismundo la 1-a la urboloĝantoj establis  akvokondukilon. Pro la akvouzo necesis pagi, tamen la akiritaj tiel rimedoj povis esti destinataj nur por la modernigo de la aranĝaĵo. Krome dank’ al ĝi kreiĝis la urba banejo. Tiam en Szydłów loĝis 710 personoj kaj la urbosubstancon formis 180 grandparte lignaj domoj. Dum kelka temo ŝajnis,  ke ĝi fariĝos unu el la plej gravaj centroj de la lando. Ofte gastis tie la reĝo kun siaj korteganoj, ĉiam pli multnobre vizitis ĝin eksterlandaj komercistoj. Sed subite la urbon preskaŭ ĝisfunde detruis  du damaĝaj incendioj. Unu tuj post la alia. Kiam fine en la 17-a jarcento Szydłów sukcesis supervenki la krizon kaj reveni al  sia antaŭa stato eksplodis la pola-sveda milito, sekve de kiu Szydłów estis preskaŭ ter-ebenigita. Ne plu funkciis la urba banejo, nenio restis de la urba akvokondukilo. La urboloĝantaro de 1300 subite falis ĝis 300, kiuj porteme ekloĝis  en 34 saviĝintaj konstruaĵoj. Szydłów kvazaŭ ne plu havis la forton kontraŭbatali la malfavoran sorton. Des pli, ke baldaŭ ankaŭ Pollando spertis detrufrapon en la formo de dispartigoj.  La aŭstra aneksinto,  en kies limoj ektroviĝis Szydlow, ne tro zorgis pri ĝiaj malnovaj tezoroj. Ne mirige do, ke en tiu ĉi periodo Szydłów perdis la urborajtojn.  En la 1822-a jaro oni eĉ decidis aŭkcii la urban muregon, kiu verŝajne saviĝis nur pro la fakto, ke oni ne sukcesis trovi sufiĉe riĉan klienton. Kvankam la sekvaj jarcentoj ankaŭ ne tro favoris Szydłów ĝi poiome reakiras sian iaman belon kaj rekonon en Pollando. Nun ĉiuj ĝiaj malnovaj konstruaĵoj estas zorgeme renovigitaj. La urbo fariĝis loko de unu el la plej famaj en Pollando kavaliraj turniroj. Sed ne sole ili estas la okazo memori pri la pasinteco. Ekster la urbo, malantaŭ la Krakova Pordego sur la altaĵo troviĝas la malgranda kaj malnova, gotikstila preĝejo, kies patrono estas  Ĉiuj Sanktuloj. Onidire ĝuste ĉi-loke preĝis la pola reĝo Kazimiro la Granda atakita de la rabisto Szydło. Kaj ni ne forgesu aldoni, ke ekzakte sub ĝi  troviĝas kamero, iam kaŝinta ne nombreblajn trezorojn, ŝtelatajn de la lokaj  rabistoj estritaj de la kruela Szydlo.

El la elsendo 05.05.2023. Legas Maciek – 06′ 51″

Michał Wojnicz estis nobeldevena polo el la regiono Żmudź (Ĵemajtio), aktivulo de la unua pola laborista partio Proletaro, malliberigito de la Varsovia Citadelo, instalita de la caraj aneksintoj kontraŭ batalantaj poloj, kaj Siberi-ekzilito. Fuĝinte el Siberio li sukcesis traiĝi al Londono kaj tie komenciĝis lia brila kariero de antikvaĵisto. Tuj antaŭ la eksplodo de la unua mondmilito serĉante novan vendomerkaton li translokiĝis al Novjorko kaj tie mortis. Tiom telegramstile pri homo, kun kies nomo ligiĝas mistera manuskripto verkita en la lingvo ĝis nun ne rekonita. Iom malpli lakone, eĉ se ne tro longe. Michał Wojnicz blazone Habdank naskiĝis la 31-an de oktobro 1865 en Telsze en la familio de ŝtata konsilisto. La gimnazian lernadon li trapasis en Suwałki kaj diplomon de farmaciisto li akiris en la Moskva Universitato. Dum la studoj li konatiĝis kun la revolucia movado kaj iĝis membro de la laborista partio Proletaro, en kiu li aktivis sub la pseŭdonomo Wilfryd. Post la studoj en 1884 li venis al Varsovio, kie li komencis labori kiel apoteka provizisto. Unu jaron poste li engaĝiĝis en partilaboron kaj lia aparta tasko estis liberigi el la 10-a Pavilono de la Varsovia Citadelo agantojn de Proletaro. Tio ne sukcesis, la arestitoj estis de rusoj pendumitaj. Wojnowicz kun aliaj kunlaborantoj estis kondamnita je 18-monata mallibereco en la sama 10-a Pavilono. Post tiu periodo li estis ekzilita al Siberio, kie en la loko Tunka li konatiĝis kaj amikiĝis kun Józef Piłsudzki zorgante poste pri sekretaj dokumentoj de la Pola Socialista Partio. Wojnicz sukcesis fuĝi el Siberio en junio 1890 kaj vendinte en Hamburgo sian havaĵon en la formo de okulvitroj kaj veŝto li aĉetis triaklasan bileton por eta varŝipo transportanta al Britio fruktojn kaj legomojn. En oktobro li senmone atinigs Londonon. Provizita per kontaktodreso ricevita en Irkucko post kelkaj aventuroj li atinigis la loĝejon de Siergej Krawczyński, pseudonome Stiepniak. Tie li renkontis blondulinon, kiun – surprize por ili ambaŭ – li jam vidis en Varsovio tra la mallibereja fenestreto dum ŝiaj promenoj laŭ la Vistulbordo apud Citadelo. Temis pri Ethel Lilian Boole, la filino de konata brita matemaikisto George Boole al kiu li edziĝis en 1893. Ŝi mem famiĝis poste kiel maldekstrula verkistino, la aŭtorino de la furorlibro „Krabro”. La paro fariĝis la plej intimaj kunlaborantoj de Stiepniak, kion ĉesigis lia morto en akcidento. Tio finis ankaŭ ilian revolucian engaĝiĝon. Michał klopodante trovi novan vivcelon kaj laboron ricevis la sufloron de Richard Garnetta, kuratoro en la Brita Muzeo kaj fariĝis antikvaĵisto. En la establita antikvaĵejo ĉe Soho Square, li estis eldonanta luksajn kataologojn kaj unuavice ofertis al siaj klientoj centojn da nepritakseble valoraj inkunabloj kaj raraj manuskriptoj. Necesis por tio multaj rimedoj. Oni supozas, ke temis pri la monlavado ligita kun la periodo de lia revolucia laboro. En 1904 Michał Wojnicz akiris britan civitanecon alprenante la nomon Wilfrid Michael Voynich. Rekte antaŭ la 1-a monmilito serĉante pli bonan vendomerkaton li translokiĝis kun sekretariino Anne Nill al Novjorko. La edzino venis al ili 6 jarojn poste. Wojnicz en 1914 malfermis en Novjorko sian duan antikvaĵejon kaj en 1917 transportis tien sian londonan vendejon instalante ĝin ĉe Picadilly-strato. Li mortis pro stomakkancero la 19-an de marto 1930. La edzino transvivis lin je 30 jaroj kaj sian tutan havaĵon ŝi lasis al Anne Nill, kun kiu ŝi vivis la tutan tempon en la sama domo. Inter la heredaĵo troviĝis ankaŭ la mistera manuskritpo aĉetita de Wojnicz de jezuitoj en Italio en 1912. Wojnicz mem prezentis ĝin la unuan fojon publike en Art Institute of Chikago en 1915, kion akompanis la etoso de mistero kaj publika ekscitiĝo. Sendube Wojnicz kapablis vendi librojn, sed unuavice majstramaniere li kapabis provizi ilin per legandoj, kiuj altigadis ilian valoron. Tiel estis ankaŭ kun la manuskritpo, kiu tuj post la prezento famiĝis kiel Wojnicz-manuskripto, la plej mistera libro de la mondo. Misteraj estas ankaŭ cirkonstancoj en kiuj ĝi kreiĝis kaj ĝiaj sortoj. Ne estas loko por okupiĝi pri tio iom pli detale. Sed ja necesas diri kelkajn vortojn pri la manuskripto mem. Ĝi konsisitas el 240 pergamenaj paĝoj (120 folioj) je la dimensio de 15 je 22,5 centimetroj. Ĝiaj pluraj ilustraĵoj rilatas i.a. al astronomio, biologio, herboj kaj plantoj. Sed la plej granda kuriozaĵo estas ĝia plene nekomprenebla teksto konsistanta el 35 mil signoj, vortunuoj. Malgraŭ multaj provoj neniu ĝis nun sukcesis ĝin malĉifri, rekoni, identigi. Kiel skribis la ĵurnalo „Rzeczpospolita” en 1912 „s-ro Wojnicz aĉetinte la manuskripton prezentis ĝin al spertaj kritptologoj britaj kaj francaj, sed neniu el ili kapablis malkovri ĝian misteran lingvaĵon”. Tio ne sukcesis cetere tra pliaj jardekoj. Unu sola konfirmita informo estas, ke laŭ la modernaj datverkonformigaj teknikoj ĝi kreiĝis en la periodo 1404-1438. Neniu el la ĝisnunaj hipotezoj pri ĝia kreiĝo kaj malĉifro konfirmiĝis. Ni notu tamen, ke la brita lingvisto Gerard Cheshire kontstais, ke liaopinie la libro ne estis ĉifrita, sed skribita en mortinta protoromanĉa lingvo. Polo, doktoro Marek Grajek matematikisto, specialisto pri kriptologio asertas, ke la teksto estas skribita per konataj de neniu signoj kaj plej verŝajne en nekonata lingvo. Liaopinie plej verŝajne temas pri artefarita lingvo bone konceptita laŭ konstruprincopoj malsamaj ol en naturaj lingvoj. La lasta informo el 2018 rlatas al profesoro Greg Kondrak kaj lia doktoriĝanto Bradley Hauer el Edmonton-universitato en Kanado. Kondrak deklaris tiam, ke utiligante la Artefaritan Intelekton ili kapablas malkovri la sereton de la unu el la plej enigmaj manuskriproj de la Mezepoko. Hipotezoj multiĝas, sed konkretaj rezutoj mankas. Post diversaj etapoj en 1969 Wojnicz-manuskripto trafis al la Biblioteko de Raraj Libroj de Yale-universitato kaj ne estas prezentata publike. Pli facile eblas rigardi la luksan kopion de la manuskripto, kiu kreiĝis en la pola Emisia Domo Manuskriptum. Ĝi estis antaŭ kelkaj jaroj prezentita dum la Librofoiroj en Varsvio kaj Krakovo. Ĝi aperis en limigita eldonkvanto. La aktuala prezo de ĉi tiu luksa eldono – en la paĝaro de Manuskriptum – egalas al 12 mil 900 zlotoj, tio estas al pli ol 2750 eŭroj.

El la elsendo 15.04.2023. Legas Barbara – 09′ 37″

Ĉi-semajne ni deziras gvidi vin gesinjoroj al Opatów, pitoreska urbeto en la suda Pollando. La komenco de la setlado sur la nuna tereno de la urbo estas difinata je la limperiodo de la 10-a kaj 11-a jarcentoj. La setlejo kaj defenda burgo plej verŝajne kreiĝis fone de la formiĝado de la ŝtata administra-ekonomia strukturo de la unuaj Piast-dinastiaj regantoj. Ĝi situis sur la altaĵo ĉirkaŭ la bernardena klostro en la norda parto de la nuna urbo. La nomo Opatów la unuan fojon aperis en dokumento de princo Kazimierz Sprawiedliwy (Kazimiro la Justa) en 1189. La mencio en i.a. kroniko de Jan Długosz aludas, ke en Opatów troviĝis la unua Templo-ordena rezideja klostro establita de princo Henryk Sandomierski, kiu partoprenis krucmilitojn en la Sankta Tero. Ondire ĝi transformiĝis poste en kolegiatan preĝejon de s-ta Marteno. Post la morto de lia patro reĝo Bolesław Krzywousty (Boleslao la Kurbobuŝa) la urbo ektroviĝis administracie en Sandomierz-provinco. Tio estis momento de ĝia notinda ekonomia kaj demografia evoluo. Opatów troviĝis ĉe la grava komerca itinero kondukanta de la Nigra Maro tra Sandomierz, Opatów direkte al Krakovo. Tra la urbo gvidis ankaŭ komencaj vojoj al Rutenio kaj Hungario. Tio favoris disfloron de metioj, gildoj, tio favoris bazarojn, foirojn en kies sekvo Opatów bonstatiĝis. En 1502 post la laŭvica invado kaj urbodetruo fare de tataroj la urbon kun la ĉirkaŭaj vilaĝoj aĉetis kanceliero Krzysztof Szydłowiecki, grava figuro en la urbohistorio. Sub lia regado Opatów denove spertis prosperan disfloron. La urbo estis ĉirkaŭita de la muro kun kvar pordegoj, oni elkonstruis la urbodomon, la urbajn akvoduktojn kaj banejojn. Ekde la 15-a jarcento eĉ ĝis la 18-jarcentoj dispartigoj Opatów estis loko de vojevodiaj administraj debatoj, kio plie gravis por la dinamika evoluo de la loka komerco kaj metioj. Tio finiĝis lige kun la tria dispartigo de Pollando sekve de kio Opatów ektroviĝis en la aŭstra aneksoperiodo, pliaj historiaj kirliĝoj, en kies rezulto la urbo troviĝis jen en la Varsovia Princolando, jen en la Pola Reĝolando kiel parto de cara Rusio. La definitivan malkreskon de ĝia signifo influis la malsukcesaj kontraŭcaraj insurekcioj, aparte la Januara 1863. Post la regajnita suvereeco en 1918 la ekonomian signifon transprenis alia loko Ostrowiec Świętokrzyski, en kiu estis lokalizita vigla industria centro. Nun la urbo rolas kiel administra-ekonomia centro en kiu dominas agrikultta produktado, servoj kaj malgrada industrio. Sed Opatów, nun distrikta urbo, fieras aparte pro sia Kolegiata Preĝejo, mencita jam pli frue, unu el la plej valoraj historiaj objektoj de la romanika arkitekturo kaj unu el la plej bone konserviĝintaj 12-jarcentaj bazilikoj en Pollando. Komence de februaro ĝia Kolegiata Preĝejo de s-ta Marteno fariĝis plia objekto en la listo de la polaj Historiaj Monumentoj. La kolegiata preĝejo enhavas valorajn gotikajn, renesancajn, barokajn artverkojn. Apartan artan kaj sciencan signifon havas spuroj el la romanika periodo. Aparte rigardeblan elementon de ĝia interno konsistigas la nekropola komplekso, kiun formas la tomboŝtonoj de kanceliero Krzysztof Szydłowiecki kaj liaj tri infanoj. Domina estas la tomboŝtono de la kanceliero, unu el la plej bonaj ekzemploj de la renesanca sepulta arto en Pollando. Apartan signifon havas la muraj polikromiaĵoj kreiĝintaj inter la 16-a kaj 18 jarcentoj. La plej karakterizaj estas la granddimensiaj scenoj pri la venkaj bataloj sur Psie Pole (hunda kampo) kontraŭ germanoj, Grunwald – kontraŭ teŭtonoj kaj Vieno – kontraŭ turkoj. Ene de la kolegiataj muroj estas gardata la 16-jarcenta dokumento, la tiel nomata Opatów-privilegio, en kiu kanceliero Krzysztof Szydłowiecki konfirmas la materialan protekton por la kolegiato kaj por la urbo. La dokumento estas valora ekzemplo de la miniatura arto en la pola renesanca epoko. La Kolegiato de Opatów kiel atestanto de esencaj eventoj kaj loko ligita kun gravaj figuroj estas historia objekto kun aparta signifo en la skalo de la tuta lando. Ĝia genezo daŭre estas objekto de historiaj studoj, kiujn ligas la kompreno pri escepta rango de la sanktejo en la unuaj jarcentoj de ĝia funkciado. Kun pitoreska Opatów ligiĝas ankaŭ multaj legendoj kaj anekdotoj. Ni ankaŭ en la referencu al ili, tute aparte al tiu, kiu ligiĝas kun la loka bernardena klostro. Ĉirkaŭas ĝin, la fruktoĝardenon kaj tombejon defenda muro kun pafaperturoj. En la klostra kripto kaj en la tombejo eterne ripozas multaj bernardanoj. Inter ili estas la sepultita en la komenco de la 18-a jarcento Karol Lezienkiewicz, fama predikanto kaj teologo, kies teraj restaĵoj ne malkomponiĝis kaj ŝajnas esti balzamitaj. Laŭ onidiroj tiu ĉi monako per sola krucosigno kapablis estingi la eksplodintan en la klostro incendion. Sed li estis monako sentema ankaŭ pri muziktonoj. Kiam monakoj kunveninte por ĉante preĝi kelkajn jarojn post lia morto, okazis, ke ilia ĉantado sonis falsatone. Je tio en la ĥorejo aŭdiĝis subite – kvazaŭ el sub la planko – frapbruo kvazaŭ la fulmotondro. Kio okazis? Montriĝis, ke la ĉerkokovrilo de la pia Karol Lezienkiewicz falis teren kaj krome lia mano leviĝis minacadmone por averti la fratularon. Neniu kapablis malgraŭ pluaj provoj remeti lian manon al la antaŭa pozicio. Tio tamen ŝangiĝis kiam la abato alvokante la monakan obeemon ordonis al la minacsignanta monako la manon mallevi. Tiel do ankaŭ okazis.

El la elsendo 25.03.2023. Legas Barbara – 08′ 24″