Felietonoj

Kiam en julio 1887 Zamenhof publikigis sian Unuan Libron, nek li, nek la baldaŭaj adeptoj de lia Lingvo Internacia supozis, ke malkovro efektivigota nur dek kelkajn semajnojn poste en septembro fare de juna germana fizikisto, Heinrich Hertz metos fundamentojn por evoluo de radiokomunikado. Ene de 18 jaroj formiĝis la ĝermoj de la E-komunumo, en tiu periodo la komunikado atingis la formon de sendrata telegrafio. El ĝi kreiĝis radiostacioj. La unua estis funkciigita la 21-an de decembro 1920 en la usona Piitsburg. Temis pri 8ZZ konstruita de Western Electric. El Usono do kvazaŭ nature komenciĝis en 1922 la unuaj E-disaŭdigoj elsendataj de la stacio Newark WJZ kun kio estas ligita la nomo de s-ro Sayers. En Eŭropo la unua lando interesiĝanta pri la dissendado pere de la radiostacioj estis Britio. Kaj ĝuste London 2 LO estis la stacio, kiu en la sama 1922 komencis elsendi siajn E-disaŭdigojn. Tiel kreiĝis fenomeno difinata de ni E-Radio, E-Radiofonio. De du radiostacioj em 1922 ili plinombriĝis al 10 la sekvan jaron. 4 jarojn poste en 1927 temis pri 168 radiostacioj elsendantaj E-programojn el 33 landoj. Al la fenomeno de E-Radio – aparte en la kunteksto de la unua profesia radioredakcio tiu de E-Redakcio de Pola Radio – plurfoje mi estis parolanta en niaj E-elsendoj de Pola Radio, kaj ankaŭ en la pollingvaj programoj de Pola Radio kune kun redaktoro Andrzej Pettyn. Poste mi dediĉis min al pliaj esploroj pri la historio de E-elsendoj de Pola Radio antaŭmilite kaj tujpostmilite. Pri tio mi prelegis multfoje dum diversaj E-eventoj. Laste mi okupiĝis pli ĝenerale pri la historio de la Esperanto-radiofonio. Pasintjare mi kompletigis ampleksan artikolon por Interlingvistikaj Studoj kun la iom pli detala konsidero de diverslandaj E-radioelsendoj, kvankam tiu laboro nur fiksas komencon kaj plian etapon de profundigotaj esploroj. Tiuj esploroj ne multas en nia komunumo. La unuan broŝuron pri Esperanto kaj Radio verkis d-ro Walter Doehker, estro de la Komisiono por Radio-statistiko komisiita de Internaca Centra Komitato de la E-movado en Ĝenevo en 1928. (citaĵo el la vortoj de d-ro Walter Doehler el 1928 en la menciita broŝuro). En 2022, en la jubilea jaro de E-radiofonio ni frontas novan realon kaj kunekziston en la interreta mondo. Tio ekzameniĝis. Multaj E-radioprogramoj, adaptiĝis al la nova teknologia rimedo, al la realo de la informadika socio. Kaj tamen malgraŭ sia 100-jariĝo E-Radio estas afero efemera. Iuj elsendoj ekzistas, daŭras. La aliaj malperas, laste kun bedaŭro ni eksciis pri la malapro de la E-elsendoj de Ĉina Radio-Internacia. La Jubilea Jaro estu do la okazo por registri la realon, savi savendon, konservi konservendon. Estu do 2022 la jaro por protekti al estontaj generacioj de la E-komunumo la scion pri la historio kaj nuno de la E-Radiofonio, krom ĝisdata produktado de la E-programoj.

El la elsendo 04.01.2022. Legas Barbara – 7′ 32″

La 24-an de Oktobro sian aktivecon komencis la Centro de la Pola Heredaĵo en Virgin Mary en la usona ŝtato Teksaso. Ĝi kreiĝis dank’ al la klopodoj de la emerita katolika episkopo John. W. Yanta, kiu antaŭ 20 jaroj ekhavis ĉi-tiun ideon kaj kolektis pli ol 14 milionojn da usonaj dolaroj por ĝin realigi. Dum multaj jaroj de sia religia servo li persiste kaj konstante ripetis al la loka pola komunumo de Virgin Mary, ke: „ni devas konservi valorojn kiujn ni heredis de niaj prapatroj, ni devas kunhavigi ilin kun la nova pola generacio kaj kun la tuta mondo”. Pastro Yanta mem naskiĝis en Virgin Mary kaj lia familio devenis de la unuaj polaj enmigrintoj fondintaj ĉi-tiun urbeton. La konstrulaboroj de la centro komenciĝis en 2016 kaj la tuta pola komunumo en Usono partoprenis por ĝin financi. Ĝi havas la areon de 1500 kvadrataj metroj, sur kiu troviĝas malgranda muzeo kun portempaj kaj konstantaj ekspozicioj, biblioteko, arkivo, teatro kaj genealogia instituto. La vizitantoj povas uzi aŭdogvidilojn en la lingvoj angla, pola aŭ hispana, la estraro organizas specialajn vizitojn por lernantoj kaj studentoj. La biblioteko provizas la legantojn per pollingvajaj kaj anglalingvaj libroj pri la pola historio, kulturo, politiko, religio, eĉ per malnovaj kuirlibroj. Multaj dokumentoj kaj arkivaj materialoj estas bitigitaj, sekve historiistoj kaj ĵurnalistoj havas al ili liberan aliron. La populariga rolo de la centro koncentriĝas pri la historio de la pola elmigrado el Silezio al Teksaso. En decembro 1854 cent polaj familioj ŝipe venis al la haveno de Indianola kaj poste sekvis la 300-kilomentran veturon al la loko, kie la pola pastro Leopold Moczygęba akiris por ili vastan setliĝejon. Laŭ loka legendo, la enmigrintoj venis ĉi-tien la 24-an de d ecembro, dum la antaŭkristnaska Sanktvespero kaj tial la lokon ilin nomis Panna Maria, Virgin Mary t.e. La Virgulino Maria. Tio estas la plej malnova pola vilaĝo en Usono, kaj ĝiaj loĝantoj dum multaj jardekoj konservis apartan komunumosento. Parte pro tio, la fervojo preterpasis la setlejon Panna Maria, parte ĉar ĉiuj polaj loĝantoj subtenis la Union dum la Usona Enlanda Milito. La nuna centro povas servi ne nur al la polevenajaj usonanoj por flegi iliajn patriotajn kaj kulturajn sentojn, sed ankaŭ al ĉiuj intersiĝantoj pri la historio de diversaj naciaj komunumoj en Usono.

El la elsendo 24.12.2021. Legas Barbara – 4′ 10″

La heroo de nia hodiaŭa felietono estas la naskiĝinta en 1850 Julian Leopold Ochorowicz, filozofo, kuracisto, psikologo, inventisto, poeto kaj publicito. Tiu ĉi eksterordinara homo de sia epoko ligis sian kuriozan personecon kun tre vastaj interesiĝoj ligante ĉion en koheran tuton. Unuflanke li okupiĝis pri eksperimenta fizikon estis aŭtoro de pluraj inventaĵoj pri elektroakustiko, aliflanke li estis filozofo kreinta sciencajn fundamentojn de pozitivi smo en Pollando. Kaj krome li esploris sekretojn de la homa psiko. La prezentita de li principo de la vica analizado kaj rekreado de bildoj estas utiligata en la nuntempa televido; kiel pioniro de telefonio li invenstis mikrofonojn de laŭtparola telefono, kiu estis prezentita en ekzpozicioj en Parizo, Antverpeno kaj Varsovio. Julian Leopold Ochorowicz naskiĝis en la instruista familio. Post finlerno en la varsovia Urba Gimnazio en Varsovio li plustudis en la Filozofia-Historia Fakultato de la Varsovia Universitato por diplomitiĝi fine en ĝia Fakultato Fizika-Matematika. Liaj universitataj kolegoj estis i.a. Bolesław Prus kaj Henryk Sienkiewicz. Prus portretis lin en la figuro de Julian Ochocki en sia romano „Pupo” (1893). Aliflanke la „Faraono” (1895) de sama aŭtoro kreiĝis laŭ inspiro de libroj kaj prilaboraĵoj koncerne antikvan Egiption, kiujn Ochorowicz kunportis al Prus en 1893. Jam kiel studento Julian Ochorowicz manifestis scienc-inventistajn talentojn publikigante artikolojn pri psikologio kaj en 1869 konstruinte en la fizika laborejo de la universiato kaj unuan en Pollando modelon de elektra telegrafo. En 1872 li diplomitiĝis kaj samjare publikigis „Enkondukon kaj ĝeneralan pritrakton de pozitivisma filozofio”, per kiu li akiris lokon inter elstaraj reprezentantoj de pola pozitivismo. Post la varsoviaj studoj Ochorowicz forveturis al Leipzig kaj tie en 1873 li akiris doktorecon pro la disertaĵo pri psikologio kaj fiziologio de la homa nervosistemo kaj cerbo. Tiam li profundiĝis en psikologion, eksperimentante pri elektro kaj elektromagnetismo. Tio kondukis lin al problemoj ligitaj kun parapsikologio, hipnotismo kaj elektrostatiko de la homa korpo. En 1875 Julian Ochorowicz translokiĝis al Lvoko habilitiĝinte pri psikologio kaj naturfilozofio baze de la distertaĵo „Evoluo de la filozofiaj kaj kemiaj ideoj pri atomoj”. Sekve en la jaroj 1976-81 li estis docento en la Lvova Universitato daŭrigante esplorojn pri elektro kaj elktromagnetismo, parapskologio. En 1877 Ochorowicz prezentis teorion de monokromata televido, en kiu bildo estus perata en la formo de lumantaj punktoj. Ne havante tamen ŝancojn je profesora posteno en 1882 li forlasis Lvovon kaj forveturis al Parizo. Tio estis la plej krea periodo en lia vivo. En Parizo Julian Ochorowicz gvidis sisteman kuracistan praktikon pri psikaj malsanoj kaj hipnota terapio. Samtempe li koncentriĝis pri perfektigo de telefono de Bell. Li akiris sukceson kaj lia aparato estis ĝenerale aplikata en Eŭropo. Dum kvin jaroj Ochorowicz inventis kaj patentumis mikrofonon kun feraj floketoj, magnetan telefonon, termomikrofonan kaj perfektigitan karbonan mikrofonon. Lia pantento estis aplikita en 1885 por 4-kilemtra konekto inter la franca Ministerio pri Poŝto kaj Telegrafio kaj la Pariza Operejo. En la sama jaro Ochorowicz kondukis du telefoniajn liniojn inter Bruselo kaj Antverpeno je la distanco de 45 kilometroj kaj inter Peterburgo kaj Bołgoje (320 kilometroj). Liaj telefoniaj aparatoj estis produktataj en Francio laŭ komerca skalo kaj estis uzataj ankoraŭ en 1905. En 1906 Ochorowicz estis elektita sekretario de Internacia Instituto de Psikologio en Parizo, dank’ al kio li plugvidis esplorojn pri eksperimenta psikologio. Post la reveno al Varsovio 1912 Julian Ochorowicz laboris en Psikologia Instituto gvidante laŭvicajn eksperimentojn pri hipnoto, telepatio kaj mediumado, konstruante proprajn elektroteknikajn instrumentojn por siaj parapsikologiaj esploroj ekzemple li inventis novspecan galvanometron. La aplikado de hipnoto en la kuracista praktiko elvokis tamen firman reziston de la varsovia medicinista medio, kio alkondukis al tio, ke Ochorowicz forlasis Varsovion kaj instaliĝis en la loko Wisła. Dank’ al li ne konata al la vasta publiko montara vilaĝo transformiĝis en renoman kuraclokon. Li mem financis la elkonstruon de la kuraclokaj vilaoj popularigante ĝin vaste en la lando. Liaj gastoj estis i.a. Bolesław Prus, Maria Konopnicka kaj Władysław Reymont. Ĉi-lasta sub la influo de Ochorowicz verkis tie la unuan volumon de sia Nobel-premiita romano „Kamparanoj”. Ochorowicz tie daŭre gvidis siajn spiritismajn eksperimentojn, kio ne favoris lian restadon en Wisła, kiun li forlasis en 1914. Fine de la vivo Julian Ochorowicz dediĉis tempon al sia lasta verko, kalkulata al liaj ĉefverkoj „Psikologio kaj medicino”. Li mortis en Varsovio la 1-an de majo 1917.

El la elsendo 17.12.2021. Legas Barbara – 7′ 35″

Ĉiu scias kiom malfacila kaj peza estas la minista laboro kvankam dum jarcentoj, dank’ al teknikaj inventaĵoj kaj modernaj teknologiaj solvoj ĝi multe ŝanĝiĝis, iĝis pli facila. Sed daŭre ligiĝas kun ĝi multaj minacoj, inkluzive de mortminaco. Iam ministoj dum tutaj tagoj ŝvite forhakadis per pioĉoj la karbbulojn de la karboriĉaj tavoloj, sekve ŝargadis per karbobuloj vagonetojn por fine per la forto de siaj muskoloj puŝi ilin sur la tersurfacon. Okazis ofte, ke la tro abunde forhakita karbo priŝutis la minstojn, okazis, ke neatendite estingiĝis lumo kaj ministoj perdiĝis en la labirinto de malnovaj koridoroj. Pri la sorto de ministoj protekte gardostaras s-ta Barbara, pri la minista sorto en la polaj karbominejoj zorgas ankaŭ Skarbek, ilia bona spirito. Eblas renkonti lin ĉie sub la formo de maljuna minista majstro kun eta pioĉo en unu mano kaj kandellanterno en la alia. Li kutimas aperi avertante ministojn pri minacoj kaj rapidante kun helpo. Tamen nur homoj honestaj kaj laboremaj povis kalkuli je lia favoro. Iun fojon la ĉefan ministan skipestron kolegoj de antaŭnelonge pereinta ministo petis, ke li akceptu al laboro lian flio, ĉar la vidviĝinta patrino restis sola kun multaj etaj infanoj. La skipestro ne volis asertante, ke la junulo ne eltenos ĉi tiun pezan laboron. Finfine pro la insistado li konsentis, sed kondiĉe ke la knabo laboros same peze, kiel pli aĝaj kaj spertaj ministoj. Se junulo eltenos unu tian semajnon, li ricevos la laboron. Bedaŭrine jam dum la unua labortago sub la tero Karlik, ĉar tiel nomiĝis la knabo komprenis, ke li ne sukcesos. Li jam estis direktiĝanta al la minista skipestro por komuniki pri sia rezigno, sed subite aŭdiĝis malantaŭ li la voĉo – „knabo kion dirus via paĉjo?” Karlin retrorigardis kaj mirigite ekvidis maljunan sidantan ministon, kiu mordetis panpecon tenatan enmane. Kiam knabo kun elreviĝo en la voĉo konfesis, ke li ne havas forton por tiom peza laboro, la majuna ministo diris: „Ĉar malbone vi alfrontis la laboron! Mi montros al vi kiel oni devas teni kaj labori per pioĉo. Mi montros al vi kaj vi sidiĝu kaj gustumu mian panon”. Kaj tiel okazis. La olda ministo montris kiel oni uzas la pioĉon kaj la knabo gustuminte la panpeceton eksentis, kiel plenigas lin la freŝa forto. Dum la tuta tago li peze laboris svingante la pioĉon. Sed kiam venis momento puŝi la karboŝargitan vagoneton supren denove li komprenis sian malkapablon kaj neceson diri tion honeste al la skipestro. Sed denove lian vojon baris la olda ministo ripetinte la demandon „kion dirus via paĉjo?”. La knabo rezignacieme mallevis la kapon. „Mi helpos vin, denove proponis la oldulo, sed vi devos dividi kun mi la pagon pro tiu ĉi parto de mia laboro”. La knabo dankeme kaj ridetante akceptis la proponon. Dum ses tagoj la maljuna ministo akompanis la knabon regalante lin per pano, kaj kiam Karlik bezonis etan ripozmomenton la oldulo mem pioĉis la karbomuron por fine kune puŝi vagoneton kun karbo sur la tersurfacon. Fine venis momento por ricevi la pagon. Mirigita skipestro ne nur pagis pro la honeste farita laboro, sed krome proponis al Karlik dungon laŭ pli bonaj kondiĉoj. La knabo kontenta jam komencis ŝpini planojn pri donaco al la panjo, sed unue li reiris al la loko, kie la lastan fojon li laboris kune kun olda ministo. Tiu ĉi estis tie mordante sian panpecon, sed… la monon ne akceptis. „Ne estas al mi bezona via mono, junulo”, li diris. „Konservu la tuton, kaj en la koro plugardu honestecon, dank’ al kiu vi ne klopodis min trompi. Kaj jen donaco por vi. Ĉiu panpeco, kiun vi manĝos donos al vi necesan laborforton, dank’ al kio vi vivtenos vin mem kaj la panjon. Sed nur ĝis tiam, ĝis kiam vi restos honesta. Se nur iun fojon vi trompos vin kaj ne kompensos pro malbona ago la forto forlasos vin, kiel aliajn ministojn”. Dirinte tion ĉi la oldulo mistere malaperis tra la karbomuro kaj la surprizita Karlik komprenis, ke la maljuna ministo akompaninta lin dum ses tagoj estis neniu alia ol Skarbek la bona spirito de la minejo.

El la elsendo 03.12.2021. Legas Barbara – 6′ 32″

Laŭ la sugesto de Esu Peranto ni proksimigas hodiaŭ la figuron de elstara pola antaŭmilita sportistino, Halina Konopacka, kiu kiel la unua en la mondo virino gajnis la oran medalon dum Olimpikaj Ludoj en Amsterdamo en 1928. Tiel samtempe ŝi fariĝis la unua olimpika ĉampiono de Pollando. Ŝia rekordo pri la diskoĵeto, egala al 39 metroj kaj 62 centimetroj venis 10 jarojn post la regajnita suvereneco de Pollando en 1918 kaj havis apartan emfazon. Halina Konopacka naskiĝis en la loko Rawa Mazowiecka en la familio kun longaj nobelaj tradicioj, kiu fine de la 19-a jarcento investis en multajn farmbienojn, muelejojn, segejojn, komercis per droŝkoj kaj ĉeveturiloj. Post la translokiĝo al Varsovio la patro zorgis ne nur pri la klereco de siaj tri infanoj, inter kiuj Halina estis la plej juna, sed ankaŭ pri ilia fizika evoluo. La tuta familio entuziasmis pri sporto, ĉefe teniso, kiun praktikis la patro kaj la gefratoj. Ili ofte gastis en la parko Agrikola, unu el la unuaj lokoj de taĉmenta sportumado en Varsovio, sketis en la varsovia Svisa Valo. Halina jam en la lernejana aĝo, en prestiĝa gimnazio de Cecylia Plater-Zyberkówna distinĝiĝis per apartaj fizikaj talentoj, sed kreskante en la ombro de pli aĝa frato – futbalisto de la varsovia klubo Polonia ŝi ne pensis pri la rekordaspira sportumado. Cetere ŝi okupis sin pri siaj aliaj talentoj – literaturaj kaj plastikistaj. Kaj tamen komencinte studojn en la Filologia Fakultato de la Varsovia Universitato instigite de kolegino ŝi komencis trejni en la Akademia Sportista Asocio. Rapide venis la unuaj sukcesoj – la ĉampioneco de Pollando en diskoĵeto kaj kuglopuŝo en 1924. Sume Halina Konopacka 56 fojojn estis pliboniganta la rekordojn de Pollando, ankaŭ rilate la lancoĵeton. 27 fojojn ŝi akiris la ĉampiontitolon de Pollando en la ĵus menciitaj sportbranĉoj, kaj krome en salto supren, petlatlono kaj stafetkuroj 4 x 75 metroj, 4x 100 metroj kaj 4 je 200 metroj. En 1926 ŝi batis la mondrekordon en la diskoĵeto. Dum la landa rivalado ŝia rezulto egalis al 33,40 metroj. Kelkfoje ŝi plibonigis tiun rezulton kaj samjare dum la 2-a Monda Virina Ĉampionado en Gotenburgo per la rezulto 37,71 metroj ŝi akiris la oran medalon. En branĉo ambaŭmana kuglopuŝo ŝi akiris la trian lokon. Eĉ sep fojojn Halina Konopacka estis pliboniganta la mondrekordojn en la diskoĵeto kaj kuglopuŝo. Krome ŝi praktikis rajdadon, ludis tenison kaj korbopilkon, naĝis kaj interesiĝis pri aŭtaj sportoj. Post la unuaj internaciaj sukcesoj Konopacka dediĉis sin al sia laŭvica ĉefcelo, la preparoj al la Olimpikaj Ludoj en Amsterdamo en 1928. Tien ŝi venis kun la deziro venki kaj la firma konvinko pri la venko malgraŭ la malfavora vetero en la tago de la starto. Ŝia revo, ke ŝia eta blankruĝa flageto kresku al grandformata pola standardo ekflirtonta sur la plej alta olimpika fosto realiĝis. Ŝia diskoĵeto atingis 39,62 metrojn. Krom la ora medalo en Amsterdamo Halina Konopacka en plebiscito de sportaj ĵurnalistoj estis agnoskita kiel Plej Bela Sportistino de la Olimpiko. „Sporta Trarigardo” deklaris, ke dank’ al Konapacka la 1928 iĝis epokŝanĝa en la historio de la pola sporto kaj ŝin mem proklamis denove sportisto de la Jaro. La publikan aktivadon de Halina Konopacka kronis tiujare la decembra solenaĵo dum kiu ŝi metis la fondoŝtonon por la Centra Instituto pri la Korpa Eduko en Varsovio. 1928 fariĝis ankaŭ feliĉa jaro en ŝia privata vivo pro la geedziĝo kun kolonelo Ignacy Matuszewski, diplomato, militista altrangulo, fiskoministro en la jaroj 1929-31. Tamen multaj novaj devoj estis forlogantaj ŝin disde la aktiva sportumado. Ŝi estis en la estraro de la Internacia Federacio de Virinaj Sportoj, ŝi prezidis la varsovian filion de la Societo pri la Disvastigado de Fizikika Kulturo de Virinoj. La lastan fojon kiel aktiva sportistino Halina Konopacka prezentiĝis en 1930 dum Monda Ĉampionado de Virinoj en Prago akirinte dum ĝi denove oran medalon. Unu jaron poste ŝi finis sian sportan karieron daŭre praktikante la skiadon, rajdadon kaj tenisludon. Ĝis la fino de la 30-aj jaro ŝi troviĝis inter 10 plej bonaj sportitistinoj de la Pola Tenisluda Asocio. En 1935 Halina Konopacka fariĝis la ĉefredaktoro de la periodaĵo „Start” dediĉita al la fizika, korpa kulturo de virinoj. La aperanta en la dusemajna eldonciklo periodaĵo publikigadis ekzercofaskojn, proponis diversajn sportajn aktivecojn kaj popularigis legoman dieton. La redakcio konkrete helpis al malpli bonstataj polinoj organizante por ili migrotendarojn. Konopacka ne neglektis samtempe sian literaturan talenton. Ŝi kunlaboris kun „Literaturaj Sciigoj” kaj publikigis en „Skamander”. En 1929 aperis ŝia poezikolekto „Któregoś dnia” [Iun tagon]. Kiam eksplodis la 2-a mondmilito Halina Konopacka akompanis la edzon Ignacy Matuszewski en la evakukampanjo de oro el la trezorejo de la Pola Banko. Ŝi eĉ stiris iun el la kamionoj tra Rumanio, Libano, Istambulo, Bejruto ĝis Francio. Dank’ al tio ŝi akiris la novan epiteton „Duoble ora” – por sportaj sukcesoj kaj pro sia rolo en la savado de la nacia riĉaĵo. Post la malvenko de Francio kun la edzo Halina Konopacka tra Hispanio forveturis al Usono kie ŝi vivis ĝis la vivofino. Post la morto de Ignacy Matuszewski ŝi edziniĝis ankoraŭfoje al Jerzy Szczerbiński la antaŭmilita tenisisto kaj forlasis Novjorkon por veturi al Florido. Tie disfloris ŝia pentrista talento kaj iom surprize por ŝi evidentiĝis, ke ŝia bildoj kun la flormotivoj ĝuas grandan intereson de la klientaro. Tamen sporto daŭre gravis en ŝia vivo, ŝi praktikis veladon, bicikladon kaj naĝadon. Ŝiaj elpaŝoj antaŭ la mikrofono de Radio Libera Eŭropo estis la motivo, ke pri Halina Konopacka oni ne aŭdis multe en la komunista Pollando. Ŝian sopiron al la hejmlando entenis ŝiaj leteroj al familianoj kaj poeziaĵoj. Kaj tamen tri fojojn postmililte ŝi vizitis Pollandon. Halina Konopacka mortis en 1989 en Usono. Unu jaron poste la urno kun ŝiaj cindroj ektrovis la lastan ripozlokon en Varsovio, ĉe Bródno-nekropolo.

El la elsendo 19.11.2021. Legas Barbara – 9′ 23″

En la jaro de Stanislaw Lem oni vaste priparolas lian verkadon kaj imagopovon, sed eĉ pli interesa estas registro de realaj objektoj, kiujn ĉi-tiu fantasta verkisto antaŭvidis ĝis la etaj detaloj, multajn jarojn antaŭ ol oni efektive elpensis ilin kaj aplikis. En la libro “Reveno de la steloj” el la jaro 1961 Lem skribis: “Libroj estis kristaloj kun enskribita enhavo. Oni povas legi ilin per instrumento nomata opton, kiu estas simila al libro, sed ĝi havas nur unu paĝon inter la du kovriloj. Tuŝante ĝin, eblas aperigi sekvajn paĝojn de la teksto.” Ĉu oni povus doni pli trafan difinon de la nuna Kindle? En la sama libro Lem daŭrigas priskribi la viziton de sia heroo en la librovendejo: „Sed la vendoroboto diris, ke la optonoj ne estas ofte uzataj. La legantoj pli ŝatas lektonojn – ili legas la tekston laŭte, oni povas enŝalti iun ajn voĉspecon, rapidecon kaj moduladon”. Facilas rekoni la sonlibron, ĉu ne? Kaj jen pri la vendoroboto – ni ankoraŭ ne ofte renkontas ilin, sed aliflanke en multaj librovendejoj troviĝas elektronikaj informekranoj, kiuj per nia tuŝo serĉas kaj montras, ĉu la aĉetenda titolo estas havebla en ĉi tiu butiko kaj – se jes, kie ĝi troviĝas. Sed tio estas nur eta parto de nekredeblaj kaj mirindaj prognozoj de Lem. En la kvindekaj jaroj de la pasinta jarcento Lem priskribis la multflankan disvolviĝon de komputiloscienco kaj kreiĝadon de ampleksegaj memorbankoj. La logika efiko de tiu evoluo estis elformiĝo de tutmonda komputila reto, t.e. Tut-Tera Teksaĵo, pri kio Lem jam tiam detale rakontis. Lem mortis en 2006 kaj kompreneble atestis la aperon kaj mem uzis la Interreton. Li komentis pri tio jene: “Ĝis kiam mi ne uzis la interreton, mi ne konsciis, ke en la mondo ekzistas tiom da idiotoj!”. En ĉi-tiu tutmonda komputila reto, Tut-Tera Teksaĵo Lem antaŭvidis virtualan datenbankon, kiun li nomis Triona Biblioteko. Trionoj estis laŭ lia koncepto kristaloj, en kiujn eblis enstoki libropaĝojn, fotojn, mapojn, sonojn, muzikon ktp. Ĉu tio ne similas al hodiaŭa Google? Sed Lem faris plian paŝon – en lia mondo oni povis rekrei aŭ stoki eĉ odorojn. Niaj nuntempaj sciencistoj tion ankoraŭ ne atingis.Herooj de Lem uzis ankaŭ inteligentajn telefonojn, aŭ, kiel oni nun oftege diras anglamaniere, smartfonojn. En la „La Magelana Nubo” Lem skribis: „Ni uzas ĝin hodiaŭ, senpensante pri la efiko kaj potenco de tiu grandega, nevidebla reto, kiu ĉirkaŭprenas la tutan mondon. Ĉie, en la aŭstralia laborejo, en la luna observatorio, en aviadilo – kiom da fojoj ĉiuj el ni elprenis la poŝricevilon kaj alvokis la centran oficejon de la Triona Biblioteko, menciis la bezonatan verkon kaj dum unu sekundo ni havis ĝin antaŭ niaj okuloj, sur la ekrano. Neniu eĉ ekpensus, ke dank’ al la perfekteco de la sistemo la nelimigita nombro da homoj povas samtempe uzi unusolan Trionon, sen malhelpi unu la alian”. Certe temas pri tiom preciza priskribo, kvazaŭ skribita hieraŭ, ne antaŭ pli ol kvindek jaroj! Eĉ pli, Lem jam priskribis eblecon „printi” objektojn el diversaj materialoj en tri dimensioj. Hodiaŭ eĉ infanoj facile rekonas tion, ja temas pri la 3D printilo. Sed ne nur ege seriozaj ideoj aperis en la imagitaj mondoj de Lem. Unu el liaj plej simpatiaj herooj – konstruisto Trurl renkontis sur la eta asteroido forpelitan diktatoron, kiu ŝajnis esti tre malfeliĉa kaj en depresia stato. Trurl ĉiam pretis helpi al aliaj estaĵoj en la kazo de bezono. Li konstruis por la eksa diktatoro vivantan, etan mondon, kompletan civilizacion, kiu estis metita en malgrandan skatolon. Tio malebligis al la eksdiktatoro reveni al la regado, sed forigis lian psikan malsanon kaj neŭrozon. Nun, ni ĉiuj konas telefonludojn, pere de kiuj oni povas krei propran mondon kaj ne nur regi, direkti kaj kontroli ĝin, sed ankaŭ komenci interrilati kun aliaj ludantoj en iliaj universoj. Lem en sia “Ciberiado”, la libro el 1965, rakontis pri intelekta, saĝa polvo – la nubo de etaj komputiloj, pli malgrandaj ol sableroj. Tiuj malgrandaj, ke preskaŭ nevideblaj komputiloj, nomataj nano-robotoj gvidas multajn precizajn kaj delikatajn taskojn en medicino, inĝenierio kaj mekaniko. En ĉi-tiu libro ni trovas krome la unuan ekzemplon de Artefarita Intelekto – elektronikan poeton. Ĝi povis verki poeziaĵon pri ajna fako, laŭplaĉe mallongan aŭ preskaŭ senfinan, aplikante ajne deziratan poezian piedon. Kaj nun en la interreto jam eblas facile trovi liberajn komputilajn programojn, kiuj verkas ajnan poeziaĵon pri iu ajn fako en ajna lingvo. Eĉ pli, la Artefarita Intelekto jam sukcesis finkompletigi la Simfonion N-ro 10, la hipotezan verkon de Beethoven. La tasko ne estis plenumebla por multaj talentaj komponistoj, sed la Artefarita Intelekto kolektis ĉiujn konservitajn kaj haveblajn fragmentojn de Beethoven-komponaĵo kaj finplenumis ilin memproponinte la taktostrekojn. La prezento de ĉi-tiu simfonio okazis la 9-an de Oktobro ĉi-jare, kompreneble en la Interreto, kaj eblas jam konstati, ke la tiel plenkompletigita 10a Simfonio de Beethoven estas ludebla, aŭskultebla kaj ĝuebla.

El la elsendo 12.11.2021. Legas Barbara – 7′ 54″

Ĉi-semajne ni invitas vin gesinjoroj al la malnova piastdinastia burgo, la pramalnova sidejo de la tribo Polanie, de kies nomo deriviĝas la nomo Pollando. Temas pri Inowrocław, troviĝanta en la norda Pollando, en la regiono Kujavio. En la historiaj dokumentoj la unuan fojon ĝia nomo aperas en la 1185-a jaro en la latina versio „Nowo Wladislaw”. Temis pri la dokumento de princo Leszek la Blanka. Kelkajn jarojn poste mencias ĝin la buleo de papo Celesteno la 3-a, en la 1193-a jaro. Ekde la 12-a jarcento Inowrocław estis kastelestra burgo kaj en la sama jarcento ĝi fariĝis la ĉefa urbo de la Kujavia Princolando, sekve la rezidejo de Kazimiro la Kujavia, kiu en la 13-a jarcento atribuis al ĝi la urborajtojn. Inowrocław ofte estas difinata kiel „urbo sur salo”. La salproduktado kaj fekundaj nigraj grundoj favoris la tiean homsetladon jam ekde la 3-a jarmilo antaŭ nia erao. Grandegan signifon havis la fakto, ke iam kondukis tra ĝi fama sukcena trako el la sudo de Eŭropo al la Gdanska Golfo. La rezidejo de la princa kortego logis Inowrocław en la rondon de granda politiko, kies parta signifo ligiĝis kun la proksima najbarado de teŭtonoj. La urboloĝantoj estis la atestantoj de grandiozaj eventoj, i.a. politikaj kongresoj, kies organizantoj kaj mastroj ofte estis franciskanoj. Monakoj kun paroĥaj sacerdotoj engaĝiĝis ankaŭ en faman polan-teŭtonan proceson pri la Gdanska Pomerio, okazinta en la loka ĉefparoĥa preĝejo de sankta Nikolao, kie en februaro 1321 aŭdiĝis verdikto favora al Pollando. Oni rakontas, ke ĝuste tiam, kiam teŭtonoj – invititaj de la pola princo Konrad la Mazovia – anstataŭ firmigi tie la kristanan kredon komencis ataki najbarojn, konkerante iliajn grundojn pere de minacoj kaj ĉantaĝoj kaj la blanka mantelo kun nigra kruco ne aŭguris pacon, sed timon kaj hororon okazis jena historio. Nome plurfoje oni klopodis persvadi al la teŭtonoj ilian fikonduton. Faris tion ankaŭ la reĝo Vladislavo, veninta el la litovaj ostaĝoj por edziĝi al la pola reĝino Jadwiga. Foje por renkontiĝo kun teŭtonoj venis ankaŭ la reĝino mem. Teŭtonoj eĉ aŭdinte pravajn riproĉojn pri siaj krimoj ne ĉesis kalmunii la polan reĝon kaj la polan kavaliraron. Longe la reĝino aŭskultis pacience la mensogajn eltruniĝojn de teŭtonoj. Sed iumomente ekardis ŝia kavalireca sango. Leviĝinte, la reĝino Jadwiga eldiris profetajn vortojn – „ankoraŭ dum mia vivo Dio sindetenas puni vin pro viaj krimoj, sed post mia morto Dio per la mano de mia edzo Vladislavo punos vin per la mortofrapo. Neniam vi renaskiĝos, la malestiminda tribo”. Tion dirinte la reĝino forlasis la debatsalonon. Pasis jaroj, la reĝino mortis en la opinio de sanktulino. Kaj fine en la 1410 plenumiĝis la profetaĵo de sankta reĝino, Jadwiga. Dio punis teŭtonojn donante al poloj la venkon sur la Kampoj de Grunwald. Post la forigo de la teŭtona minaco Inowrocaław ĉesis esti areno de eventoj kun superregiona signifo, sed ĝia videbla falo okazis nur en la 17-a jarcento. Tio okazis interalie pro la svedaj invadoj, krome la urbon jen kaj jen plagis epidemioj. La plej damaĝa estis tamen la norda milito 1700-1721. La mizera jam tiam urbo estis tutece damaĝita de la garnizonantaj en ĝi svedaj, prusaj kaj rusaj trupoj. La urbestroj – unue poloj, kaj ekde la 1838 germanoj, ne kapablis supervenki la stagnon. Tamen notendas, ke en la lastaj jardekoj de la 19-a jarcento ekviglis kulturaj societoj kun klare nacia, pola etoso. Evoluis la librolegado, muzika movado, sekretaj memklerigaj societoj. La kulturaspira batalo ne estus tiom elana, se ne aperus novaj ekonomiaj ŝancoj post la apliko de industriskala ekspluatado de la saltavoloj, rapida evoluo de la kemia industrio, nutraĵprodukta kaj tiu ligita kun la priservado de la loka agrikulturo. Tute novaj ebloj aperis post la proklamo de Inowrocław kuracloko, en kiu estis utiligitaj salubraj proprecoj de la salakvoj el la tieaj minejoj. La malvenko de Germanio post la 1-a mondmilito kaŭzis, ke revivĝis la sendependigaj esperoj. La insurekcio de Wielkopolska-regiono la 6-an de januaro 1919 alportis al la urbo sopiregatan liberecon kaj aliĝon al Pollando. La libereco daŭris sole 20 jarojn. En la daŭro de la germana okupacio dum la 2-a mondmilito la loĝantaro de Inowrocław suferis senprecendencajn en sia historio reprezaliojn. Centoj da ĝiaj loĝantoj pereis en la loka malliberejo, en eksterordinare severa ostaĝejo en Błonie, en la ĉirkaŭaj arbaroj. Kelkaj mil estis ekzilitaj. Sed ni revenu al la postmilita pacperiodo aparte al la lastaj tridek jaroj. Nome tiam sekvis la spaca evoluo de Inowrocław, kreiĝis novaj loĝkolonioj, industriaj establoj, lernejoj, sanatorioj, kulturaj kaj sportaj objektoj. Preskaŭ 80-mila plurfunkcia urbocentro ĉesis veki asociaciojn kun salo kaj salakvoj. Tamen tro intensa industria evoluo ŝanceligis la ekologian ekvilibron kaj malfavore influis la evoluon de la kuracloko. La restrukturiga plano premisis konservi la kuraclokan-industrian karakteron de Inowrocław. Nu, iom da atento ni donu al la lokaj vidindaĵoj. Post grandiozaj fortikaĵoj de Inowrocław restis ĝis nun sole du fragmentoj de la defendomuregoj. La aliaj fortikaĵoj formiĝintaj ĉirkaŭ ili estas deĉifreblaj sole pere la malnovaj mapoj. Konstruitaj post la 1431 ili estis defendontaj la urbon kontraŭ denova invado de teŭtonoj kaj apartenas al la plej fruaj en Pollando artileriaj fortikaĵoj. Inter lokaj preĝejoj la atenton meritas la preĝejo de la Plej Sankta Maria Virgulino el la 12-a jarcento. Ĝi estas la plej malnova kaj samtempe la plej valora laŭ historia kaj arta vidpunkto antikvaĵo de Inowrocław. Ĝi logas la atenton unuavice per primitivaj bareliefoj sur la eksteraj muroj de la sanktejo. Ŝtonĉizelitaj kapoj, krucoj kaj aliaj magiaj signoj famigis la konstruaĵon. Temas pri la unua en Pollando komplekso da skulptaĵoj, en kiu per la plastika lingvaĵo estis tradukitaj la ideoj de bona kaj ordoobserva kristana mondo kontraste al la malbona kaj kaosa mondo de demonoj, kiuj sieĝas la homajn animajn tuj post la forlaso de la sanktejo. Sed daŭre multajn antikvaĵojn kaŝas la tero de Inowrocław. En la urbocentro en la profundo de 3 metroj sub la grundnivelo amasas fragmentoj de domoj kaj stratspuroj, kiuj trankvile atendas la malkovran laboron de arkeologoj.

El la elsendo 05.11.2021. Legas Barbara – 9′ 24″

La Universo ĉiam fascinis sciencistojn. La plej fama inter la polaj astronomoj sendube estas Nikolao Kopernik, sed ne nur li okupiĝis pri la esplorado de la ĉielaj korpoj. Ĉi-foje ni volas proksimigi la silueton de alia koninda pola astronomo, Tadeusz Banachiewicz. La naskiĝinta en 1882 sciencisto la infanaĝon pasigis en Cychry, la apudvarsovia bieno de siaj gepatroj. Fascinis lin mirinde brilanta Luno, la interesiĝo pri la bienaj komerclibroj iĝis bazo de liaj postaj ĝisfundaj, sciencaj esploroj kaj laboro, al kiuj li dediĉis la tutan vivon. Iom forgesita Tadeusz Banachiewicz estas unu el la plej elstaraj polaj sciencistoj, sed verŝajne malmultaj poloj scias, ke lian nomon portas unu el la krateroj de la Luno. Lia nomo aperas tie inter la du aliaj apartenantaj al la mondfamaj polaj sciencistoj, la jam menciita Mikołaj Kopernik kaj Maria Skłodowska-Curie. Por omaĝi liajn meritojn oni baptis per lia nomo, Banachiewicz, ankaŭ la makovritan en 1933 planetoidon 1286. Tadeusz post la etapo de la baza eduko daŭrigis la lernadon en la 5-a Registara Gimnazio en Varsovio, kiun li finis en 1900 akirinte arĝentan medalon pro brilaj lernorezultoj. En la mezgrada lernejo li profundigis siajn astronomiajn interesiĝojn, tial li elektis studojn en la fakultato pri matematiko kaj fiziko de la Varsovia Universitato. En ilia daŭro li verkis sian unuan sciencan disertaĵon dediĉitan al matematika prikalkulo de steleklipso kovrita, kaŝita de Jovo. Lia tiutema artikolo publikigita en la 1903 en prestiĝa periodaĵo „Astronomiche Nachrichten” alportis al la aŭtoro internacian famon. Unu jaron poste li finis studojn en la Varsovia Universitato distingita per ora medalo. Li restis en la universitato laborante en la katedro de astronomio kaj alta geodezio. Poste Tadeusz Banachiewicz estis inter la fondintoj kaj prelegantoj de la Matematika-Naturscienca Societo de Sciencaj Kursoj en Varsovio, kie li lekciis astronomion. La vojon al internacia scienca kariero malfermis antaŭ li la direktita al la Pariza Akademio disertaĵo vastiginta teoremon de Lagrange pri tri korpoj. En 1906 Banachiewicz forveturis al Getingo, kie sub la gvido de Karl Schwarzschild, rekonita pioniro de astrofiziko li profundigis siajn konojn kaj akiris rekomendojn helpajn en plia kariero. En la periodo 1907-1915 Tadeusz Banachiewicz laboris sinsekve en la observatorioj en Pulkowo apud Sanktpeterburgo ĉe Oskar Backlund, en la varsovia observatorio kaj en la observatorio de Engelhardt apud Kazano (1910-1915). Tie, en 1913 Banasiewicz komencis laborojn pri orbitoj de kometoj. Li modifis la manieron difini parabolajn orbitojn de Olbers kaj adaptis ĝin al la postuloj de la aritmometra kalkulo, nun difinata kiel metodo Olbers-Banachiewicz. Lia rilata disertaĵo aperis en 1915. En la sama periodo li faris longan serion da mezuroj rilataj al la lunbalancado. Ĝuste en la kazana universitato Banachiewicz prezentis sian habilitigan disertaĵon, kiun li defendis jam en Dorpad (la nuna Tartu). Ĝi estis akceptita kun rekono kaj Banasiewicz ligiĝis kun Dorpad-universitato por la sekvaj jaroj 1915-1918. La alternejo distingiĝis per alta scienca nivelo kaj ankaŭ signifa aŭtonomio. Dum tri jaroj Tadeusz Banachiewicz akiris laŭvicajn sciencajn gradojn, lekciis. En 1918 li fariĝis la direktoro de la universitato. Tie li ricevis ankaŭ profesoran nomumon. Post la fermo de la universitato fare de germanoj li revenis al Pollando. Mallonge li laboris en la Varsovia Universitato, ĉar jam en 1918 li estis invitita de la Jagelona Universitato en Krakovo kiel profesoro de astronomio. Ĝis 1954 – kun interrompo dum la germana okupacio Banachiewicz estis ankaŭ direktoro de la universitata obseratorio, kie li kreis programon de sistema observado de eklipsaj binaraj steloj. Banachiewicz estis pioniro de la pola radioastronomio. Li iniciatis elkonstruon de la unua en Pollando radioteleskopo. La laboroj de Tadeusz Banachiewicz koncernis ĉefe mekanikon de la ĉielo, sferan astronomion kaj geodezion, linearan algebron kaj diferencialan ekvacion. La plej grandan famon alportis al li la teorio de „krakovanoj” ebliganta solvi plurajn problemojn koncerne astronomion, geodezion, mekanikon kaj matematikon. En 1930, baldaŭ post malkovro de la Plutono li estis unu el la unuaj, antaŭinte usonajn sciencistojn, kiu prikalkulis ĝian orbiton aplikante ĝuste la metodon de „krakovanoj”. Ĝi signis grandegan progreson en la astronomiaj kalkuloj, signife simpliginte kaj rapidigante ilin. Li prezentis formulon de sfera astronomio kaj prilaboris tabelojn por solvi ekvaciojn de Gauss. Li konstruis krome instrumenton kronokinematografio, kiun en 1927 li aplikis por la observado de Suneklipsoj en la sveda Sameio (1927), Usono 1932, Greklando, Japanio kaj Siberio (1936). Tadeusz Banachiewicz prilaboris ankaŭ la metodon de geodeziaj mezuroj de la Tero baze de la observado de Suneklipsoj kaj stelkaŝado fare de la Luno. En Krakovo li iniciatis sistemajn observadojn de eklipsaj steloj kaj en la jaroj 1927, 32, 36 kaj 54 li organizis ekspediciojn al Usono kaj Siberio por la observado de plenaj Suneklipsoj. La 20-aj jaroj de la intermilita periodo estis la apogea periodo de famo. Rekone pro siaj meritoj Banachiewicz estis nomumita la vicprezidanto de la Internacia Astronomia Unio kaj prezidanto de Internacia Komisiono por la Esplorado de la Luno. Samtempe Banasiewicz fariĝis membro korespondanto de la Pola Akademio de Kapabloj, membro de la Pola Astronomia Societo, vicprezidanto de la Geodezia Komisiono de la Baltaj Ŝtatoj. Tiuperiode li komencis eldoni Cirkuleron de la Krakova Observatorio, en 1922 laŭ lia iniciato komencis aperi Jaraloj de la Krakova Observatorio, unu jaron poste krome krome aperis Internacia Aldonaĵo al la jaraloj. En 1925 Banachiewiczc iniciatis sciencan periodaĵon Acta Astronomica. Samjare dank’ al li en la montaro Beskidoj estis establita la unua Astronomia Stacio, en kiu estis malkovrita la unua pola kometo. En 1928 li ricevis la honoran doktorecon de la Varsovia Universitato, en 1938 de la Poznana kaj jam postmilite de la Sofia. La sukcesperiodon ĉesigis la eksplodo de la 2-a mondmilito. La 6-an de novembro 1939 kadre de la kampajo Sonderaktion Krakau Tadeusz Banachiewicz kun 182 aliaj krakovaj profesoroj estis arestita kaj direktita al la koncentrejo Sachsenhausen. La familio sukcesis liberigi lin post duona jaro kaj li povis reveni al la krakova observatorio. Postmilite li reakiris la postenon de profesoro kaj direktoro de la Astronomia Observatorio de la Jegelona Universitato. Li ankaŭ estis profesoro kaj estro de la Katedro de Alta Geodezio kaj Astronomio en la Min-Fandindustria Akademio. Li postlasis pli ol 200 sciencajn disertaĵojn ĉefe rilate matematikon, astronomion, geodezion. Li mortis post mallonga malsano en 1954 ĝis la vivofino aktiva profesie, dum lia scienca heredaĵo servis kaj servas kiel instruproramo de multaj universitatoj.

El la elsendo 30.10.2021. Legas Barbara – 10′ 28″

Nur ĝis la 31-a de oktobro daŭras en la Reĝa Kastelo Wawel en Krakovo la ekspozicio de deksesjarcentaj reĝaj gobelinoj. Tio estis la unua okazo en la lastaj 300 jaroj admiri la tutan murtapiŝan kolekton, kiu siatempe apartenis al la pola reĝo Sigismundo la Dua. Ekde la 18-a ĝis la 24-a de oktobro la ekspoziciestraro antaŭplanis la adiaŭan vizitperiodon konsistantan i.a. el gviditaj vizitoj en la akompano de ekspozicikuratoroj. Sigismundo la Dua estis la lasta reĝo de Pollando el la Jagelona dinastio. Lia regoperiodo kaj de lia patro Sigismondo la Maljuna estas difinata kiel la ora epoko, ĉar ambaŭ reĝoj gvidis politikon de la religia toleremo, tiuperiode okazis aparta kultura disfloro. Sigismundo la Dua mem famiĝis pro siaj kolektoj de juveloj kaj metiartaĵoj, por kiuj li neniam ŝparis privatan monon. En la jaro 1550 la reĝo mendis en Bruselo – tiuepoke la plej grandan – la plej multekostan kaj la plej imponan kolekton de gobelinoj en la tuta Eŭropo. Tio estis tiuperiode senprecedenca entrepreno. La plej lertaj flandraj majstroj bezonis 10 jarojn por plenumi la mendon. Kiam la murtapiŝoj finfine venis al Krakovo ili ornamis murojn en la reprezentaj salonegoj de la krakova kastelo. La bruselaj majstroj de la teksa arto en la lanan ŝtofon majstre enplektis la multkolorajn silkajn fibrojn. Aparte mirinde impresaj estas fragmentoj kun la apliko de oraj kaj arĝentaj fadenoj. En la reĝa kolekto troviĝis komence ĉirkaŭ 170 gobelinoj, sed ĝis hodiaŭ pli ol 30 perdiĝis. La nuna ekspozicio prezentas al la vizitantoj 137 gobelinojn, faritajn laŭ la modelo de la plej elstaraj ekzemploj de la renesanca arto, kun videblaj referencoj al Rafaelo kaj Mikelanĝelo. Inter la plej impresaj arasoj estas 19 pli ol 40-kvadratmetraj murtapiŝoj kun scenoj el la biblia Genezo, i.a.: Paradiza feliĉo, Bestoj eniras la Arkeon, Konstruo de la Babelturo. Vizitantojn ravas krome 44 malpli grandaj bildoj kun bestoj surfone de variaj pejzaĝoj: lutro kun multkolora fiŝo en la buŝo, diversaj reptilioj, ambaŭ realaj kaj krome imagitaj, ĝirafo-unukornulo, linko, cikonio kun kunikloj ktp. Pliaj 44 arasoj enhavas broditajn blazonojn de polaj kaj litovaj nobelaj familioj. La vizitantoj de la ekspozicio profundiĝas en la 16-jarcentan etoson promenante tra la kastelaj ĉambroj dekoritaj per la gobelinoj, kiujn la reĝo mem pretigis por sia geedziĝo kun Katerina de Aŭstrio. Sed la ekspozicio ankaŭ detale eksplikas la malfacilan kaj fajnan laboron de restaŭristoj, kiuj devis forigi spurojn de la turbula historio, purigi kilometrojn da oraj kaj arĝentaj fadenoj, fortigi malnovan, feblan ŝtofon. La ekspozicititolo referencas al revenoj, ĉar dum la longa historio la sorto dufoje rabis la kolekton kaj dufoje ĝi sukcese revenis al la lando. Post la tria dispartigo de Pollando en 1795 la rusa carino ŝtelis la arasojn el la Varsovia Reĝa Kastelo, kie ili troviĝis dum la regado de la lasta pola reĝo Stanislao Poniatowski, kaj forportis ilin al Sanktpeterburgo por regali per ili membrojn de rusa aristokrataro. Nur post la Traktato de Riga, kiu finis en 1921 la polan-bolŝevistan militon, kreiĝis komisiono de muzeaj ekspertoj, kiu traveturis dekojn da rusaj urboj retrovinte preskaŭ ĉiujn arasojn. La reakirita kolekto revenis al la krakova Wawel Kastelo, kie oni preparis ĝin por la estonta ekspozicio. Bedaŭrinde, tio ne okazis. Anstataŭe, la 3-an de septembro 1939 komenciĝis la komplika kaj kompleksa evakuado de la kolekto endaĝerigita de proksimiĝantaj germanaj trupoj. La reĝaj murtapiŝoj trafis unue al Rumanio, sekve tra Francio, Britio kaj Usono ili venis al Kanado. Post la milito la kanada registraro rifuzis redoni la altvaloran deponaĵon al la komunista Pollando dum la vivo de Stalin, kaj nur post lia morto povis komenciĝi intertraktoj pri ilia hejmreveno. Finfine, ilia dua reveno okazis en 1961. Sed pro longaj jaroj pasigitaj en maltaŭgaj kondiĉoj ne eblis organizi ilian kompleksan prezenton. Krome estis evidente, ke la malpura urba aero, humideco de homaj spiroj, eĉ detruefika polvo de modernaj stratoj kaj nevideblaj murfungoj detruas la gobelinojn. Nur post kvindek jaroj de pena restaŭrado fare de spertaj artkonservistoj la ekspozicio povis okazi. Laŭ Andrzej Betlej, la estro de la Vavela Reĝa Kastelo, eĉ se la ekspozicio daŭras nur jarduonon, la deziro estas, ke ĝi firme fiksiĝu en la memoro de la sekvaj generacioj. Kaj ne temas nur pri la arasoj, sed ankaŭ pri ĉiuj, kiuj klopodis retrovi ilin en Sovetunio, revenigi el Kanado, pri ĉiuj kiuj zorgis pri la kolekto en la daŭro de ilia kvincentjara historio. La plej elstaraj nomoj estas gravuritaj sur la memortabulo ĉe la enirejo al la reĝaj ĉambroj: Stanisław Świerz-Zaleski, Józef Krzywda-Polkowski, Jerzy Szablowski, Witold Małcużyński, Aleksander Czołowski, Marian Morelowski. Iliaj nomoj reprezentas ĉiujn ĉi kuraĝajn virojn kaj virinojn, kiuj flegis la memoron pri la plej impona kolekto de la flandraj murtapiŝoj, la plej granda ĉi speca kolekto en Eŭropo kreita de la pola reĝo, Sigimundo la 2-a Aŭgusto.

El la elsendo 22.10.2021. Legas Barbara – 7′ 40″

.

Ĉi-foje ni volas prezeti al vi la silueton de Elżbieta Róża Czacka, la pionira aktivulino favore al homoj blindaj en Pollando. Róża Maria Czacka naskiĝis la 22-an de oktobro 1876 en la loko Biała Cerkwia ĉe la Orientaj Randregionoj de Pollando en bonstata aristokrata familio de Feliks grafo Świnka kaj Zofia hejme Ledóchowska, kiu inter siaj prauloj havis multajn eminentajn figurojn de la pola socia kaj civitana vivo. En 1882 la familio translokiĝis al Varsovio. En la hejma medio Róża Maria Czacka akiris ĝisfundan kaj ĉiuflankan klerecon, tie ŝi alproprigis patriotajn kaj sociajn idealojn kaj fortan kredon. Ŝi amis muzikon kaj majstre ludis pianon. La familio zorgis pri ŝia eduko organizante por ŝi danclecjonojn kaj ebligante ekregi la rajdadon. Ŝi ekregis konojn pri la mastruado, hortikulturo kaj bredado. Krome ŝi flue regis la anglan, germanan kaj francan, konis la mezepokan kaj eklezian latinon. Ekde la infanaĝo Róża Maria estis minacita de blindeco kaj malgraŭ pluraj klopodoj ŝi perdis la vidkapablon havante 22 jarojn. Pola okulisto informis ŝin ne sole pri neeviteble proksimiĝanta blindiĝo, sed krome sufloris al ŝi okupiĝi pri problemoj de homoj blindaj, pri kio neniu tiam en Pollando okupiĝis. La pia Róża akceptis tion, kiel la signon de Dio por la persona vivmisio. Dum 10 jaroj ŝi memstare serĉis ideojn kaj imitindajn modelojn por utiligi ilin en laboro favore al polaj blinduloj. Inspirita de eksterlandaj institutoj en Aŭstrio, Svislando, Francio kaj Italo ŝi komencis la protektan-edukan agadon inter blinduloj en 1908 por prepari ilin al plenvalora vivo en la socio de homoj vidantaj. Ŝi deziris krome revenigi al ili la vivsencon kaj malfermitecon je aliaj personoj. En 1911 kreiĝis Protektosocieto por la Blinduloj, kiu funkcias ĝis hodiaŭ. Dank’ al tiu organiza kadro kreiĝis infanvartejo, baza lernejo, metiejoj, brajlaj bibliotekoj kaj kreiĝis helpobazo por la familioj de plenkreskaj blinduloj. En la jaroj 1915-18 Róża Czacka ekhavis la ideon establi religian instituton, kiu servus al blinduloj ĉe ĉiu vivoetapo. En 1917 ŝi monakiĝis en la Tria Oredeno de S-ta Francisko akceptite la nomon de fratulino Elżbieta. En 1918 dank’ al aprobo de la religiaj aŭtoritatoj kreiĝis la Fratulinaro de Franciskaninoj de la Kruco. Fratulino Elżbieta Róża Czacka povis akcepti la unuajn monakkandidatinojn. Unuflanke ŝi gvidis la tuton de sia religia verko redaktine la Regularon de la monakina vivo kaj bazajn ideajn dokumentojn. Aliflanke ŝi laboris por la blindula medio, verkante artikolojn pri iliaj problemoj kaj bezonoj kaj atentigante, ke estas necesaj institucioj, kiuj kunigus en si ĉiujn sferojn de protekto super blinduloj kaj ĉirkaŭprenus en teorio kaj praktiko la tuton de la blindula problemaro. Ŝi mem prilaboris la polan version de brajla alfabeto kaj sistemon de ortografiaj mallongigoj. La monakineja kaj bindula centro en Laski apud Varsovio fariĝis moderna centro pretiganta blindulojn al memstara vivo en la sento de propra valoro, revenigante al ili la dignosenton. La profunda deziro de fratulino Elżbieta Róża Czacka kiel persono religia estis, ke blinduloj akceptante sian neplenlertecon iĝu apostoloj inter vidantoj, ĉefe „blindaj spirite”, kies okuloj estas fermitaj je la mondo de spiritaj valoroj. Dum la germana pribombado de Varsovio en septembro 1939 ŝi estis grave kapvundita, sekve de kio ŝi perdis okulon. Unu monaton post la senanesteza operacio ŝi revenis al Laski por gvidi la rekonstruon de la damaĝita pro la militagadoj Blindula Instituto. Antaŭtage de la eksplodo de la Varsovia Insurekcio 1944 ŝi decidis organizi la insurgentan hospitalon en la Spiritekzerca Domo en Laski. En 1950 pro la malpliboniĝanta sanstato Elżbieta Róża Czacka transdonis la gvidadon de la Fratulinaro al sia sekvantino ĉe ĉi tiu ofico mem per siaj suferoj kaj preĝoj subtenante la religian kaj blindulan verkon, kiun ŝi kreis. En la opinio de sankteco ŝi mortis la 15-an de majo 1961 kaj estis entombita en Laski. La dekreto de la Romkatolika Eklezio pri la heroeco de ŝia vivo kaj virtoj estis proklamita en 2017. Pasintjare estis agnoskita miraklo okazinta dank’ al ŝia ĉiela interveno. La 12-an de septembro nunjare Elżbieta Róża Czacka estis kalkulita al la Beatuloj de la Romkatolika Eklezio. Aktuale la Lerneja-Eduka Centro por Blindaj Infanoj en Laski, kies patrono estas Róża Czacka pretigas al la memstara vivo pli ol ĉirkaŭ 300 lernantojn el la tuta lando. La laboro kun blindaj infanoj komenciĝas en la Fako de Frua Helpo por Evoluo de Blinda Infano. Tie la gepatroj de infanoj ĉe kiuj estis konstatita la misfunkcio de vidkapablo ricevas psikologian kaj pedagogian helpon. La infanoj komencas la lernadon en infanĝardeno lernante la memstarecon pri sinvestado, manĝado kaj moviĝado. Sekve ili daŭrigas la lernedon en bazaj lernejoj kaj gimnazioj pretiĝante al memstara vivo. Plian lernadon ili daŭrigas en supergimnaziaj ĝeneralklerigaj kaj profesiaj lernejoj. En Laski funkcias ankaŭ muzika lernejo. La centro disponas pri kompleksa sporta-rekapabliga bazo i.a. kun tegmentita naĝejo, halo por movrekapabligado, ĉevalrajdejo, konferenca salonego. Ĝis tiu dimensio evoluis la revo de Róża Maria Czacka, kiu en 1910 en la luita varsovia loĝejo kreis rifuĝejon por 10 blindaj knabinoj, kiuj ricevis tie vivtenon, kaj protekton. Kiuj lernis legi kaj skribi laŭ Braille’a-alfabeto, kanti, sportumi (korbopilko), preparante sin al profesia laboro triki kaj metie plekti la seĝelementojn.

El la elsendo 03.10.2021. Legas Barbara – 8′ 33″