Felietonoj

En nia laŭvica felietono jen pri konindaj poloj, jen pri konindaj lokoj ĉi-semajne mi proponas viziton en la loko Wierszyna, loko fora de Pollando, sed kun Pollando forte ligita. Sufiĉas aldoni, ke ĝi troviĝas pli ol 6 mil kilometrojn for de Pollando. Temas pri vilaĝo situanta en la siberia tajgo ĉe la rivero Ida, ĉirkaŭ 120 kilometrojn for de Irkucko. Ĝiaj hodiaŭaj loĝantoj estas la pranepoj de la polaj enmigrintoj venintaj tien tute libervole en 1910 el la polaj terenoj, el la regionoj de Krakovo kaj Dąbrowa-karbobaseno, el urboj tiaj kiel Sosnowiec, Błędów, Olkusz, Czubrowice, Chruszczobród. Ĉefe temis pri la kamparana loĝantaro, kiun logis tien la ebleco ricevi senpage iom pli ol 16 hektarojn (15 grundpecojn laŭ la areo superinta iom 10 hektarojn laŭ specifa rusa mezuro) kaj 100 rublojn de senredonenda helpo. Ĉio ĉi ligiĝis kun la agrara reformo de Piotra Stołypin, la rusa ĉefministro dum la regado de la lasta caro, Nikolao la 2-a Romanow, loganta kamparanojn setliĝi en Siberio. Poloj trafis al „Trubaczejewski Uczastok”, Trubaczejewski-parcelo, kiu ekde 1910 ŝanĝis la nomon je Wierszynino, por fine fariĝi Wierszyna. En ĝia nomo speguliĝas la situo de la vilaĝo en la pritoreska rivervalo ĉirkaŭita de altaĵoj, iom simila al la apudkrakovaj panoramoj. Al la setliĝontoj oni garantiis la repagon de fervojaj biletoj. Verdire en plimulto la tajgajn grundojn necesis unue mem pretigi por la kultivado. Parto de polaj koloniigontoj de la virgaj terenoj frontinte la realon translokiĝis al aliaj siberiaj urboj. Kelkaj bonstatiĝis, por aliaj la sorto ne estis favora. Relative rapide ili subiĝis al rusigado perdinte la polan lingvon. Tio ne okazis en la aktuale 500-homa vilaĝo Wierszyna , kie tra generacioj konserviĝis la pola lingvo. Al la konservo de la nacia identeco kontribuis multaj kaj frapaj kulturaj, lingvaj kaj religiaj diferencoj kompare kun la indiĝenaj burjatoj. Flue la polan regas ne multaj, la plimulto parolas la polan dialekton el la regiono de Krakovo kun konstatebla influo de silezia lingaĵo kaj evidente influo ankaŭ la rusa. Tamen tiu influo ne rilatas al la lingvosonado kaj se eĉ enpenetras tiun unikan polan lingvon rusaj vortoj, la loĝantoj aplikas al ili polajn finaĵojn. Jam en 1911 polaj setliĝantoj dum la vilaĝa kunsido prezentis la postulon de ŝtata lernejo. Post pluraj intervenoj kaj ricevo de la permso, la elkonstruita de ili triklasa lernejo komencis funkcii aŭtune de la 1912-a jaro. Malgraŭ postuloj pri la pola kiel la instrulingvo la infanoj eĉ ĝis la revolucio povis pollingve lerni nur la religion. Kaj efektive en la unuaj 15 jaroj de bolŝevista regado en Wierszyna oni instruis en la pola lingvo. La malpermeso venis en 1934. Post la 2-a mondmilito la lernejo en Wierszyna daŭre estis triklasa, en 1970 ĝi estis transformita en 8-klasan lernejon. La pola lingvo estis senĉese perata en la polaj familioj, sed tute aparte la situacio avantaĝe ŝanĝiĝis lige kun perestrojko kaj la aperinta ebleco oficiale kultivi la propran lingvon kaj kulturon. En 1987 revenis la instruado de la pola lingvo, kvankam la unuaj instrustoj devis veni el Pollando. Nun en la instruado de la pola lingvo en Wierszyna apartan rolon ludas Ludmiła Wieżyntas, familie Figura, la loka instruistino. Ŝi estas la nepino de la polaj setliĝintoj, kiuj venis el la regiono de Olkusz, sed naskiĝis kaj kreskis en Wierszyna. Dank’ al apartaj cirkonstancoj en 1990 ŝi venis al Pollando por studi la polan filologion kaj diplomiĝinte en 1995 ŝi revenis al Wierszyna. La ruslingva oficiale lernejo la rusan instruas kvazaŭ aldonan instruobejton. En ĉi tiu unika lernejo en la tuta Siberio la lernantoj lernas ĉiujn lernoobjektojn en la pola lingvo. Ekde la 90-aj jaroj de la pasinta jarcento vizitas la vilaĝon polaj ĵurnalistoj, turistoj, historiiesploristoj. Apartan rolon en la flegado de la pola identeco havas la funkcianta katolika preĝejo, Pola Domo rolanta kiel la loka kulturdomo, folkloraj ensembloj kaj ĉiam pli oftaj vizitoj el Wierszyna en la fora patrolando. Aparte por junuloj tiuj organizitaj vizitoj en Pollando havas specialan dimension, kiel loko ĝis nun konata nur el la familiaj rakontoj kaj el lernejo kaj nun estas propasperte konfirmitaj. La loĝantoj de Wierszyna sen ajna dubo deklaras, ke ĉiam ili estis kaj sentis sin poloj, ke neniam oni sukcesis ilin rusigi. Eĉ se enkreskintaj en la tajga naskiĝloko ili kun fiero konstatas, ke ilia lingvo, la gepatra parolo estas la vera pasporto, parto de ilia Pollando, kiun neniu kapblus de ili forpreni.

El la elsendo 10.09.2021. Legas Barbara – 6′ 46″

La heroo de nia hodiaŭa felietono, Antoni Norbert Patek naskiĝis en 1811 en la loko Paski apud Lublino. Liaj gepatroj translokiĝis al Varsovio kiam li estis 10-jaraĝa. Jam kiel 16-jarulo – post la morto de la patro – Antoni devis okupiĝi pri la vivteno de la familio. Baldaŭ en 1928 li soldatiĝis en la 1-a Regimento de Ĉevalpafistoj de Augustów-regiona Rajdantaro. Pro sia braveco dum la kontraŭcara Novembra Insurekcio 1831 li avancis ĝis la grado de subleŭtenanto kaj estis distingita per la Ora Kruco Virtuti Militari. Post la falo de la Insurekcio transpaŝinte la prusan limon li estis internigita. Samtempe laŭ la komisio de generalo Bem li organizis la evakuan itineron por polaj insurgentoj el Prusio al Francio. Post la fino de la operaco en 1833 li estis direktita i.a. al Amiens. Pro la premo de la rusa ambasado je la francaj aŭtoritatoj li devis forlasi Francion kaj translokiĝis al Svislando. En Veroux apud Ĝenevo dum kelka tempo li komercis per vinoj kaj likvoroj, li lernis pentroarton ĉe konata pejzaĝisto Alexandre Calame por fine sub la influo de amikiĝinta horloĝista familio Moreau li okupiĝis pri la horloĝista metio. En Veroux li edziĝis cetere al la nevino de Moreau, Marie Adelaide Elisabeth Thomasine Dénizart kun kiu li havis tri gefilojn. Komence Antoni Patek estis aĉetanta pretajn horloĝmekanismojn kaj utiligante sian pentristan talenton li enmetadis ilin en ornamajn horloĝingojn, ne konatajn ĝis tiam sur la merkato. Rapide li konvinkiĝis kiom serĉataj kaj kiom enspezigaj estas liaj horloĝaj artobjektoj. En 1839 li komencis 6-jaran kunlaboron kun alia polo Franciszek Czapek establinte sian unuan horloĝistan manufakturon en la plej kara loko de Ĝenevo. La firmo produktis horloĝojn ekipitajn per altklasaj mekanismoj komence laŭ mendoj de polaj enmigrantoj kaj patriotoj en la lando. Temis pri poŝhorloĝoj ornamitaj per miniaturaĵoj kaj surskriboj kun patriotaj kaj religiaj devizoj. En la 1845 la kunlaborkontrakto kun Czapek finiĝis kaj komenciĝis laŭvica etapo en la kariero de Antoni Patek. Lia ambicio estis produkti horloĝojn modernajn, plej fajnajn kaj plej belajn. Tion li povis realigi dank’ al sia nova partnero, horloĝisto Adrien Philipp , kun kiu li konatiĝis dum la industria ekspozicio en Parizo. La pli posta bofilo de Patek jam pli frue inventis i.a. horloĝan streĉigan risorton. En 1851 la firmao ŝanĝis la nomon je Patek-Philippe & Co. Samjare ĝi ĝuis spektaklecan sukceson dum la monda ekspozicio en Londono akirinte pro siaj produktoj oran medalon. Inter la plej famaj klientoj ektroviĝis la reĝino Wiktoria aĉetinta horloĝon de Patek-Philippe, uzatan sekve kiel ornambukumon de sia robo. La markan horloĝon Patek-Phippe aĉetis tuj princo Albert. La dana reĝino Luiza mendis specialan horloĝon kiel donacon por sia edzo okaze de la 25-jariĝo de ilia nupto. Al la klientoj de la firmao Patek-Pilippe aldoniĝis baldaŭ papo Pio la 9-a, egiptia princo Hussein Kamal, la reĝo de Italio Emmanuel la III kaj pluraj aliaj. Por la hungara princino Kocewicz la firmo kiel la unua en la mondo faris manhorloĝon, kio komencis ilian vastskalan produktadon. Pasia kolektanto de Patek-horloĝoj fariĝis caro Nikolao la 2-a. Dum laŭvicaj jaroj la horloĝoj Patek-Philippe akiris kelkcent internaciajn premiojn fariĝinte ŝatata horloĝmanufakturo de la monda aristokrataro. Oni difinadis la markon Patek reĝo de la markoj kaj marko de la reĝoj. La sukcesojn la firmo dankŝuldis al observado de kelkaj principoj enkondukitaj de Antoni. La kvalito de la horloĝoj devis esti sur la plej alta nivelo; necesis esti malferma je novaj inventaĵoj kaj konstrusolvoj ebligontaj teknike superi la konkurencon. Antoni Patek malgraŭ tio, ke ĝis la morto restis en elmigrejo neniam forgesis pri siaj polaj radikoj. En Ĝenevo li establis en 1838 karitatan-interhelpan organizon Skarbuna Polska (la pola ŝparkesto). Samtempe li aktivis favore al la Pola Biblioteko kaj Legejo en Ĝenevo. En 1846 li membriĝis en la Pola Demokrata Societo, li estis membro-korespondanto de Societo pri Nacia Edukado kaj kvestis por la pola lernejo en Parizo. En la periodo de Printempo de Popoloj li estis konspira kuriero multfoje veturanta al Frankfurto ĉe Majno kaj en 1849 li eĉ proponis kunvokon de la Pola Sejmo en Elmigrejo. Insurgentojn post la falo de laŭvica kontraŭcara, t.e. Januara Insurekcio 1963 li ĉirkaŭprenis per zorgema protekto. Antoni Patek estis ankaŭ ligita kun la agadoj de la Kongregacio de Resurekto de Nia Sinjoro Jesuo Kristo. Pro sia agado favore al la katolika medio de Ĝenevo papo Pio la 9-a atribuis al li la grafan titolon. La morto de Antoni Patek en marto 1877 kaŭzis la neceson reorganizi la firmaon. En ĝian koniston eniris la filo de la mortino Leon, la bofilo de Philipp. En 1929 la firmaon de Antoni Patek aĉetis fratoj Karol kaj Jean Stern, kaj ili daŭre ĝin administras. Sed la nomo de la marko Patek-Philippe & Co ne ŝanĝiĝis. Fine de 2001 en Ĝenevo estis malfermita muzeo Patek- Philippe. Eleganta, kvaretaĝa konstruaĵo el 1920 enhavas kolekton de pli ol du mil eksterordinaraj tempomezuriloj, aŭtomatoj, miniaturaĵoj, emajlaj portretoj kaj aliaj maloftaj eksponaĵoj. Inter ili estas ankaŭ dokumento atestanta, ke polo Antoni Patek nobelblazone Prawdzic fariĝis svisa civitano. Sendepende de tio li ĝis la vivofino sentis sin kaj restis polo.

El la elsendo 28.08.2021. Legas Barbara – 8′ 10″

Antaŭ unu monato, la 13-an de julio 2021 pasis 500 jaroj post kiam en Krakovo aŭdiĝis la sonoj de la eksterordinara sonorilego de sur la turo de la Katedralo ĉe Wawel-altaĵo, ĝis antaŭnelone la plej granda en Pollando. La fama Sigismunda Sonorilego aŭdiĝis tiutage du fojojn. Je la 17.15 antaŭ solena S-ta Meso kaj je la 21.00, kiam je ĝia sono per la sonorilegaj tonoj respondis ĉiuj krakovaj sonoriloj. De 500 jaroj Sigismundo – komence nomata Magna Campana Regna senĉese anoncas al poloj momentojn ĝojplenajn, animlevajn, sed ankaŭ malĝojigajn. Ĝi aŭdiĝas same dum la religiaj kiel la plej gravaj ŝtataj momentoj. Ĝia sono aŭdiĝis la 1-an de septembro 1939, kiam Pollandon atakis la 3-a Germana Regno, ĝi aŭdiĝis okaze de la elekto de Karol Wojtyła, papo Johano Paulo la 2-a kaj lige kun lia morto en 2005; okaze de la membriĝo de Pollando en la Eŭropa Unio en 2004, la 10-an de aprilo 2010 post la aviadila katastrofo, en kiu pereis la pola elito ĉe Smoleńsk kaj ok tagojn poste dum la sepultaj solenaĵoj de la pola prezidenta paro. La delonge uzata nomo Sigismundo deriviĝas de la nomo de ĝia fondinto, la reĝo Sigismuno la Maljuna deziranta, ke la impona sonorilego rolu kiel la simbolo de la Respubliko, ke ĝi samtempe unuigu polojn en momentoj bonaj kaj malbonaj. La reĝo komisiis la taskon al renoma sonorilmuldisto Hans Behem en 1520. La fama metiisto el Nurimbergo laboris por la pola reĝo jam de kelkaj jaroj, ĉefe produktante kanonojn, sed la sonorilmuldado ne estis al li fremda metio. Pli frue lia sonorilo estis instalita ĉe la paroĥa preĝejo en Bayreuth. La sonorilego farita por Wawel-katedralo en Krakovo estis muldita el kupro kaj stano en la proporcio 80 je 20 procentoj. La pendigo estis enorma evento por la tiama pola ĉefurbo. Laŭ legendo la sonorilegon tiris 100 virbovoj, sed efektive oni aplikis solvon pli modernan. Oni aplikis rularanĝajojn por venigi la sonorilegon al Wawel kaj sekve helpe de sistemo konsistanta el takeloj, ŝnuroj kaj stangoj kaj kestego plenigita per ŝtonoj kiel la kontraŭpezo kelkdeko da fortikuloj fiksis ĝin ene de apenaŭ unu horo. Sendube brila rezulto konsiderante, ke Sigismundo pezas preskaŭ 13 tunojn kaj ĝia alteco kune kun kapo kaj koro, t.e. frapilo egalas al 450 centimetroj. Ne malpli interesa estas la historio de sonorilegantoj. Komence tio estis kamparanoj el la apudkrakova vilaĝo. Poste la reĝo dungis tiucele membrojn de la ĉarpentista gildo. Nun la sonorilŝnurojn tiras membroj de la Fratularo de Wawel-Sonorigantoj. Tiel do Sigismundo estas la unusola en Eŭropo tiom granda sonrilego movata per la forto de la homaj muskoloj. Kaj estas bezona granda forto. Por ekmovi la sonorilegon necesas inter 8 kaj 12 homoj, sed entute tiun privilegion havas 30. Ne ĉiu povas ricevi la honoron. Inter la nunaj dominas direktoroj de gravaj institucioj, arkeologoj, muzeaj ekspertoj, arthistoriistoj. Ilia laboro ne estas facila, ĉiu devas ekbalanci dum la sonorado unu tunon. Okaze de la jubileo la plej meritiĝintaj estis distingitaj per Honoris Gratia pro apartaj meritoj por Krakovo kaj ĝiaj loĝantoj. Ĝis hodiaŭ – laŭ la tradicio – ili enspezas kontante – verdire simbolan sumon – por tuj elspezi la gajnon en la proksima kafejo. Apenaŭ eblas kredi, ke en la daŭro de la jarcentoj, dramecaj kaj tragikaj sortoj en la pola historio nenio damaĝis la Sigismundan Sonorilegon. Spite konkerojn de svedoj, aŭstroj, rusoj, germanoj kaj sovetuniaj trupoj. Aliflanke la plej dramecaj estis la korfendoj. Oni traktas ilin kiel minacaŭguron al la lando dum feliĉon alportas la tuŝo de ĝia koro. En 19-a jarcento oni notis tri tiajn dramecajn kazojn, sed antaŭ oni notis tiun el 1862 ĝia la Sigimunda koro laŭ kalkuloj batis pli ol 10 milionojn da fojoj. La lastan fojon, la korfendo estis rimarkita antaŭtage de Kristnasko 2000, sed dum la paska Sankta Sabato de la sekva jaro denove aŭdiĝis ĝia sonado. La malnova koro troviĝas nun ĉe la enirejo al la Sigismunda Turo, la nova pli peza je 42 kilogramoj entute havas 365 kilogramojn. Kaj la sono de Sigismundo estas eksterordinara – milda, sed profunda, nemetaleca. Eblas ricevi la imprson, ke ĝiaj sonoj aŭdiĝas ne stakate, sed kontinue. Malsamas la opinioj pri tio je kiu distanco propagiĝas ĝiaj sonoj. Multo dependas de la vetero, de tio ĉu estas tago aŭ nokto, ĝian sonoradon onidire favoras nebulo. Laŭ la malnovpola enciklopedio de Zygmut Gloger el la komenco de la 1900-a jaro, se Sigismundo aŭdiĝas dum Kristnasko ĝia sono aŭdiĝas ĝis Pasko. Sed ĉi-kaze, Pasko, pole Wielkanoc signifas la nomon de vilaĝo troviĝanta 30 kilometrojn for de Krakovo. Evidente tiuepoke la propagadon influis la malpli granda domkonstrua denseco. Kontraŭ la rava sonorado de Sigismundo ne kapablis rezisti pola renoma pentristo Jan Matejo, kiu je ĝia sono rapidis eksterhejmen. Ne mirige do, ke li dediĉis iun el siaj tolaĵoj al momento, kiam la sonorilo estis lokata ĉe la katedrala turo. La pentristo bildigis sur la tolaĵo la reĝan familion, la bavaran sonorilmuldiston, laboristojn levantajn la sonorilegon. Multaj figuroj sur la bildo havas la vizaĝtrajtojn de Matejko-familio inkluzive de la majstro mem. Ĝis la fino de aŭgusto 2021 la tolaĵo pruntinta el la varsovia Nacia Muzeo estas rigardebla en la Reĝa Kastelo sur la krakova Wawel–altaĵo. Aliflane ĝis la fino de la feria sezono kaj repliko de la Sigismunda Sonorilego estas rigardebla en diversaj lokoj de Krakovo mem.

El la elsendo 13.08.2021. Legas Barbara – 8′ 30″

En la tago, kiam ni ĉiuj festis la nunjaran E-Tagon pasis la 177-a naskiĝdatreveno de la heroo de nia nunsemajna felietono, difinata ankaŭ kiel >pola Edisono<. Stefan Drzewiecki, ĉar pri li temas, estis vera geniulo, la antaŭkuriero de la subakva navigado kaj aviado. Li estis aŭtoro de dekoj da solvoj kaj inventaĵoj, kiuj esence influis la evoluon de tekniko kaj scienco. Stefan Drzewiecki naskiĝis en la nobela familio kun grandaj patriotaj tradicioj. Lia avo estis la deputito por la Sejmo 1792 kaj ankaŭ batalis ĉe la brako de Tadeusz Kościuszko, la patro estis insurgento de la Novembra Insurekcio 1830. La gepatroj donis grandan atenton al la eduko de la plej talenta el siaj ses infanoj kaj jam kiel 15-jarulo Stefan estis direktita al Francio. Tie en la jezuita liceo de s-ta Barbara en la apudpariza Atueil li kompletigis la mezgradan edukitecon. Poste Stefan Drzewiecki daŭrigis matematikajn studojn en Ècole centrale Paris, kiujn li finis kun distingo kaj diplomo de inĝeniero. Tie li konatiĝis kun juna Gustaw Eiffel, la posta konstruinto de la fama pariza turo, kun kiu ligis lin amikeco. Jam kiel famulo Eiffel disponigis al Stefan Drzewicki sian esplorlaborejon, en kiu lia pola amiko laboris preskaŭ ĝis la fino de la 1-a mondmilito. Ankoraŭ antaŭ la fino de la studoj la 19-jara Stefan eksciis pri la eksplodo de laŭvica kontraŭcara Insurekcio, la Januara 1863. Li venis tamen al Pollando tro malfrue, sed la propraokula atesto kiel brutale caraj aŭtoritatoj traktis insuregentojn skuis lin profunde. La sekvan jaron li revenis al Parizo por fini la studojn. Tie li patentumis siajn unuajn inventaĵojn. Ĉio komenciĝis per kilometromezurilo por ĉevaldroŝkoj, kiun oni komencis serie produkti, sed la franca-prusa milito haltigis tiun sukceson. Drzewiecki mem engaĝiĝis en laŭvican konflikton, t.e. Parizan Komunumon. Post ĝia falo li translokiĝis al Vieno, kie kreiĝis liaj pliaj inventajoj. Jam en 1873 dum la Internacia Ekspozicio en Vieno Stefan Drzewiecki ricevis premiojn pro kelkaj inventaĵoj kaj modeloj de planataj konstrukcioj por la subakva navigado. Temis pri cirkelo por konusaj sekcoj, reguligilo de vaporaj kaj hidraŭlikaj motoroj, aŭtomata vagonkulplilo, registrilo de trajnrapideco. La plej grandan interesiĝon vekis lia aranĝaĵo >dromografo< aŭtomate difinanta la ŝipitineron sur la mapo. Ĉi-lasta inventaĵo de Drzewiecki vekis apartan atenton de princo Konstanty, la frato de imperiestro Aleksander la 2-a, kiu troviĝis tiam vizite en Vieno. Li senhezite proponis al Drzewiecki membriĝon kaj funkcion de konsilanto en la Teknika Komitato de la Rusa Mararmeo. Komence surprizita Stefan Drzewiecki akceptis la proponon, ne sciante, ke en Rusio li pasigos la plej proksimajn 20 jarojn. Lia „dromografo” post kelkaj polurlaboroj eniris la ekipaĵaron de la rusa mararmeo kaj Drzewiecki okupiĝis en Peterburgo pri pliaj pioniraj esploroj koncerne la subakvajn ŝipojn. En 1877 li prezentis en Odessa la unuan en la mondo subakvan ŝipon, kiu laŭ la ordono de la caro estis produktita en la kvanto de 50 ekzempleroj. La pola inventinto kreis sekve ĝiajn laŭvicajn versiojn, konstruinte fine en 1888, denove kiel la unua en la mondo, nedronigeblan subakvan ŝipon kun elektra motoro kaj kun la delokiĝa tunaro de 120 tunoj. Ĝi estis ekipita – laŭ la monda skalo, denove la unuan fojon – per du torpedktapultiloj kaj periskopo. Lia plia subakva ŝipo kun vapormotoro kreita kunlabore kun Aleksy Kryło akiris la unua premion en Paizo en 1889. Drzewiecki kreis entute 10 grandajn projektojn de subakvaj ŝipoj. Liaj teknikaj solvoj baldaŭ estis aplikitaj en aliaj ŝtatoj. Stefan Drzewiecki fariĝis mondfama akirante prestiĝajn premiojn kaj distingojn, akirinte membrecon en pluraj prestiĝaj sciencaj societoj. En 1882 Drzewiecki decidis reveni al Parizo. Tio ne signifis finon de liaj inventaĵoj ligitaj kun la subakva navigado. En 1898 li fariĝis laŭretao de la unua premiero en la konkurso de la franca mararmeo pro projekto de moderna subakva ŝipo kun la delokiĝa tonelaro de 120 tunoj. Ĝi posedis hibridan motoron. Surakve ĝi estis puŝata de vapormotoro, subakve de la elektra. Kelkajn jarojn poste en 1908 laŭ la projekto de Drzewiecki en Rusio estis konstruita subakva ŝipo kun la delokiĝa tonelaro de 350 tunoj. Dank’ al liaj matematikaj formuloj eblis precize difini la formon kaj optimuman dimension de la motorhelico.
Sed Stanisław Drzewiecki interesiĝis ne sole pri la subakva navigado. Kiel la unua li esprimis la aserton, ke estas ebla flugo de maŝino pli peza ol aero. Ankoraŭ en 1887 en Peterburgo li verkis sian unuan libreton pri aviadiloj en naturo. En 1909 lia libro pri helicmotoroj estis agnoskita de la scienca medio kaj li mem premiita de la Franca Sciencakademio. Lia helicmotora teorio estis aplikita poste de fratoj Wright en ilia unua sukcesa aviadilo. Sed Drzewiecki estis ne nur teoriulo. En 1909 li prezentis la prototipon de la flugmaŝino „Conard”, en 1913 kreiĝis lia testa aeroplano „Drzewiecki”. Li krome iniciatis la establon de la unua Aviadinstituo en Saint-Cyr apud Versajlo. Kaj tie troviĝis la kreita de li – la unua en la mondo – aerodinamika tunelo por eskperimentoj kaj aviadilprovoj.
En la vivofino Stanisław Drzewiecki skribis: „Ekde mia naskiĝo ĝis hodiaŭ mi estis atestanto de neimagebla revolucio kaj grandega antaŭensalto de la homaj ideoj. Mi antaŭsentas, ke tiu eksterordinara progreso ne haltos. […] Morgaŭ estos ankoraŭ pli interesa ol hodiaŭ. Mi dezirus vivi ankoraŭ kelkajn jarojn por vidi la komencon de tiu ĉi morgaŭo”.
Post 1918 Stanisław Drzewiecki ne revenis al Pollando, li tamen finance subtenadis la polajn sciencajn esplorojn koncerne la aeronaŭtikon, aviadon. Li mortis en 1938 pli ol 93-jaraĝa, ĉiujn siajn sciencajn atingaĵojn kaj la tutan havaĵon heredigante al Pollando.

El la elsendo 06.08.2021. Legas Barbara – 08’36’’

En 2021 pasis la 133-a naskiĝdatreveno kaj la 39-a mortodatreveno de la heroo de nia felietono, profesorino Hanna Czeczott, elstara pola paleobotanikisto, fitogeografo. Ŝi naskiĝis en Peterburgo en la pola familio devenanta el Wołyń-regiono. Hanna havis multajn gefratojn kaj la familio ne estis ekonomie forta. Do, post la morto de la patrino en 1903 la 15-jaraĝa junulino devis transpreni parton de la familiaj devoj ligitaj i.a. kun la protekto de la gefrataro. En Peterburgo en 1905 ŝi finis la gimnazian lernadon post kio la tuta familio translokiĝis al Varsovio. Ĉi tie ŝi komencis natursciencajn studojn organizitajn de la Societo de Sciencaj Kursoj kaj samtempe laboris por helpi en la vivteno de la familio. Kvin jarojn post la reveno al la lando Hanna edziniĝis al Henryk Czeczott, minindustria inĝeniero, profesoro de la Minindustria Instituto en Peterburgo. La paro post la geedziĝo forveturis tien. En Peterburgo Hanna en 1911 komencis studojn en la Natursciencaj Kursoj por Virinoj. Post ilia ĉesigo pro revolucio ŝi daŭrigis la studojn en Bio geografia Fakultato de la tiea Geografia Instituto. Ŝiaj studoj iom longiĝis pro la militagadoj. Samtempe kompletigis ilin kaj vastigis vojaĝoj, kiujn ŝi partoprenis akompanante al la edzo dum liaj pluraj esplorveturoj. En 1914 kun li ŝi partoprenis esplorojn en usonaj minejoj en Pensilvanio, Montana, Kalifornio. Sekve ŝi veturis al Alasko kaj Klondike en Kanado. Ŝi partoprenis multajn esplorveturojn i.a. al Malgrandazio kaj Kanariaj insuloj. Ĉie ŝi gvidis proprajn botanikajn esplorojn ĉefe ligitajn kun fotosociologio kaj dendrologio. Kiel ilia frukto ŝi aperigis multajn sciencajn publikaĵojn, riĉajn herbariojn. Ŝia diplomlaboraĵo en Peterburgo en 1922 estis bazita sur la kolektitaj materialoj dum la esplorveturo al la lago Imandra sur la Kola Duoninsulo. En la sama jaro la geedzoj Czeczott revenis al Pollando, komence al Krakovo, kie Henryk Czeczott transprenis katedron en la Min-fandindustria Akademio. Post lia morto en 1928 Hnna Czeczott porkonstante revenis al Varsovio. Estante sendependa ekonomie komence ŝi ne estis ligita kun iu ajn scienca centro. Ŝi tamen kunlaboris kun la krakova Sistematika Instituto, kun la varsoviaj Subinstituto pri Sistematiko kaj Plantgeografio, kun la Instituto de la Ŝtataj Arbaroj kaj Ŝtata Geologia Instituto. Laŭ la komisio de ĉi-lasta en 1937 ŝi okupiĝis pri kolektado de la miocena flaŭro en la loko Zaleśce. Ekde tiam la ĉefa objekto de ŝiaj interesiĝoj farigis paleobotaniko, kaj tute aparte la miocena flaŭro de Pollando. Aldonendas, ke en 1939 ŝi aperigis ampleksan publikaĵon pri flora mondo kaj plantaro de Turkio. Rekone pro ŝiaj esploroj la specio de latiro kreskanta en Turkio ricevis la nomon Lathyrus czeczottianus Bassler. Ŝi elmontris krome baze de botanikaj donitaĵoj la ekzistantan en la pasinteco kontinentan ponton ligintan Kriemon kun la norda parto de Malgradazio. Ŝiajn laborojn ĉesigis la eksplodinta 2-a mondmilito, dum kiu multaj el ŝiaj notoj, tekstaj tajpversioj, parto de herbarioj kaj scienca biblioteko estis detruitaj. Post la milito en 1946 Hanna Czeczot organizis la Paleobotanikan Laborejon en la kreiĝanta Muzeo de la Tero de la Pola Sciencakademio en Varsovio. Ŝi komencis krome kolekton de minflaŭro kaj prilaboron de katalogo de angiospermoj de Pollando. Samtempe ŝi gvidis la kolektivan prilaboron de la miocena flaŭro sur la tereno de la karbominejo en Turów kaj estas la motoro de ĉi tiuj labroj. Dank’ al ŝia energio kaj pasio la flaŭro de Turów estis agnoskita siatempe unu el la plej bone kaj plej ĉiuflanke traktita posteno de la miocena flaŭro en Eŭropo kaj la plantkolektoj el la jaroj 1950-1980 apartenas al la plej grandaj en la mondo. En la kampo de interesiĝoj de profesorino Czeczott estis ankaŭ la botanika konsisto de la baltika sukceno kaj ĝia deveno, pri kio ŝi skribis en aparta publikaĵo en 1961. Hanna Czeczott aktive partoprenis la antaŭmilitajn kaj postmilitajn Botanikajn Kongresojn en Kembriĝo, Amsterdamo, Parizo, Sofio ĉie prezentante rezultojn de siaj esploroj. La viglaj kontaktoj kun multaj sciencistoj en la lando kaj eksterlande, forveturoj al la plej gravaj sciencaj centroj en Eŭropo frukts per riĉaj sciencaj materialoj. Ŝi laboris baze de herbarioj, en bibliotekoj kaj sciencaj instituoj en Leinden, Parizo, Vieno, en Reĝa Botaika Ĝardeno en Kew, en Prago, Berlino, Budapeŝto, Florenco, Kopenhago, Uppsalo, Stokholmo, Peterburgo, Kijevo, Lvovo, Manĉestro kaj Zuriko. Ŝia neelĉerpebla energio kaj pasio manifestiĝis ankaŭ en la plurnombraj landaj esplorveturoj, plej ofte al la minejo Turów, en kiu ŝi estis la lastan fojon kiel la 86-jaraĝa esplorantino. Hanna Czceczott postlasis 32 sciencajn publikaĵojn inkluzive de 16 paleobotanikajn kaj iniciatis laboron de multaj aliaj sciencistoj. Ŝia laboro estis agnoskita per multaj sciencaj premioj kaj ŝtataj distingoj.

El la elsendo 02.07.2021. Legas Barbara – 7′ 22″

La duobla junia-julia numero de la elektronika „Ora Ĵurnalo” el Gotenburgo tuj pensigis min pri la komenciĝanta feria periodo, kvanam mi ne povas plendi, ĉar sendube la novajn numerojn, la lastajn numerojn de E-gazetoj venintaj elektronike kaj paperpoŝte mi ne sukcesos komplete kunfoliumi hodiaŭ. Tiu ĉi magazino „Ora Ĵurnalo” por kulturo kaj plezuro ekde la komenco kaptis mian atenton. Ne alie estas ĉi-foje. Variaj temoj alternas – rilatante al aferoj svedaj, internaciaj, esperantistaj. Sekvante la svedteman fadenon la unuan lokon okupas la jubileo de la 400-jariĝinta Gotenburgo, kiun datrevenon pro la pandemio oni solenos pompe nur venontjare. Sed jam nun ni ekscias multajn interesajn informojn pri la urbo. Scivolemon tiklas informoj pri diversaj manĝaĵoj, kiuj dum la jarmilo ĝis la 20-a jarcento aperis sur la svedaj tabloj. La gotenburga „magazino por kulturo kaj plezuro” liveras informojn ankaŭ en la kunteksto de esperantista interesiĝo. Kaj tia estas atentigo pri la jutuba intervjuo kun Sten Johansson verkanta kaj svede kaj en Esperanto, tia estas rubriketo pri „falsaj amikoj” por svedaj esperantistoj, kiel „ni/vi”, „semestro/libertempo”. La redakcio instigas krome legantojn el Pollando kaj Litovio skribi pri falsaj amikoj. Kun intereso inter alitemaj kontribuoj mi trovis tiujn ligitajn kun la naturo. Al ili apartenas i.a. raporteto el Gdansko pri viglantaj printempe birdoj, pri vesperaj sonoj de birdoj ĉe la rivero Göta Älv, pri erupto de la konga vulkano, pri afrika savano en Skanio. Sed al ĉiuj niaj aŭskultantoj mi tute aparte rekomendas kaj kun scivolo relegis la eseon de Zofia Banet-Fornal pri kontribuo de Harold Brown al E-teatro. Harald Brown kiel E-aŭtoron, verkiston bone konas aparte varsoviaj esperantistoj, kiuj havis la bonŝancon rigardi spektaklojn de la varsovia teatro „Espero” baze de liaj tekstoj en la aktora plenumo de Jerzy Fornal. La du lastaj numeroj de „La Revuo Orienta” el Japanio ankaŭ liveras al la leganto beletrajn travivaĵojn. En la tria numero temas pri interesa eseo Pri sciencisto kaj artisto, tradukita el la japana fare de Macuki Joŝinobu „Sciencisto kaj artisto”. Per ĝi la tradukinto akiris la unuan premion en la traduka branĉo de Literatura Konkurso 2020. Por proksimigi la temon mi ĉitu el la komenco de ĉi tiu pensiga teksto. „Estas artistoj, kiuj komprenas kaj amas sciencon. Kaj ankaŭ estas multaj sciencistoj, kiuj ĝuas kaj amas arton. Tamen ŝajnas esti artistoj, kiuj vidas sciencon indiferenta aŭ eĉ malamas arton. Kaj estas homoj, kiuj pensas, ke ami arton estas senmorale aŭ honte kiel sciencisto. Aŭ ŝajnas esti puremuloj, kiuj asocias literaturan arton al malmoralo. Ĉu la tero de sciencistoj kaj la mondo de artistoj estas kontraŭstaraj? Tio estas mia delonga demando”. Tiel sian tekston komencis la verkinta ĝin en 1916 Terada Torahiko. Iel ŝajnas al mi, ke en nia epoko, priombrita aldone de pandemio, valorus jen kaj jen halti forkurante de la sieĝata nin hasto por enpensiĝi pri diversaj fenomenoj, nin ĉirkaŭantaj. En la aprila numero aliflanke „La Revuo Oirenta” prezentas en la beletra rubriko la duan premion en la originala branĉo de Lieratura Konkurso 2020. Ĉi-foje aŭtoras ĝin Hori Jasuo kaj la titolo de lia rakonto estas „Renkontiĝo kun infanino Rin en la eksa minejo Aŝio”. Ambaŭ numeroj enhavas tradiciajn rubrikojn, i.a. sinprezetojn de konataj esperantistoj. En la marta numero kun plezuro ni trovas la sinprezenton de nia kolegino, redaktorino Milada Szwedo. Ŝi senĉese kunlaboras kun ni ekde 1975 kaj multaj el niaj aŭskultantoj ŝatas ŝian parolstilon. Do kion Mialada konfesis i.a. al la japana leganto, ni citu: „Ĉu Esperanto kaj mi? Ĉu mi kaj Esperanto? Eble ĉiam homo povas fari pli multe por la ideo, kiu gravas. Eble mi povis pli aktivi por la E-movado? En mia vivo mi donis plej multan atenton al la profesia E-laboro kaj tio daŭras. Kiel skribis Humphery Tonkin: „Zamenhof revis pri mondo de homaranoj-unuopuloj, kiuj estas samtempe parto de kolektivo”. En tiu senco mi estas intime ligita kun Esperanto, mi estas Esperatistino”. Kun granda plezuro mi citas ĉi tiujn vortojn de nia redakcia kolegino. Ne mapli interesa estas la silueto de Miguel Faria de Bastos el Portugalio en la aprila numero de „La Revuo Oriento”. Temas pri la unua parto de lia sinprezento, sed mi trovas jam nun citindaj liajn vortoj. Jen ili ….”iom post iom, (mi) alrigardis Esperanton kiel objekton de homa rajto – pli precize, mi juĝis ĝin aparte konceptenda, nivele de homaraj protektindaj interesoj, kiel rajton je internacia neŭtrala lingvo, enestanta la rajton al la propra gepatra lingvo” – fino de la citaĵo. Jam en majo venis la lasta numero de „Esperantolehti” el Finnlando, en kiun enkondukas la enpensigaj vortoj de Tuomo Grundström pri „Literaturo inter-, sen-, miks-nacia”. La aŭtoro rilatigis sin al la diskuto, kiun spronis la finnalingva eseo „Adiaŭ al la enlanda literaturo”. Por kompreni la rezonadojn de la aŭtoro necesas evidente konscii pri la lingva situacio en Finnlando, en kiu krom la finna funkcias la sveda kaj al la finnlanda literaturo kontribuas ankaŭ aliaj lingvoj kiel la samea kaj ligvoj de novaj kaj „novaj” enmigrantoj. Tuomo Grundström konkludas: „Ni esperantistoj sendube akceptas la ideon, ke la „nocio „enlanda” inkluzivu ĉiujn verkantajn landanojn kaj lingvojn”. Ne mankas E-referenco. La aŭtoro eble ne sole retorike skribas. „Estas verkistoj esperantistaj kontribuintaj al literaturo de siaj hejmlandoj, ankaŭ du- aŭ eĉ trilingve [….]. Ni eldonis nian Kalevala, sed antologiecan kolekton ne. Indus havi tian, eble ne tute ne kiel paperan volumon kun kovriloj, sed retan kolekton de enfinnlanda literatura kreado esperanta kaj esperanten tradukita”. En la kunteksto de libroj ne eblas nerimarki interesan interparolon de Eeva Nikoskelainen kun Jorma Ahomäki, kiun ornamas bela foto pri la vizito de la intervjuantino ĉe Jorma en flegejo. Dum Jorma entuziasme rakontas pri novaj eldonaĵoj de PoMEGo kaj PIV-2020, kiuj atingis lin fizike Eeva Nikoskelainen mencias siajn E-legaĵojn. Fine mi nepre volas konfirmi la ricevon de la lasta „le monde de Esperanto”. Prave atentigas la redaktorino Claude Nourmont, ke „la jaro 2020 en Esperantujo disvolviĝis en ne atendita formo”, sed tio ne malhelpis, ke la numero krom tradicie franclingvaj kontribuoj riĉe bldigu la eventojn el la Bunta Esperantujo. Pri unu el tiuj kontribuoj mi ŝatus atentigi aparte, nome artikolon de Anne Jausions pri la renkontiĝo kun Julia Sigmond dum OSIEK-seminario en Braŝovo, Rumanio en 2014. Tre kortuŝa omaĝo – kiel atentigas Anne -verkita dum kronvirusa epidemio, kies unu el la viktimoj farigis i.a. al Julia.

El la elsendo 29.06.2021. Legas Barbara – 10′ 52″

Nur antaŭ kelkaj tagoj ni bonvenigis en la Norda Hemisfero la someron kaj tio signifas i.a. ke la 21-a de junio estis la plej longa tago de la jaro kaj la nokto je la 22-a de junio daŭrinte nur 7 horojn kaj 51 minutojn estis la plej mallonga en la jaro. Aparta nokto…, mistera nokto…. memoriganta la malnovan paganan slavan feston, kiu havis diversajn nomojn – la Nokto de Kupała, Sobótka, Palinocka. Niaj prauloj brue ĝin festis i.a. dancante kaj supersaltante la brulantajn ŝtipojn por mense sin purigi kaj fortimigi la malbonajn fortojn. Oni bruligadis la ŝtipojn en bone videblaj lokoj, ĉar eĉ la brilo mem de la fajro forpuŝadis la malicajn fortojn. Kaj krome oni kredis, ke la karbiĝinta lignopeco prenita domen protektas kontraŭ la fulmotondroj, forigas malbonajn potencojn kaj malbonaŭgurojn, certigas bonan geedzecon kaj la bruligitaj lignopecoj disĵetitaj sur kampoj garantias fekundan rikolton. Samnokte fraŭlinoj ĵetadis en riverojn florkronojn plektitajn el rozmareno, levistiko, verbasko kaj hiperiko, dum fraŭloj streĉatendis ĉeborde, saltadis en la akvon aŭ boatnavigante klopodis ilin elpreni. La knabinoj atente sekvis la sorton de siaj flosantaj florkronoj, kiuj ofte kunhavis etajn kandelojn. Se knabo kaptis la florkronon tio estis bona aŭguro, ke ĝia posedantino baldaŭ edziniĝos, se la florkrono flosis tro distance la espero paliĝis. Tute malbonan aŭguron enhavis la fakto, kiam la florkrono dronis aŭ enmiksiĝis en la ĉebordajn kreskaĵojn. La elekto de plekteblaj en kronon floroj gravis, ĉar ili estis protektontaj kontraŭ la malsanoj, malbonaŭguroj kaj certigis la geedzan amon. Do por slavoj temis pri festo de amo, fekundeco, la Suno kaj la Luno dum kiu oni adoris fajron kaj akvon. Nun multajn kutimojn ligitajn kun la pagana somera solstico anstataŭis post la kristanigo amuzoj ligitaj kun la Sanktjohana Nokto, solenata antaŭ la festo de la sanktulo, nokte inter la 23-a kaj la 24-a de junio. Do daŭre dum la sanktjohana nokto gravas fajro kaj florkronoj, sed la Eklezio praktikas aldone la propran kutimon. Nome oni praktikas la akvoaspergadon, kio ĝis nun ĝi estas observata en iuj paroĥoj. Sed apartan signifon havas la aspergado de sanigaj herboj. Unuavice de hiperiko, nomata kelkfoje la sanktjohana herbo aplikata en la popola medicino kaj magiaj praktikoj. Gravis havi hejme kuracan filikon. Kaj ĝuste kun la Sanktjohana Nokto estas ligita aparta legendo, ke ĝuste dum ĝi ekfloras eksterordinara blue brilanta filika floro, la signo de granda feliĉo, saĝo kaj la kapablo vidi ĉiujn trezorojn kaŝitajn en la tero. Ĝi floras nur unu fojon jare kaj ne facilas ĝin trovi. Sed tiu, kiu estas bonŝanca devas esti homo kuraĝa kaj honesto. La filika floro garantias al tiu bonŝanculo feliĉon, riĉon kaj amon. En Pollando la legendon pri la filika floro en la literatura vesto vaste popularigis siatempe tre konata pola verkisto Józef Ignacy Kraszewski. Komence la kutimoj el la antaŭkristana tempo elvokadis akran kontraŭstaron de la Eklezio, pri kio ankoraŭ fine de la 16-a jarcento eblas ekscii el eldonaĵo aperigita de kanoniko de Sandomierz, Marcin el Urzędowo „Herbarz Polski”. La tradicio de la Sanktjohana Nokto ne pasas. En grandaj urboj temas pri amasaj amuzoj. Ekzemple en Varsovio sur la tereno de la Reĝa Kastelo kaj la Multmedia Parko de Fontanoj jam la plej proksiman sabaton disvolviĝos granda pikniko dum kiu oni servos pladojn de la malnovpola kuirarto kaj surhebejan matenmanĝon. Oni rigardos la laboron de floraranĝantoj kaj povos lerni la plektadon de florkronoj, kion finos konkurso por la plej bela florkrono. Eblos aĉeti novajn plantojn kaj kuracherbojn. La florajn atrakciaĵojn en la formo de fabeleska flordanco, movaranĝaĵo de la speco korpodanco, pretigis artistoj kaj plastikistoj el Art Color Ballet. La kulimina evento estos komuna lanĉo de giganta florkrono sur Vistulo. La finan akordon formos la muzika spektaklo „La Slava Preludo”. La atrakciaĵoj de la ĵus komenciĝanta somero sendube estas bela kompenso pro longa, tro longa pandemia tempo.

El la elsendo 25.06.2021. Legas Barbara – 6′ 18″

Nur antaŭ kelkaj tagoj, en junio 2021 okazis solena premiero de la dokumenta filmo pri malliberigitino de la germana koncentrejo Auschwitz-Birkenau sub la titolo „Akuŝigistino”. Jam la kunmeto de la koncentreja nomo kun la profesio de Stanisława Leszczyńska sonas ŝoke. La koncentrejo Auschwitz vekas sole asociaciojn kun morto kaj senĉese funkciantaj krematorioj. Malgraŭ tio, tie la vivo ankaŭ komenciĝadis. Kvankam estis malpermesite transporti al Auschwitz gravedajn virinojn, tiun regulon germanoj ofte malobservis. Gravedeco cetere ne ĉiam estis tuj videbla, kelkfoje ignorita. Kelkfoje la koncipiĝo okazis en la koncentrejo mem. En 1942 kaj komence de 1943 gravedaj malliberigitinoj estis rekte direktataj al gaskameroj aŭ mortigataj per fenolaj injekciaĵoj. Meze de 1943 la situacio iom komencis ŝanĝiĝi. Tiam al Auschwitz trafis Stanisława Leszczyńska – de la kunmalliberigitinoj alparolata Panjo – helpinta en enmondiĝo de tri mil infanoj en ĉi tiu morna loko. Ĉiuj naskiĝis vivaj. Malgraŭ tio 76 jarojn post la finiĝo de la milito ŝia figuro estas malmulte konata al vasta publiko, kvankam en la datreveno de ŝia naskiĝo, la 8-an de majo polaj akuŝigistoj solenas sian profesian feston.
Stanisława Leszczyńska naskiĝis en 1896 en Lodzo kaj edukiĝis en laborista familio kun sendependigaj kaj patriotaj tradicioj. Ŝia patro estis lignaĵisto, patrino laboris en teksa fabriko. Junaĝe ŝi kun la tuta familio forveturis al kuzino en Rio de Janeiro reveninte tamen post du jaroj en 1910. Tiam Stanisława daŭrigis la lernadon en gimnazio, kiun ŝi finis en 1914. Dum la 1-a mondmilito ŝi laboris en Helpokomitato por mizeruloj. En la 20-aj jaroj ŝi lernis en la akuŝigista lernejo en Varsovio, kiun ŝi finis kun distingo. Post la varsovia vivetapo kun la edzo, Bronisław, tipografo kaj kvar infanoj ŝi revenis al Lodzo. Post la eksplodo de la 2-a mondmilito, dum la germana okupacio la tuta familio engaĝiĝis en la konspiran agadon en la strukturoj de Naciaj Militistaj Fortoj kaj en helpadon al judoj. Ilia konspira laboro estis malkovrita. Ĉiuj familimembroj estis arestitaj inter la 19-a kaj la 20-a de februaro 1943. Stanisława kun la filino en aprilo estis transportitaj al la koncentrejo Auschwitz-Birkenau, viraj familimembroj en junio trafis al la koncentrejo Gross-Rosen. En Auschwitz-Birkenau Stanisława Leszczyńska ricevis la koncentrejan numeron 41335, sed dank’ al la kunhavataj dokumentoj ŝi povis plenumi la funkcion de akuŝigistino ĝis la liberigo de la koncentrejo la 27-an de januaro 1945. En la jaroj 1943-45 malgraŭ la ordono de Lagerarzt, la koncentreja kuracisto d-ro Mengele, mortigi ĉiujn novaskitojn ŝi enmondigis pli ol tri mil infanojn. Leszczyńska reganta la germanan ne timis rekte komuniki al li, ke ŝi ne plenumos lian ordonon, ĉar tro alte taksas lian Hipokratan Ĵuron kaj konsternigis lin per siaj raportoj, ke ĉiuj infanoj naskiĝas vivaj. Tian rezulton liaopinie ne povis atesti germanaj universitataj klinikoj. La akuŝoj en Auschwitz estis okazantaj en ekstreme malfacilaj kondiĉoj. Batalon je morto kaj vivo postulis eĉ akiro de sitelo de boligita akvo por la naskanta virino – polino, rusino, judino aŭ aliaj. Ĉiuj – sendepende de la nacieco – estis ĉirkaŭprenitaj per ŝia zorgema protekto. En siaj rememoroj Stanisława Leszczyńska mencias svarmantajn vermojn, enorman malpurecon. Kiel akuŝiga lito servis pasanta tra barako varmiga tubo, kiel littuko plena de pedikoj plejdo. Por protekti la novnaskitojn kontraŭ malvarmo devis sufiĉi kio ajn, eĉ paperfolio. Provizorajn vindaĵojn la patrinoj sekigigadis per la varmo de la propraj korpoj almentante ilin al la femuroj, brakoj, dorso. La alia urĝa tasko estis protekti la novnaskitojn kontraŭ SS-viroj. Eĉ se la infanoj naskiĝadis vivaj ĉerpante el la patrina korpo ĉion, kio necesis por regulkonforma evoluo ne ĉiuj evitis morton. Enĵetataj en sitelojn de la obeemaj al Menegele, la koncentreja Anĝelo de la Morto „Schwestern”, forkaptataj de SS-viroj, ankaŭ pro malsato kaj malvarmo. Leszczyńska ne cerbumis pri la vivoŝancoj de la savataj infanoj, eĉ se estis nedubine, ke ili ne estas altaj. Malgraŭ tio kun plej granda zorgo kaj peno ŝi zorgis pri ĉiu gravedulino, pri ĉiu naskiĝanta vivo. La lastan akuŝon antaŭ la liberigo ŝi akceptis en la flamanta barako klopodante distancigi la brulantajn lignoelementojn disde la naskanta virino. Postmilite ŝi ne multe ŝatis rakonti pri la koncentrejaj spertoj. Siajn koncentrejajn travivaĵojn ŝi priskribis en „Raporto de akuŝigistino” post sia emeritiĝo en 1957. La unua libroeldono aperis dank’ al „Kuracista Periodaĵo” en 1965. Ĝi fariĝis bazo por la teatra rapsodo „Oświęcim-Oratorio” por la muziko de Jerzy Maksymiuk. La polan tekston verkis Alina Nowak, siatempe konata pola esperantistino, kaj la ĉefan virinan kantrolon plenumis ŝia fratino, Danuta Alczewska-Klus ankaŭ esperantistino. Fragmenton de la Oratorio en Esperanton tradukis Andrzej Pettyn. La dokumenta filmo „Akuŝigistino”, kiu ĵus havis la premieron en junio 2021 baziĝas sur ŝia raporto, sur rememoroj de infanoj, al kiuj ŝi helpis naskiĝi en Auschwitz-Birkenau, sur la familimemoraĵoj. Ĝi estas atesto ne sole pri geheno kaj heroeco, sed ankaŭ pri la vivamo kaj amo al alia homo, kvankam la heroino mem, Stanisława Leszczyńsks ne estis ĝis nun ĉirkaŭita per adekvata rekono kaj memoro.

El la elsendo 18.06.2021. Legas Barbara – 8′ 47″

La ligna palaco de Radziwiłł-familio en Antonin, en la okcidenta Pollando estas la plej fama kaj plej impona ĉi-speca ligna konstruaĵo en Pollando. Origine temas pri ĉasista palaco, komence enloĝata sole dum la ĉassezonoj. Ĝi estis konstruita laŭ la komisio de princo Antoni Henryk Radziwiłł blazone Trąby deziranta havi inter vastaj terenoj surkreskitaj de maljunaj arbaroj someran rezidejon. En la nomo de la reĝo de Granda Poznana Princolando li rezidis kun sia edzino, prusa principo Luiza Hohenzollern, nevino de reĝo Frederiko la 2-a en Poznano. La somera rezidejo estis projektita de la plej fama tiumomente berlina arkitekto Karl Friedrich Schinkel kaj estis realigita en la jaroj 1822-24. La flavkolora konstruaĵo konsistas el moduloj geometriformaj. Ĝian bazon formas la greka kruco. La centra parto havas oklateran formon, kiun kovras tendoforma tegmento. Ĉirkaŭas ĝin kvar malpli altaj aloj. Interne la atenton kaptas alta je tri etaĝoj reprezenta salonego ornamita per ĉasistaj trofeoj. Centre de ĝi altiĝas kolono, kiu rolas samtempe kiel arkitektura kolono kaj kiel kameno. La koncepto de tiu interno emfazas la demokratajn konceptojn de la princo. Tie ĉi ĉe la kameno egalrange pasigadis la tempon eĉ 24 invititaj gastoj, ĉiuj disponantaj pri samrange aranĝita individua apartamento konsistanta el eta vestiblo, saloneto kaj dormoĉambro. La originala projekto de alarika palaco en Antonin, tre moderna konsiderante la epokon, eleganta sed samtempe komforta transdaŭrs ĝis nun – nedamaĝita dum la militoj – preskaŭ en ideala stato. Ne eblas kaŝi, ke post la 2-a mondmilito la palaco estis forte neglektita. La unuaj konservistaj laboroj okazis nur en la mezo de la 70-aj jaroj. La renovigo post la incendio parte damaĝinta tegmenton komence de la 90-aj jaroj estis honorita per la premio Europa Nostra ’94. Nun funkcias en ĝi hotelo kaj restoracio. Princo Antoni Radziwiłł homo klera kaj ĉiuflanka estis ne sole politikisto, sed ankaŭ granda ŝatanto de la arto, desegnisto, violonĉelisto, komponisto ne nur de etaj muzikformoj, sed ankaŭ de muziko por la ŝatata de si Fausto de Goethe. Antonin estis do vigla centro de la kultura vivo, en kiu la atento koncentriĝis ne sole ĉirkaŭ la ĉasado, sed ankaŭ ĉirkaŭ muziko, literaturo, plastikaj artoj. Cetere post jaroj pasigitaj en Poznano la princa familio translokiĝis por konstate al Antonin. Inter a renomaj gastoj en la palaco du fojojn en la jaroj 1827 kaj 1829 troviĝis Frederiko Chopin. Tie li ludis dum muzikaj vesperoj, donis muziklecjonojn al la princidino Wanda, disputis pri la mistroj de la komponista arto kaj mem verkis. En Antonin li komponis – plej verŝajne por la komunua muzikado – polonezon Do-Maĵoran por fortepiano kaj violonĉelo, pianotrion Sol-Minoran adresitan al Radziwiłł. Ĉi lasta mem dum la estado de Chopin prezentis al juna komponisto nefinkomoponitan tiam partituron kun sia muziko por Fausto. La dua filino okaze de la vizitoj de Chopin en la palaco en Antonin, la princo Eliza pentris du portretojn de Frederiko. Chopin estis ravita pri siaj vizitoj, pri kio li skribis en letero al sia amiko, kaj varme rememorigis ĝin jam estadante en Parizo. Tiun etoson de muzikvesperoj spegulas la interesa kaj fama tolaĵo de pola 19-jarcenta pentristo Henryk Siemiradzki „Chopin en salono de princo Antoni Radziwiłł en 1829”. Verdire, la lastan fojon ĝi estis prezentita antaŭ 133 jaroj en Krakovo. Tamen ekde la plej proksima dimanĉo ĝis la 31-a de aŭgusto eblos ĝin rigardi en la Muzeo en la proksima al Varsovio Nieborów. Por la nuna prezento ĝi estis prunteprenita el la privata kolekto en Novjorko. Kaj Antonin daŭre spiras per atmosfero de Chopin-vizitoj kaj sonas per lia muziko. La Kamenan Ĉambron ornamas portretoj de Antoni Radziwiłl, liaj du flinoj Wanda kaj Eliza kaj ankaŭ portreto de Frederiko Chopin. Staras tie ankaŭ lia fortepiano. En iu el la flankaj ĉambroj troviĝas la Muzika Saloneto, en kiu estis arigitaj eldonaĵoj pri Antonin kaj memoraĵoj ligitaj kun Chopin – muldaĵo de la komponista manplato, la postmorta masko, Buchholtz-fortepiano, portretoj de Chopin kaj lia busto. En la Palaco daŭre eĥas Chopin-muziko. La plej grava muzika evento estas la organizata en septembro internacia festivalo „Chopin en la koloroj de aŭtuno”. Sed Chopin-muziko sonas tie ankaŭ alisezone, aparte en la datrevenoj ligitaj kun la naskiĝo kaj morto de la komponisto.

El la elsendo 11.06.2021. Legas Barbara – 6′ 28″

La nunsemajna heroo de nia felietono estas plia polo pionire esploranta la Foran Orienton, Michał Jankowski. Li establis la unuan en la cara Rusio plantejon de ginsengo, bredis ĉevalojn kaj makulcervojn. Li esploris la siberian faŭnon kaj flaŭron, sekve kelkdeko da specioj de birdoj, papilioj, plantoj kaj geografiaj objektoj portas lian latinigitan nomon Jankowski. Li gvidis arkeologiajn esplorojn kaj meteologiajn observadojn. Sed Jankowki ne venis al Siberio kiel turisto aŭ esploristo. Kiel patriota pola studento, partopreninta la kontraŭcaran januaran insurekcion 1863 li estis kondamnita je 8-jara ekzilo al Siberio kaj samtempe konfisko de la havaĵo, kio ruinigis la tutan familion. La suferigan, turmentan distancon inter Smolensk kaj la ekzilcelo la deportitoj tramarŝis piede. Michał Jankowski naskiĝis en 1842 en la nobela familio blazone Nowina kaj sian infanaĝon li pasigis en la lokoj Złotoria kaj Tykocin en la nordorienta Pollando. Li studis sekve en la agronomia altlernejo en Horki. Tie li engaĝigis en la patriotan agadon fariĝinte insurgeto, kio rekte kaŭzis lian ekzilon al Siberio. Tie ĉi dum la estado en transbajkala regiono li konatiĝis kun la meritiĝintaj jam kaj konataj vaste Benedykt Dybowski kaj Wiktor Godlewski (E-elsendo 25.05.2013), kun kiuj poste en la jaroj 1872-74 li partoprenis sciencan ekspedicion, por kies bezonoj li konstruis la boaton „Espero”. Dum la ekspedicio li kaptis la bacilon de esploristo. Sub la gvido de Dybowski li lernis krome prepari kaj priskribi la natursciencajn eksponaĵojn. Ankoraŭ antaŭ la ekspedicio la ekzilperiodo de Jankowski estis mallongigita je duono, sed pro erara decido de caraj oficistoj li estis kondmanita je pliaj trudlaboroj. Antaŭ la ekspedicio li laboris en orminejo en Badajsk en la regiono de Irkucko. Kiam la ekspedicio finiĝis li transprenis en 1874 la postenon de administranto en orminejo sur la insulo Askold proksime de Vladivostoko. Tie ĉi Jankowski establis meteologian stacion kaj siajn esplorrezultojn estis transsendanta al la Ĉefa Astronomia Observejo en Pulkovo. Lia estado sur Askold fruktis en 1881 per nelonga artikolo, tamen sendube interesa kaj valora, ĉar premiita per la arĝenta medalo de Rusa Geografia Societo. Baldaŭ Jankowski aĉetis 550 hektarojn sur la duoninsulo Sidemi, nun portanta lian nomon. Sur ĉi tiu areo Jankowski establis la hortikulturan plentejon, abelujojn kaj bredejojn de makulcervoj. Lia noveca bredmetodo ebligis akiri ilian valoran kornaron sen la neceso mortigi la bestojn. La sama animalo povis do liveri kelkfoje la kornaron konservante la generopovon. Komence de la 20-a jarcento lia grego konsisitis el pli ol du mil ekzempleroj. Paralele al la cervoj li okupiĝis pri la ĉevalbredado i.a. kun la celo akiri fororientan ĉevalspecion. Tiel kreiĝis la specio portanta lian nomon. Sed oni bredis samtempe pursangajn anglajn ĉevalojn, malpezajn trajnĉevalojn kaj rajdĉevalojn. Krakterizis ilin ĉiujn la bruligata signo en la formo de la litero de la rusa alfabeto „Я”=ja, signifanta evidente la nomon, Jankowski. Ĝi i.a. ebligis identigi la naskiĝjaron de la besto. Siajn spertojn pri la ĉevalbredado Jankowski priskribis kaj eldonis en Sankt Peterburgo en 1896. Samtempe unika en sia speco estis en Sidem plantejo de ginseko , kiun li inaŭguris per kelkaj grajnoj kaj plantoradikoj transdonitaj de indiĝena tribo. Komence de la 20-a jarcento la plentejo havis jam kelkdek mil radikojn. Ĝis nun oni ne sukcesis ripeti tiun atingaĵon laŭ tioma skalo. Sed la duoninsulo Sidemi pro sia situo proksime al la manĝuria limo ne estis loko sekura. Al homoj minacis bandoj de lokaj banditoj „hunhuzoj”, al animaloj tigroj kaj lampartoj de Ussuri-regiono. Viroj devis dormi kun armilo. La domo estis fortikigita, la tereno ĉirkaŭita per palistaro kun sistemo de gardopostenoj, kiu poste estis ligitaj per la telefono kun la domo kaj pere de militista postenejo en la loko Slowianka telegrafe kun Vladivostoko. Michał Jankowski la tutan vivon kolektis, preparadis kaj liveradis faŭnajn kaj flaŭrajn objektojn al la rusaj kaj eŭropaj muzeoj. I.a. ili atingis al Branicki-muzeo en Varsovio, la nuna Zoologia Instituto de la Pola Sciencakademio. Li gvidis ankaŭ arkeologijn esplorojn. En 1887 li fariĝis membro de la Esplorsocieto de Amura Lando. Du jarojn poste Jankowski subvenis la elkonstruadon de la muzeo en Vladivostoko kaj poste aktive riĉigadis ĝiajn kolektojn. En 1890 estis forigita la polica kontrolo super Michał Jankoski, sed la reveno al la teritorio de antaŭdispartigita Pollando, estis limigita. Jankowski daŭrigis riĉan je ideoj vivon. En 1890, li establis firmaon kiu en 1893 konstruigs fabrikon de ledaj efaraĵoj, en 1902 li malfermis librovendejojn. En la daŭro de sia eventoriĉa vivo Jankowski priskribis ĉirkaŭ 100 speciojn de papilioj, de nekonataj ĝis tiam karaboj kaj plantoj. En 1897 li helpis organizi la entomologian ekspediicon al Koreio. Michał Jankowski meritiĝis ankaŭ por la arkeologiaj esploroj ĉe la elfluejo de Sidemi-rivero elfosante objektojn el la periodo ekde la 8-a ĝis la 3-a jarcentoj antaŭ nia erao. Li prisribis ilin kaj liveris al la Orientsiberia Filio de la Rusa Geografia Societo. Ili kaj pli postaj elfosaĵoj estis difinitaj ekde 1972 kiel Jankowski-kulturo. Ĝia geografia areo etendiĝas laŭe de la marbordo de la Japana Maro de la golfo Ungi en Koreio ĝis la golfo Peobrazhenie en Rusio. En 1905 Michał Jankowski translokiĝis al Vladivostoko. Post peza pulmoinflao li forveturis kuraccele al Semipalatinsk. Li mortis en 1912 en Soĉio revenvoje al Pollando. En la 150-a naskiĝdatreveno de Michał Jankowski en 1991 sur la duoinsulo portanta nun lian nomon estis starigita lia monumenta statuo kun la surskribo: „Li estis nobelo en Pollando, ekzilito en Siberio, domon kaj famon li akiris en Ussuri-lando. Tio, kion li kolektis ekstu ekzemplo por estontaj mastroj de ĉi tiu tero”.

El la elsendo 05.06.2021. Legas Barbara – 8′ 50″