Felietonoj

La heroo de nia hodiaŭa felietono estas Jan Karski, verdire tio estas la pseŭdonomo de Jan Kozielewski.  Ne senkaŭze ni memorigas lian figuron ankoraŭ en aprilo 2018, en kiu pasis la 75-a datreveno de la ribelo en la Varsovia Geto. Temas pri la kuriero de la sekreta pola ŝtata dum la 2-a mondmilio, kiu informis la okcidentantajn gvidantojn jam en 1942 pri la okazanta sur la polaj teritorioj ekstermo de judoj. Jan Karski naskiĝis en 1914 en Lodzo kiel la plej juna, oka infanoj en la pola katolika kaj patriota familio. Sian naskiĝurbon li difinis post la paso de la jaroj kiel urbon malpuran kaj malriĉan, sed kiel urbon tolereman, en kiu pace kunvivis poloj, judoj, germanaj, la urbon kiu formis lian personon. Jan Karski diplomitiĝis pri juro kaj diplomatio en la Lvova Universitato kaj kun distingo finis   Lernejon de Rezervaj Artileri-Subleŭtenantoj en Włodzimierz Wołyński. Tuj antaŭ la 2-a mondmilito li komencis dipomatian karieron en la pola ministerio por la eksterlandaj aferoj. Post la eniro de rusoj sur la orientajn terenojn de Pollando la 17-an de septembro 1939 Karski kun miloj da polaj oficiroj fariĝis la sovetunia ostaĝo. Nur dank’ al bonŝancigaj cirkonstancoj – interŝanĝo de ostaĝoj inter la 3-a Regno kaj Sovetunio  – li estis transportita en la germanan okupacian sferon. Fuĝinte el la transporto li evitis la sorton de plimulto de siaj batalkamaradoj murditaj en Katuń en 1940. Atinginte Varsovion Jan Karski engaĝigis en la laborojn de la rezista movado fariĝinte kuriero de la Pola Konspira Ŝtato. Dotita de fotografia memorkapablo, regante kelkajn fremdajn lingvojn li estis peranta kelkfoje al la pola registaro en elmigrejo, en Francio kaj Britio,  sekretajn instrukciojn kaj ordonojn. Per sia laboro li alportis kontribuon al la konstruo de la strukturoj de la Pola Konspira Ŝtato kaj funkciado de la plej granda en la okupaciita Eŭropo politika-militista organizaĵo. Dum sia tria misio en junio 1940 li estis arestita kaj torturita de Gestapo, entrepreninte eĉ la provon de sinmortigo. Bravage liberigita de la konspira Landa Armeo el la hospitalo en Nowy Sącz li daŭrigis siajn sekretajn misiojn laŭ la rekomendo de la Pola Konspira Ŝtato en Krakovo kaj en Varsovio.  Dum la preparoj al la lasta kaj la plej grava Karski dufojojn estis kondrabande enkondukita en la varsian getton por propraokule atesti la dramecan situacion de judoj. Alivestita kiel ukraina soldato li pasigis ankaŭ horojn en la provizora tendaro en Izbica de kie judoj estis transportataj al la mortotendaroj en Sabibór kaj Majdanek. Denove li fariĝis atestanto de senhomece, brutale traktataj, mortantaj pro malsato kaj pafmortigataj homoj. Aŭtune de la 1942 Jan Karski tra Bruselo, Parizo, Perpignan, Barcelono, Madrido kaj Gibraltaro atingas Londonon. Tie li raportas al la ĉefministro de la pola konspira ŝtato kaj generalo Władysław Sikorski pri la strukturo, organizo kaj funkciado de la Pola Konspira Ŝtato, peris informojn pri la ekstermado de judoj. Laŭ la komisio de la pola konspira ŝtato en 1942 Karski transdonis informojn pri la ekstermado de judoj al la okcidentaj aliancanoj en 17-minuta parkerita raporto. Persone liverinte detalajn raportojn kiel rekta atestanto li alvokos la britan ministron por la eksterlandaj aferoj Anthony Eden, reprezentantojn de la brita ministerio por la eksterlandaj afertoj kaj britajn elitojn entrepreni agadojn por ĉesigi la holokaŭston. En julio 1943 – du monatojn post la strangolo de la ribelo en la varsovia getto – Karski renkontiĝis en la Blanka Domo kun la usona prezidento Franklin D. Roosevelt. La interveno de la okcidentaj aliancanoj neniam okazis. Postmilite Jan Karski restis en Usono ne povante reveni al la komunista Pollando. Tie li faris studojn kaj doktoriĝinte ĉe Georgetown-universitato en Vaŝingtono dum 40 jaroj  li lekciis pri internaciaj rilatoj kaj teorio de komunismo en la tiea Lerejo por la Eksteraj Servoj, la forĝejo de la usona diplomatiaj servoj. Inter liaj studentoj estis i.a. Bill Clinton, kiu en iu el siaj paroladoj en Georgetown University kiel la  prezidento menciis Karski kiel „modelon de heroismo, karakterofoto kaj senkompromiesemo”. Pri siaj spertoj Karski verkis libron „Story of a Secret State”, kiu eldonita en 1944 fariĝis furorlibro en Usono. La libro estis tradukita en plurajn lingvojn en Pollando ĝi povis aperi nur en la jaroj 1999, 2004-. Tiu sukceso en 1944 ebligis al Karski orrganizi plurajn aŭtorajn renkontiĝojn en Usono kaj Kanado por proksimigi la veron pri la Pola Konsipra Ŝtato kaj pri la ekstermoperiodo. Krome li verkis la anglalingvan disertaĵon „Grandaj ŝtatpotencoj rilate Pollandon: 1919-1945  de Versajlo kaj Jalto” kiu estis ĝisfunda analizo de la internacia situacio de Pollando dum la 2-a mondmilito. Jan Karski dum jaroj ne estis dividanta informojn pri siaj dummilitaj travivaĵoj, kio ŝanĝiĝis nur en 1978, kiam li donis intervjuon al Claud  Lanzmann realiganta la filmon „Shoah”. En 1982 Jan Karski ricevis la titolon Justulo inter la Nacioj de la Mondo kaj 12 jarojn poste la honorajn civitanecojn de Israelo kaj de sia hejmurbo Lodzo. En 1995 el la manoj de prezidento Lech Wałęsa li ricevis la plej altan polan distingon Ordenon de la Blanka Aglo kaj la 29-an de majo 2012 prezidento Barack Obama distingis lin postmorte per la plej supera usona civila distingo Prezidenta Medalo de Libereco. Kun la tempofluo Jan Karski fariĝis internacia ikono de batalo favore al homaj digno kaj rajtoj kaj de la  kontraŭstaro rilate totalismojn. Lia vivmesaĝo havas fundamentan signifon por la kolektiva memoro de la pola kaj la monda socioj, kvankam li neniam fieris nek fanfaronis pri siaj dummilitaj agadoj. Nun oni omaĝas lian memoron diversforme, atribuante lian nomon al stratoj, lernejoj k.s. Plej multas monumento-benkoj kun la sidanta figuro de Jan Karski, kiuj troviĝas en Novjorko, Georgetown, la polaj Kielce kaj  Łódź, en Telavivo.

El la elsendo 27.04.2018. Legas Barbara – 09’17”

Połczyn Zdrój [poŭĉin-zdruj] estas la unusola kuracloko situanta en la pitoreska regiono difinata la Lagoregiono de la rivero Drawa en la nordokcidenta Pollando. Koszalin [koŝalin] troviĝas 57 kilometrojn for de ĉi tie, kaj Szczecin [ŝĉecin] 150 kilometrojn. Pri ĝia ĉarmo kaj eksterordinaraj klimataj-kuracaj valoroj decidas ĝia loko inter la morendevenaj altaĵoj, lagoj kaj arbaroj. Jam fontoj el la 6-a jarcento informas pri la tiea slava setlejo sur palisoj. En la 10-a jarcento temis jam pri limburgo kun kastelo el ĉirkaŭ la 1290-a jaro inter Pomerio kaj Brandenburgio ĉe la komerca vojo, utiligata por la transporto de salo kaj sukceno. Post la akiro de la urborajtoj en la 14-a jarcento la vojo estis tegita per arbotrunkoj kaj lignotavoloj. Tiuperiode la pomeria princo Warcisław [varcisŭaf] la 4-a donacis la setlejon Połczyn al la kavalira familio Wedel. Ligiĝinte kun la novaj regantoj de markio ĝi ricevis kompense plurajn havaĵojn kaj oficojn. Pli poste en la komenco de la 16-a jarcento la dominan pozicion inter Połczyn-posedantoj akiris Kurt von Maneuffel plukonstruinta la kastelon, establinta tri vitrofandejojn kaj modifinta la urboblazonon aldonante elementojn el la propra, kiu aktualas ĝis nun. Signifa evento en la urbohistorio estis la malkovro, en la fino de la 17-a jarcento, de mineralaj akvoj. Tio ĝi fariĝis la logoforto de Połczyn. Malsanuloj komencis veni al ĝi ĉiam pli multnombre. Por ili komence de la 18-a jarcento estis elkonstruita la unua kuracdomo. Post la paso de kelka tempo kreiĝis la Kuracloka Parko. Kvankam Połczyn gravan rolon havis la fervoja konekto liginta ĝin kun Szczecin kaj poste kun Berlino. La interesiĝo pri Połczyn evidente ne malkreskis. Oni konstruis plurajn kuracobjektojn, kiuj transdaŭris ĝis nun. Sed Połczyn Zdrój havas ankaŭ malpli helan historipaĝon. Rekte antaŭ la 2-a mondmilito sian lokon trovis tie unu el Wehrmacht grupoj, kiuj atakis Pollandon en 1939 komencante la 2-an mondmiliton. Tie kreiĝis unu el la plej grandaj centroj de la germana programo Lebensborn, kiu inter aprilo 1938 kaj februaro 1945 zorgis pri generado de pure rasaj germanoj kaj en kiu estis subigitaj al truda germanigado tre multaj infanoj, ĉefe el la polaj familioj. La liberigaj bataloj en 1945-a jaroj ruinigis unu kvaronon de la urba substanco kaj en tiu stato ĝi transiris sub la polan administracion. Dum la unuaj 10 postmilitaj jaroj la nombro de la kuracatoj duobliĝis kompare al la intermilita periodo. Komence ĝi servis al la polaj kaj rusaj soldatoj, poste ĝi estis transdonita por la bezonoj de civiluloj. Daŭre aparta logaĵo de Połczyn-Zdój estas Kuracloka Parko kun riĉa promevoja reto etendiĝanta sur 80 hektaroj, riĉa je bunta plantaro, ravaj amfiteatro kaj fontanoj. Sur ĝia tereno troviĝas sanatorioj, trinkejo de minerala akvo, tenisludaj placoj, du subĉielaj kaj unu tegmentita naĝejoj, retpilka ludplaco, subĉiela ŝakoplaco, pluraj kafejetoj, trikilometra sanvojeto kaj antaŭnelonge konstruita 23-hektara golfo, kiu riĉigis la parkopanormon fariĝante ŝatata loko por fiŝhokantoj kaj promenantoj. La ĉirkaŭaĵo de Połczyn Zdrój pro varia tersurfaco estas difinata kiel Połczyn Svislando. Eblas konvinkiĝi pri la praveco de tiu difino vagante laŭ multaj itineroj, sed la regiono ofertas ne sole piedirajn ekskursojn, ankaŭ la eblecojn bicikli, kajakadi, kaj ĉevalrajdi. Proksime de Połczyn Zdrój eblas krome ripozi en vere kampara etoso dank’ al la situantaj inter arbaroj kaj lagoj agrokulturaj ripozejoj. La kuracloko Połczyn havas la plej longan tradicion inter similaj lokoj en Pollando. En la daŭro de la jarcentoj oni kultuvis tie vitejojn, produktis vitron kaj vitralojn, bieron. Ekde la 17-jarcenta malkovro de la mineralaj akvoj kaj saniga ŝlimo Połczyn transformiĝis en unu el la plej atrakciaj kuraclokoj. Oni venas tien por kuraci malsanojn neŭrologiajn, ortopediajn, reŭmatismajn kaj ginekologiajn. Belan tempon povas pasigi en Połczyn Zdrój ne sole kuracatoj. Ankaŭ feriantoj admiras la lokan malnovurban parton el la 13-a jarcento kaj parte konserviĝintan mezepokan urboplanon kaj multajn novajn arkitekturajn elementojn, kiuj aldonis al Połczyn Zdrój kroman ĉarmon.

El la elsendo 20.04.2018. Legas Barbara – 06’30”

Sufiĉas distanciĝi je apenaŭ 50 kilometroj norde for de Vroclavo (la sudokcidenta Pollando) por ektroviĝi en tute alia mondo, en „la regiono de miloj da stavoj”. Verdire estas da ili trioble malpli, sed malgraŭ tio temas pri la plej granda kvanto de bredaj stavoj en Eŭropo. La plej valoraj,  Milickie-stavoj apartenas al la tiel nomataj vivantaj lagoj, lagoreto kiu en la monda skalo distingiĝas per aparta riĉo de la ekosistemoj. En tiu listo troviĝas i.a. Bajkalo, la Morta Maro, Balatono, Wiktoria-lago. La tiean mozaikon de akvaj terenoj, arbaroj, kampoj kaj herbejoj ornamas palacoj de la iamaj posedantoj, pitorekaj preĝejetoj kaj perdiĝintaj en la verdabundo forstistaj domoj. La vojojn ornamas la kverkoaleoj. La plej grava estas la naturo. La Panorama Parko „La rivervalo de Barycza” kun la naturrezervejo „Milickie-stavoj”, kiuj en tiu regiono estas la plej granda rifuĝejo de animaloj. Du fojojn jare, aŭtune kaj printempe la naturo en la Rivervalo de Barycza fariĝas scenejo de eksterordinara spektaklo pro la fakto, ke en ĉi tieaj akvoreceptakloj trovas ripozejon sovaĝaj anseroj migrantaj el la nestejoj en tundro al siaj vintraj rezidejoj kaj inverse. Dum la traflugoj anseroj kolektiĝas en grupojn, kiujn kelkfoje konsisitigas kelkdek mil birdoj. Frumatene, okazas, ke ankoraŭ antaŭ la sunleviĝo miloj da anseroj kun enorma flugilbruo kaj anserbleko leviĝas en la aeron. Tio estas vera birda paradizo. Nestas kaj kovas tie dekoj da maloftaj birdospecioj dum aliaj kiel la ĵus menciitaj anseroj traktas la Valon kiel gravan haltejon laŭ la itinero de la ĉiujaraj migradoj. En la Rivervalo de Barycza oni notis ĉirkaŭ tricent birdospeciojn, inkluzive de ĉirkaŭ cent sepdek,  kiuj tie nestas. La areo de la tuta valo superas 950 kvadratajn kilometrojn, kaj la plej granda en Pollando Panorama Parko okupas pli ol 87 mil hektarojn. La logosimbolo de la valo estas karpo bredata en la tieaj stavoj ekde la 13-a jarcento. Hodiaŭ ni tamen koncentriĝas pri la Rivervalo de Barycza kiel loko loganta profesiajn kaj amatorajn ornitologojn. Parolante pri amatoraj ornitologoj ni celas ŝatantojn de la nudokula observado de la birdoj aŭ helpe de lorno aŭ binoklo. Por ili estas establitaj tegmentitaj edukpostenoj, observoturoj kaj gvatejoj, reto da priskribitaj kaj signitaj naturpadoj, kiuj kondukas al la plej atrakciaj lokoj de la Panorama Parko. La observoturoj tentas kunporti dormosakon kaj pasigi la nokton subĉiele por vekiĝi akompanite de la birda trilado kaj blekado. Ĉe la Malnova Stavo, kiu troviĝas en la rezervejo Milickie-Stavoj estis lokita turo, de sur kiu eblas gvidi observadon de multaj interesaj birdospecioj, kiuj traktas ĉi tiun lokon kiel sian nestejon kaj kovejon. Temas pri loko de malgrandaj porzanoj, gruoj, grandaj kaj malgrandaj bataŭroj, barboparuoj, blankokulaj anasoj. Dum la migrosezono eblas renkonti tie anserojn, grandajn egretardeojn, diversspeciajn ĥaradrioformajn birdojn kaj eĉ blankvostajn maraglojn. Apud la stavo Grabownica troviĝas la 13-metra turo en la komplekso Stawno, kio estas ŝanco por fotoĉasi grandajn gregojn de anseroj kaj grandaj egretardeojn, sed verdire eblas tie observi la birdojn ĉiuloke. Al novicoj helpas gvidlibroj, kiuj al novaj fotoĉasantoj konsilas kiel sin prepari al la observado de birdoj. Plej gravas pacienco, lorno aŭ binoklo kaj ne krikolora vesto. La tieaj vastaj kareksejoj, kanaj au teraj insuloj, trankvilaj golfetoj, nepenetreblaj alnaj arbaroj kaj maljunaj kverkoj sur digoj estas la ideala loko por meti nestojn kaj kovi kaj novajn birdogeneraciojn. Ne temas pri la unika ĉi-speca loko en Pollando, sed pri tiu ĉi ni ankoraŭ ne rakontis. Eĉ en la urboj tiaj kiel Varsovio eblas nun facile aŭdi kaj admiri la printempan svarmon de la birdoj, sed por vere konvinkiĝi pri la naturĉarmo sendube valorus entrepreni ekspedicion al iu el la polaj birdoparadizoj.

El la elsendo 06.04.2018. Legas Barbara – 05’50”

Nunjare pasos la 124-a naskiĝdatreveno de pola ĵurnalisto, silezia insurgento, aktivulo de la kontraŭkomunista alo de la Pola Socialista Partio, Henryk Sławik. Dum la dua mondmilito li estis unu el la organizintoj de helpo al ĉ. 30 mil polaj rifuĝintoj, inkluzive de ĉ. 5 mil polaj judoj, kiuj ektoviĝis en Hungario. La nombro de la savitaj de li judoj estas kelkoble pli granda ol tiu, kiu troviĝas en la fama Schindler-listo kaj sian aktivadon – sen havi diplomatian pasporton – li komencis kelkajn jarojn antaŭ ol al Budapeŝto venis Raul Wallenberg, sveda diplomato entrepreninta la mision savi judojn. Tiam Sławik jam estis malliberigito kondamnita je mortopuno atendante transporton al mortotendaro. Tamen eĉ al poloj li ne estas tre konata figuro. Ekde la naskiĝo Henryk Sławik estis ligita kun la Supra Silezio, li partoprenis ĉiujn tri sileziajn insurekciojn – sojle de la reakitanta post la 123-aj dispartigoj suverenecon Pollando. La celo estis forigi la germanan regadon en la regiono kaj ligo de tiuj terenoj kun la pola ŝtato. Post parta sukceso de tiuj klopodoj Henryk Sławik ekaktivis kiel ĵurnalisto, kun la tempofluo la ĉefredaktoro de „Laborista Gazeto” kaj la prezidanto de la Sindikato de Polaj Ĵurnalistoj de Silezio. La tutan tempon li aktivis ankaŭ politike i.a. kiel delegito ĉe Ligo de Nacioj. Post la invado de la 3-a Germana Regno kaj Sovetunio kontraŭ Pollandno en  septembro 1939 Sławik kiel multaj aliaj poloj  trovis rifuĝejon en Hungario, kiu tiam malgraŭ la politika kaj ekonomia kunlaboro kun la 3-a Regno, konservis neŭtralecon. Hungaroj ne sole ne permesis, ke ĝian teritorion tramarŝu Wehrmacht-trupoj por de la suda flanko ataki Pollandon, sed krome oferis helpon al la polaj rifuĝitnoj. En la komenco de la septembra militkampanjo sur la teritorio de Hungario ektroviĝis 75 mil poloj, inkluzive de 60 mil soldatoj, pri kiuj zorgon transprenis la hungara ministerio por la internaj aferoj. En la tendaro por riguĝintoj Henryk Sławik konatiĝis kun József Antall, la estro de la Sociala Fako en la hungara ministerio, poste prezidanto de la Civitana Komitato por Polaj Rifuĝintoj kaj fine amiko. Henryk Sławik transprenis la funkcion de la prezidanto de la Civitana Komitato en 1940 laŭ la decido de la pola registaro en elmigrejo. Polaj rifuĝintoj daŭre estis venantaj amase. Individue kaj grupe, civiluloj, soldatoj, infanoj kaj plenkreskuloj. Tiam en Hungario troviĝis jam preskaŭ 140 mil poloj kaj judoj. Se poloj estis sekuraj, mortminacitaj estis polaj judoj, ĉar en Hungario validis kontraŭjudaj leĝoj. Sławik okupiĝis pri amasa produktado de falsaj dokumentoj por judoj kiel poloj de la katolika konfesio. Baze de ili Hungara Centra Oficejo por Kontrolado de Eksterlandanoj [KEOKH], en kiu laboris Antall, ilia estado en Hungario estis legalizata. Plimulton de la rifuĝintoj konsistigis soldatoj. Tiujn, kiuj volis batali  Sławik kaj kunlaborantaj kun li hungaroj kontrabandis trans Balkanion al la polaj armeaj fortoj en Okcidento (Francio, Proksima Oriento). Tiamaniere ĝis junio 1940 Hungarion forlasis ĉirkaŭ 80 mil personoj, la duono estis soldatoj kaj oficiroj. Tiuj kiuj restis trovis rifuĝejon en specialaj tendaroj aŭ ĉe hungaraj familioj. Aparte dramecaj estis sortoj de orfiĝintaj judaj infanoj, kiujn la gepatroj estis forĵetantaj el transportaj trajnoj direktiĝantaj al mortotendaroj. Tutaparte por ili Sławik kaj Antall en 1943 establis specialan orfodomon en la loko Vac, kiu ricevis la nomon de la Orfodomo por la infanoj de polaj oficiroj. Ĉiuj infanoj estis provizitaj per senriproĉaj dokumentoj kaj por disblovi aperintajn kun la tempofluo dubojn pri ĝiaj loĝantoj Sławik invitis tien la apostolan nuncion Angelo Rotta. La infanoj estadis tie ĝis majo 1944, poste pro la germana okupacio de Hungario, ili estis evakuitaj al budapeŝtaj infandomoj aŭ konfiditaj al privataj personoj. Savante judojn Henryk Sławik senĉese elmetadis sin je mortminaco kaj malgraŭ avertoj pri la danĝero ligita kun malkaŝo de la konspira legalizado de judoj en Hungario li ne ĉesis agadi. Tiumomente lia kunlaboranto estis Henryk Zimmerman studinta juron en la Jagelona Universitato, kiu dum la milito trafis al la krakova getto, poste al laborterdaro en Bieżanów. De tie dank’ al polaj kurieroj li trafis al Budapeŝto, kie dum la lasta kaj plej intensa fazo de la savado de polaj judoj ekde aŭtuno 1943 ĝis marto 1944 li estis dekstra mano de Sławik. Antaŭtage de la germana invado kontraŭ Hungarion, kio okazis la 15-an de marto 1944 li decidis fuĝi al Bukureŝto, cetere inklinigante al tio ankaŭ Sławik. La polo rifuzis. Tre baldaŭ  Sławik estis arestita de gestapo kaj subigita al torturoj kaj senhoma traktado kun la celo, ke li denuncu siajn kunlaborantojn, aparte Antall-on. Ĉar malgraŭ tio Sławik silentis gestapo decidis konfronti ambaŭ malliberigitojn. Ĝuste Antall fariĝis la ĉefa atestanto de la heroa rezisto de Sławik malgraŭ ĉikanoj kaj torturoj kaj dum  la komuna revenvojo al la prizono sukcesis danki al Sławik pro la savita vivo. Henryk Sławik ne savis la propran. Direktita al la koncentrejo en Mauthausen estis tie pendumita en aŭgusto 1944. La plej amara sendube estis tio, ke lia heroeco en la postmilita Pollando estis kondamnita je forgeso. Verdire jam en 1977 unu el la edukatoj en la orfodomo en Vrac, advokato Izak Brettler prezetis dokumentojn en Yad Vashem cele distingon de Sławik. Tio efektiviĝis en 1990 dank’ al la klopodoj de kunlaboranta kun li dum la milito Henryk Zimmerman, kiu poste – kiel Cvi Zimmerman fariĝis israela politikisto kaj diplomato. Yad Vashem rekonis en koncerna dokumento, ke Henryk Sławik helpis al dekoj da polaj rifuĝintoj savante vivon de ĉirkaŭ 5 mil polaj judoj. Laŭ la mortinta en 2006 Zimmerman da ili estis multe pli. Cetere danke al li komence de la dumilaj jaroj la memoro pri Henryk Sławik, kiel pola Wallenberg,  aliris pli vastan publikon. En 2010 li ricevis postmorte la plej superan polan distingon Ordenon de la Blanka Aglo.

El la elsendo 30.03.2018. Legas Barbara – 08’56”

En Pollando la ĉestrataj florstandoj denove logas nun la rigardon kaj klientojn per amaso da printempaj floroj, unuavice tulipoj, salikbranĉetoj kun amentoj. Ĉi semajne dominas sur ili la paskaj palmetoj. Ja la plej proksima Palma Dimanĉo inaŭguras la Sanktan aŭ Grandan Semajnon laŭ la kristana tradicio. Ĝi estas festo memorindiganta la triumfan enveturon de Jesuo al Jerusalemo, kien laŭ la Sankta Skribo Li venis kun la apostoloj. La unuaj procesioj kun palmaj aŭ olivarbaj branĉetoj okazis en la 4-a jarcento en Jerusalemo. Tiu kutimo sekve traiĝis kaj disvastiĝis en la oriento kaj en Hispanio kaj Gaŭlio, ekde la 5-6-a jarcentoj ankaŭ en la okcidenta Eklezio.  La kutimo aspergi per benita akvo verdajn branĉetojn eniris la liturgion en la 11-a jarcento kaj ekde tiam ĝi aperis ankaŭ en Pollando. Kompreneble en Pollando ne kreskas palmoj nek olivarboj. La tieaj palmoj kreiĝas do alimaniere, ili estas plektataj baze de salikaj branĉetoj. Nome la  saliko estas la arbo, kiu printempe plej frue vekiĝas al la vivo, kaj laŭ la eklezia simbolaro ĝi estas signo de resurekto kaj senmorteco. Al la salikbranĉeta bazo estas aldonataj kutime elementoj el vivaj aŭ sekaj plantoj,  fragmito, bukso,  junipero, kuracherboj, sekaj aŭ artefaritaj floroj. Dum Sankta Sabato oni forbruligas ilin kaj la kreiĝanta cindro estas la sekvan jaron utiligata dum la Cindra Merkredo, kiam per ĝia pinĉo oni signas la kapojn de la kredantoj komence de Karesmo. Nu, ne ĉiuj palmoj estas bruligataj. Post la aspergorito ili rolas kiel ornama elemento de hejmoj dum la paska periodo. Sed iam…. Iam oni forte kredis pri ilia magia povo certigonta protekton kontraŭ malsanoj kaj garantionta bonan rikolton. Oni  certis pri ilia bonstatiga efiko kaj pri tio, ke krucetoj farataj el palmobranĉetoj hejme protektas kontraŭ fulmotondroj kaj ventegoj. Aliflanke la engluto de amento de la salika branĉeto dum la tuta jaro estis forigonta gorĝomalsanojn. Per palmetoj oni ankaŭ vipadis knabojn kaj knabinojn por certigi al ili forton dum la jaro. Hodiaŭ oni aĉetas palmetojn kaj en superbazaroj kaj ĉe la stratvendistoj, sed multloke oni ilin pretigas mem en la akompano ofte de la tuta familio. Ankaŭ ĉeparoĥaj junularaj grupoj produktas proprajn palmentojn kun la espero dum la dimanĉa kvesta vendo akiri rimedojn ekzemple por la somera ripozo. La polaj paskaj palmetoj malsamas laŭ la aspekto kaj elfartekniko depende de la landoregiono. Sian apartecon konservis ĝis nun palmetoj el Wilno kaj ĉirkaŭaĵoj, kiuj ne mankas en la palmetoferto. Oni faras ilin el kolora papero, sekaj herboj kaj salikbranĉetoj. Ili estas plektataj el 50 specioj de sekaj kampaj, arbaraj aŭ ĝardenaj floroj plukataj diversperiode por garantii la kolorvariecon.  La bazon formas seka ligna bastoneto, ĉirkaŭ kiu estas aldonataj i.a. kolorigitaj aŭ naturkoloraj ateracoj, milfoliaj akileoj, trapunktaj hiperikoj, tanacetoj, grenspikoj kaj avenspikoj. La pinto konsistas el 11 herbospecioj. La silezia paska palmeto estas prefere modesta konsistante el fasko de nur sep arbustbranĉetoj kunmetitaj per rimeno el ĉevalvipo. Tiuj sep arbustobranĉetoj  de ekzemple siringo, opulo, frangolo, purpura saliko, stafileo pinata, ribo, groso, visko, junipero havas sian botanikan-teologian pravigon. Ĉiuj  simbolas sep dolorglavojn, kiuj trapikis la koron de la Dipatrino suferanta ĉe la kruco de la Filo.  El ili oni formas bukedojn 40/60-centimetrajn, kiun oni ĉirkaŭnodas per ŝnuro, arboŝelo aŭ la menciita eta rimeno el ĉevalvipo. Imponaj kompare kun la sileziaj palmetoj estas palmoj el la regiono Kurpie (la norda Pollando), pri kiuj ni jam kelkfoje rakontis. Ili logas per akraj koloroj kaj granda dimensio, ĉar la plej etaj altas du kaj povas atingi eĉ 6 metrojn. La maniero ilin pretigi ankaŭ malsimilas de palmetoj en aliaj regionoj de Pollando. Ilian bazon formas trunko de forhokita arbeto de avelujo aŭ pino, kiun oni ĉirkaŭplektas per likopodio, vakcinio aŭ sekaj aŭ salikpaperaj floroj kaj salikpaperaj rubandoj. Ekde 1969 la religiajn solenaĵojn dum la Palma Dimanĉo  en la vilaĝo Łyse (sankta meso kaj procesio kun palmoj) akompanas konkurso por la plej bela palmo. Temas pri la plej grava ĉi-speca konkurso en la lando. Nunjare ĝi okazos jam la 49-an fojon. Ekde frua mateno la plej proksiman dimanĉon eblos admiri la palmojn anoncitajn al la konkurso en la ligna, historia preĝejo de s-ta Anna. La verdikto estos anoncita jam posttageze. La premiitaj paskaj palmoj restos en Łyse kaj estos ekspoziciataj kaj en du lokaj preĝejoj.

El la elsendo 23.03.2018. Legas Barbara – 06’42”

Nur antaŭ kelkaj semajnoj, la 8-an de februaro pasis la 109-a mortodatrevento de la tragike pereinta en Tatry-montaro pola komponisto, direktisto, Tatry-montara aktivulo, fotografiisto kaj publicisto Mieczysław Karłowicz. Li estis la aŭtoro de pli ol 101 kantoj kaj diversspecaj pororkestraj komponaĵoj, inkluzive de 6 simfoniaj poemoj. Mieczysław Karłowicz naskiĝis la 11-an de decembro 1876 en Wiszniewo (la nuna Belorusio), kies posedanto estis lia patro elstara etnologo kaj lingvisto. Tie Mieczysław pasigis idilian vivon ĝis la 6-a vivojaro. Post la vendo de la bieno la familio instaliĝis sinsekve en Heidelberg, Prago, Dresdeno por finfine ekloĝi en Varsovio. Mieczysław ekde la komenco estis saturita de la muzika atmosfero. Lia patro Jan Aleksander Karłowcz ludis violonĉelon kaj fortepianon, en la hejmo funkciis arĉkvarteto. Dum la estado eksterlande  li profundigis siajn konojn pri la opera kaj simfonia muziko. En Dresdeno kaj Prago Mieczysław studis la violonludon, kiun li daŭris en Varsovio en la jaroj 1889-1895. Tiuperiode li komencis komponi kaj lia unua konserviĝinta komponaĵo estas Chant de mai. Krom muziko Mieczysław Karłowicz studis la natursciencojn en la Varsovia Universitato. La muziklernadon li daŭrigis en Berlino. Komence ĉe Florian Zajic studante violonludon, sekve ĉe Heinrich Urban dediĉinte sin al komponado. Samtempe li partoprenis lekciojn pri muzikhistorio, filozofihistorio, psikologio kaj fiziko en la filozofia fakultato de la berlina universitato. El Berlino Mieczysław Karłowicz sendadis muzikrecenzojn por „Muzika, Teatra kaj Arta Eĥo” deklarante sin por novromatika, Wagnera-fluo.nDum unu jaro 1985-1886 kreiĝis la plimulto el inter 22 konserviĝitaj solkantoj de Karłowicz. Fine de la 90-aj jaroj Karłowicz entreprenis laboron pri la Simfonio „Renaskiĝo”, kiun li finis post la reveno al Varsovio en 1901. Per sia artikolo „La propra muziko en la Varsovia Filharmonio” Karłowicz iniciatis batalon favore al la pola muziko en la repertuaro de la jus kreiĝinta Filharmonio. Li aktivis tiam en la estraro de la Varsovia Muzika Societo, ĉe kiu establis kaj gvidis arĉorkestron. En la sama jaro aperis lia grava publikaĵo „Ne eldonitaj ĝis nun memoraĵoj pri Chopin”, kiu enhavis korespondaĵojn de la elstara pola komponisto. Finfine Mieczysław Karłowicz dediĉis sin al kreado kadre de unusola ĝenro – la simfonia poemo. Inter 1904 kaj 1909 kreiĝis 6 poemoj, kvankam notindaj estas „Serenado opuso 2” kaj virtuoza „Violona konĉerto La majora opuso 8”, kies fragmenton vi aŭdos fine de la felietono. Dank’ al sia simfnia muziko Mieczysław Karłowicz okupis unu el la plej gravaj lokoj en la novromantika fluo el la komenco de la 20-a jarcento kaj prave akiris la nomon de la kreinto de la moderna pola simfonia muziko. La referencpunkto en lia muzika kreado estis Richard Strauss, sed la muziko de Karłowicz distingiĝas per klare individua vizaĝo, profunda emociiga emfazo rilatiganta sin al la eternaj problemoj de la homa ekzisto. La sukcesoj de Mieczysław Karłowicz ne estis venantaj facile. Eksterlande oni riproĉis al li eklektismon. En Pollando lia stilo sammotive komence elvokadis kontraŭstaron. Plena sukceso kun entuziasmaj recenzoj venis finfine post la koncerto en la varsovia Filharmonio la 22-an de januaro 1909 ne plenajn tri semajnojn antaŭ la morto. Muziko kaj Tatry-montaro estis la plej grandaj pasioj de Mieczysław Karłowicz. Kvankam en lia muziko verdire ne troviĝas apartaj referecoj al Tatry-montaro kaj antaŭmontara regiono, sed lia individua estetika rilato al la plej alta en Pollando montaro fariĝis imitmodelo por centoj da Tatry-montaraj amantoj. La komponisto ekloĝis en Zakopane (la suda Pollando) en 1906, sed la unuan viziton li faris tie kun la patrino havante nur 13 jarojn. Li revenis tien la unuan fojon en 1902 aktiviĝinte en Tatry-montara societo, verkante artikolojn pri montaraj vagadoj la espedicioj, fotante. Karłowicz  estis samtempe pasia montogrimpanto, skianto kaj fotografo. En Zakopane lia vivo pasis inter la komponista laboro, montaraj ekspedicioj, oficaj forvetroj al Vieno kaj Varsovio kaj revenoj al Tatry. Tiel estis ankaŭ en 1909. Mieczysław Kasprowicz ĵus aĉetis novan fotoaparaton kaj malpacience atendis favoran veteron por foti vintrre la Tatry-montaran pejzaĝon. Lia promeno la 8-an de februaro finiĝs tragike kaj la komponisto estis superŝutita de lavango. En la loko kie estis retrovita lia korpo staras nun omaĝe la Ŝtono de Karłowicz.

El la elsendo 16.03.2018. Legas Barbara – 07’01”

Hodiaŭ ni decidis denove inviti vin al la historia Arĝentominejo en Tarnowskie Góry, en la suda Pollando. La motivo estas tute aktuala, nome la finiĝinta vintro, kiu pro la frostaj temperaturoj elvokis tie eksterordinaran fenomenon. Temas pri pli ol unumetraj glacikonsuoj en la proksimeco de la ŝakto Żmija (ĵ-mia = vipuro) en la historia arĝentominejo. Tiun eksterordinaran fenomenon eblas konstati nur dum forta periodo, ĉar en la ekspluatitaj minejaj terenoj sub la tero regas kontanta temperaturo superanta 10 celsiusajn gradojn. Tiel estas ankaŭ ĉe la turisma vizititinero havanta 1740 metrojn. Tamen, kiam skua frosto atakas sur la tero, sub la tero en la proksimeco de la ŝakto Żmija la temperaturo falas sub la nulon. Tiam humida ŝakto kaj ankaŭ ĝiaj ĉirkaŭaĵoj transformiĝas en la minejan poluson de malvarmo. La ŝaktaj betonelementoj, kutime malsekaj frostiĝas kaj ĉe la fundo aperas glacikonusoj. La frosto kreas do pitoreskajn dekoraĵojn. La skuita de glacio ŝakto kaj pendantaj pli ol unumetraj glacikonsuoj ne estas tamen la unusola natura elemento en la minejo. Proksime de lumĵetiloj lumigantaj la itineron aperas musko, kaj sur la lignaj apogiloj subtenantaj la plafonon fungoj kaj likenoj. Turistoj en boatoj povas ankaŭ adimiri diversajn stalaktitajn formojn. La boradon de la ŝakto Żmija oni komencis en oktobro 1811. Ĝi havas ovalan formon, estas ĉirkaŭkonstruita de dolomita ŝtono kaj estas 43-metrojn profunda. Ekde la 70-aj jaroj de la 20-a jarcento ĝi plenumas ventolan rolon. Muntitaj super ĝi instalaĵoj empumpas aeron en la historian vizititineron. La subterejoj de Tarnowskie Góry, kiuj longas pli ol 150 kilometrojn rolas ankaŭ kiel unu el la plej grandaj en Pollando vintrumejoj de vespertoj. Ĉe la turisma vizititinero ili aperas tre malofte. Turistoj povas tamen ilin vidi, sed nur en la ĉirkaŭaĵo de la ŝakto Czarny Pstrąg (ĉarni p_strong = nigra truto), situanta kelkajn kilometrojn for de la minejo. Turistoj ne ĝenas tamen ilin dum la vintra dormo. Ni memorigu, ke la historia Arĝentominejo estis disponigita al turistoj en 1976. La vizititinero trapasas 40 metrojn sub la tero, kaj preskaŭ 300 metrojn necesas trapasi en boato. Pli frue en 1957 turistoj povis viziti sole ŝakton en Repecki Parko. Pasintjare, en 2017 – la laste menciita ŝakto kaj la tuta Arĝnetominejo kun aliaj postministaj historiaj objekto ektroviĝas sur la listo de Unesko.

El la elsendo 09.03.2018. Legas Barbara – 03’49”

Jam meze de 2017 la pola Sejmo proklamis la 2018-an kiel Jaron de Irena Sendlerowa tiel omaĝante „Tiun, kiu kun la plej granda sindediĉo agis por savi la alian homon”. En la rezolucio oni memorigis krome, ke Irena Sendlerowa, kies 10-a mortodatreveno pasos en majo, savis el la varsovia getto ĉirkaŭ 2500 judajn infanojn. Hieraŭ, la 15-an de februaro pasis ŝia 108-a naskiĝdatreveno. Irena Sendlerowa, familie Krzyżanowska naskiĝis en 1910 en Varsovio. Sian junaĝon ŝi pasigis en la apudvarsovia Otwock. Tie ŝia patro, Stanisław Krzyżanowski estis kuracisto, la establinto de la unua kontraŭftiza sanatorio. Inter liaj pacientoj estis multaj malriĉaj judoj, ŝi mem inter siaj samaĝuloj havis judajn infanojn kaj pere de tiuj kontaktoj ŝi konatiĝis kun la jida. Post la morto de la patro en februaro 1917 Irena kun la patrino translokiĝis al Varsovio. Kiel mezlernejanino ŝi aktivis en la skolta movado kaj en la 30-aj jaroj studis la polan filologion en la Varsovia Universitato partoprenante samtempe kursojn en la pedagogia fakultato.  En la 1932 Irena komencis laboron en la Civitana Komitato por la Socia Helpo, kie ŝi gvidis fakon por patrinoj de ekstergeedzaj infanoj. Jam aŭtune de 1939 kune kun grupo de kunlaborantoj i.a. Jan Dobraczyński, Irena Schultz, Jadwiga Piotrowska kaj Jadwiga Deneka Irena Sendler establis en la Fako de la Socia Helpo de la Varsovia Magistrato konspiran helpostrukturon por judoj. Pere de ĝi estis portita helpo al la judaj kuncivitanoj antaŭ ol kreiĝis la getto. Kiam en 1942 kreiĝis la pola konspira Helpokonsilio por Judoj „Żegota”, Irena Sendlerowa kun la pseŭdonomo Jolanta fariĝis la estro de la Infana Fako. Estante laborantino de la Socia Protekto en la Varsovia Magistrato ŝi disponis pri paskarto al la getto. Sub la preteksto de sanitaraj kontroloj kaj insektoforigaj kampanjoj, kune kun siaj kunlaborantoj, Irena Sendlerowa estis portanta al la getto nutraĵojn, medikamentojn kaj monon. Sur la tereno de la getto ŝi kutimis surmeti la Davidan stelon unue por ne distingiĝi en la homamaso, sekve kiel signon de solidareco kun judoj, gvidante sin per devizo elportita el la familia hejmo, ke spite religion, naciecon, rasan apartenon – „gravas la homo”. Sekve Irena Sendlerowa kun siaj kunlaborantoj organizis la kampanjon kontrabandi, t.e. savi judajn infanojn el la varsovia getto. Oni faris tion diversmaniere. Ekzemple per veturilo enportanta sur la terenon de la getto sanitarajn rimedojn, sed revenanta kun infanoj kaŝitaj en kestoj aŭ sakoj. La infanoj estis ankaŭ elkondukataj tra la keloj de najbaraj domoj starantaj ambaŭflanke de la gettoa muro, aŭ tra la konstruaĵoj de la tribunalo najbaranta kun la getto. Du kunlaborantaj tie pedeloj estis malfermantaj la pordon kaj kondukis infanojn tra la kontruaĵo al la malantaŭa elrejo, al la aria flanko. Laŭvica fuĝitinero estis komenciĝanta en la trambazo ĉe la juda flanko, ĉar la edzo de unu el la kurierinoj estis tramstiristo, kiu frumatene estis trovanta sub la trama benko paperkeston kun dormanta infano, kiun li sekve gvidis al la sekura loko malantaŭ la gettomuro. Tio koncernis malgrandajn infanojn. Irena Sendlerowa kaj ŝiaj kunlaboranoj helpis en la fuĝoj el la getto ankaŭ al plenkreskuloj. Dekkelkjaruloj kaj plenkreskuloj estis elkondukataj pro la ŝmirmono al la gardistoj kun judaj  tiel nomataj laborbrigadoj, dungitaj ĉe la aria flanko. Malantaŭ la muro atendis ilin kurieroj certigante plian kaŝadon kaj protekton. Ĉiuj infanoj senkonsidere al la aĝo unue celis al unu el 10 centroj de la protekta rapidhelpo, kie dum kelkaj aŭ dek kelkaj tagoj adaptiĝadis al la nova medio. Tiutempe estis pretigataj por ili falsaj identecodokumentoj, plej ofte rilatantaj al la mortintaj polaj infanoj. Sekve ili trafadis al la vicfamilioj, urbaj protektocentroj, klostroj. Dank’ al kuraĝa decido de la priorino de la varsovia provinco de Fransciskaninoj de Maria-Familio, Matylda Getter devontiĝinta akcepti ĉiun infanon savitan el la getto multaj el ili trafis al la ordenaj orfejoj en Varsovio, Anin, Białołęka, Chotomów kaj Płudy. Donitaĵoj de ĉiu infano estis notitaj sur mallarĝaj paperstrioj, kio post la milito ricevis la nomon „Listo de Sendlerowa”. Kiel skribis en sia biografio Irena mem, ĉiu enhavis veran personan kaj familian nomojn de la infano, personan kaj familian nomojn de la falsa persondokumento kaj informon pri aktuala loĝloko. Tio estis necesa por liveri monon, vestojn, kuracilojn, por teni kontrolon pri la protekto kaj postmilite, por ke oni retrovu infanojn. Tamen Irena Sendlerowa estis savanta ne sole kadre de Żegota. Ĉifritajn nomojn de la infanoj skribitajn sur paperstrioj estis metataj en vitrajn vazojn kaj sekve enterigataj ĉe pomujo ĉe la strato Lekarska. Post liberigo la malĉifrita listo estis liverita al Adolf Berman, la prezidanto de la Centra Komitato de Judoj en Pollando (1947-49). Irena Sedlerowa arestita de gestapo en 1943 ektroviĝis en ĝia fifama malliberejo ĉe Szuch-Aleo, priaŭskultata kaj torturata en alia fifamiĝinta Pawiak-malliberejo. Germanoj senĉese pridemadadis ŝin pri la gvidantoj de la organizo ne konjektante, ke en iliaj manoj troviĝas la ĉefa organizantino de helpo al judoj en la getto. Al Sendlerowa estis verdiktita la mortopuno. Savis ŝin „Żegota” dank’ al ŝmirmono donita al germanaj gardistoj. Ŝi tamen ne ĉesis labori por savi la judajn infanojn, sed ĝis la militfino ŝi ne plu uzis sian veran nomon. Dum la Varsovia Insurekcio kiel flegistino Jolanta ŝi laboris unue en la centro de la Pola Ruĝa Kruco, transformiĝinta baldaŭ en grandan hospitalon. Postmilite Irena Sendlerowa daŭrigis sian porinfanan laboron establante orfodomojn, establinte Protektocentron por Patrino kaj Infano. Malgraŭ tio, ke la gvidita de ŝi kolektivo savis antaŭ la pereo duoble pli da judoj ol fama Oskar Schindler en la postmilita Pollando ŝia agado ne estis konata. La unuan artikolon ŝi verks pri tio en 1963. Tiujare ŝi estis distingita per la Kavalira Kruco de la Ordeno de la Renaskiĝo de Pollando, Polonia Restituta. Du jarojn  poste en 1965 ŝi ricevis Medalon de Yad Vashem „Justulo inter la Nacioj de la Mondo”. Inter laŭvicaj distingoj estis Komandora Kruco de la Ordeno de la Renaskiĝo de Pollando (1996), Komandora Kruco kun Stelo de la Ordeno de la Renaskiĝo de Pollando (2001). La plej superan distingon, Ordenon de la Blanka Aglo ŝi ricevis en 2003. Pli vaste ŝia agado dum la 2-a mondmilito fariĝis konata post la 2000-a jaro, kiam  usonaj lernantinoj pretigis la teatrajon „Life in a Jar”, kies temo estis ŝia agado dum la 2-a mondmilito, spektaklo plurfoje prezentita en Usono, Kanado, Pollando. La figuron de Irena Senlerowa, mortinta la 12-an de majo 2008 en la aĝo de 98 jaroj proksimigas krome kelkaj filmoj – du dokumentoj kaj unu beletra „La infanoj de Irena Sendlerowa”. Ŝi mem havis tri proprajn infanoj, el inter kiuj vivas nur Janina el ŝia geedziĝo kun sia dua edzo Stefan Zgrzembski. Cetere en la privata vivo Irena Sendlerowa ne estis virino aparte bonŝanca. Ŝiaj geedzecoj finiĝis per divorco, disiĝoj kvankam ŝia unua edzo Mieczysław Sendler fariĝis ankaŭ ŝia tria edzo, al kiu ŝi edziniĝis post la morto de la dua. 10 jarojn la paro disiĝis, kvankam ĝis la vivofino de Mieczysław Sendler ili tenis amikajn rilatojn.

El la elsendo 16.02.2018. Legas Barbara – 10’31”

Vendrede, la 2-an de februaro pasis la Internacia Tago de Marĉoj. Temas pri laŭvica datreveno de la Internacia Traktato pri naturprotekto subskribita en 1971en la irana ripozloko Ramsar. Ĝi konceras protektadon kaj konservon de regionoj akvo-kotaj en neŝanĝita stato, laŭ la vidpunkto de la akvobirdaj populacioj loĝantaj aŭ estadantaj periode sur tiuj ĉi terenoj. En Pollando komence de 2018 temas jam pri 16 ĉi-specaj terenoj kun la suma areo de preskaŭ 152 mil hektaroj. En la komencaj tagoj de januaro aldoniĝis al tiu ĉi listo kun internacia signifo tri novaj regionoj en Pollando. Tio estas Przemków-lagoj en la okcidenta Pollando enirantaj la konsiston de la ornitologa rezervejo kaj ĝia panorama parko, Marĉejoj de Izera-rivera valo en la suda Pollanddo kaj la Akvobuŝo de Vistulo en la norda Pollando. Krom la ĵus menciitaj lokoj temas ankaŭ pri 6 naciaj parkoj, kvin lagoj kaj aldone ampleksa komplekso de la karpobredaj lagoj en la ĉirkaŭaĵoj de la loko Milicz en la okcidenta Pollando. La konvencio pri la akvo-kotaj regionoj kun internacia signifo kiel vivejo de akvobirdaro, difinata kiel Ramsar-konvencio,  estas la plej malnova monda konvencio dediĉita al la protektado de la natura medio. Laŭ ĝi kiel akvo-kotaj regionoj estas konsiderataj terenoj de torfejoj, marĉoj, kotriĉaj terenoj same naturaj, kiel aftefaritaj, firmaj kaj periodaj, kun akvoj fluaj aŭ stagnaj, dolĉaj, saletaj aŭ salaj inkluzive de marakvoj, kies profundeco dum refluciklo ne superas 6 metrojn. Aktuale la Ramsar-konvecion subskribis 169 ŝtatoj, kiuj difinis 2293 Ramsar-regionojn kun la suma surfaco de  pli ol 225 milionoj da hektaroj. Ni informu pri tiuj plej novaj Ramsar-regionoj registritaj en Pollando en 2018. Kiel menciite temas pri la regiono de Przemków-lagoj, kiu  estas la akvo-kota regiono en la riverbranĉaro de Szprotawa,  ĉirkaŭprenanta du kompleksojn de  fiŝaj bredejoj  kaj apudajn  akvumitajn regionojn – malaltajn kaj marĉajn  torfejojn, humidajn herbejojn, kareksejojn kaj ĉeriverajn arbojn. La regiono de Przemków-lagoj  kiel birdorifuĝejo apartenas en ĉi tiu parto de Eŭropo al la plej signifaj lokoj de ripozo kaj sinnutrado de birdoj dum la migrado, aparte de fabanseroj. Ĝi estas ankaŭ la  kovejo de multaj aliaj akvokotaj birdoj. La areo de la regiono de Przemków-lagoj egalas al 4605 hektaroj. Torferoj de Izera-rivera valo konsistigas la plej grandan en Pollando komplekson de montaraj torfejoj en la centra parto de Izerskie-montoj laŭe de la pola-ceĥa limo.   Surkreskas ilin montaj pinoj, senarbaraj herbejoj kaj piceaj arbaroj. La surfacon de la torfejoj karakterizas  variforma erodado kaŭzita de frosto aŭ ventoj. Aperas tie longaj, humidaj geomorfologiaj grundoformacioj similaj al tiuj, kiuj aperas sur la torfejoj de la norda Skandinavio. La kreskaĵojn de tiuj torfejoj karakterizas la unika en nia klimato subarkta tundro. La surfaco de la regiono de Izera-riveaj torfejoj egalas al  529 hektaroj. La regiono de la Vistula  Riverbuŝo regiono konsistas el du apartaj partoj de la plej granda en Pollando estuaro de Vistulo. Ĝia okcidenta fragmento signifagrade kovras la terenon de la naturrezervejo „La Birda Paradizo”, la orienta ĉirkaŭprenas la ĉefan riverelfluejon de Vistulo inkluzive de sablozaj, lagoformaj formacioj de stagna akvo, kie troviĝas la naturrezervejo „Meva Sablozejo”. Ĉi tiu surfaco apartenas al unu el la plej gravaj rifuĝejoj por la traflugantaj kaj vintrumantaj akvokotaj birdoj ligitaj kun la marbordo. Temas pri la unusola en Pollando kovejo de sandviĉa ŝterno kaj unu el la plej gravaj kovejoj de la malgranda  kaj hirundaj ŝternoj. Temas samtempe pri la ĉefa en Pollando loko, en kiu aperas grizaj fokoj kaj la unusola loko en nia lando, en kiu generas ordinara foko. La surfaco de la  regiono de la Vistula Riverbuŝo egalas al 1748 hektaroj.

El la elsendo 02.02.2018. Legas Barbara – 5’50”

La jarkomencaj tagoj alportis novajn E-periodaĵojn el Finnlando, Norvegio kaj Japanio. Temas pri la lastaj numeroj de 2017, sed multkaze kun informoj aktualaj en la nova jaro kaj ĉiukaze kun interesaj kontribuoj. „Esperantolehti” per la enkonduka poezirimaĵo de Tuomo Grundström (laŭtlegota aŭ kantota laŭ Kalevala ritmomelodio) kombinas la pasintan komence de decembro 100-jariĝon de Finnlando, Zamenhoftagon kaj la 130-jariĝon de Esperanto. El ĝi por nia ĝenerala pripenso mi elektis nur unu strofon, nenielkapabla tamen observi la Kalevala-ritmomelodion. >Homo estas la kreskejo de la semo plej valora; tiu estas homa lingvo por ordigi la konscion, ĝin esprimi kaj dividi, por konstrui kolektivon, kunpercepton de la sensoj, kunefikon de la membroj<. Tiuj versoj povas esti spronaj ankaŭ por ni poloj, kiuj en 2018 solenas la 100-jariĝon de la reakiro de la (perdita en la 18-a jarcento) sendependeco kaj ĝenerale por esperantistoj, kies ligvokomunumo eniras 113-jaran ekziston. La internacia lingvo frontas similajn demandojn kiel la lingvoj naciaj. Ne mirigas do demandoj marĝene de tre interesa artikolo de Sakari Kauppinen pri la klopodoj senigi la finnan lingvon je seksismaj esprimoj. Seksismaj ne en la kompreno de esprimoj ofendaj, sed klare elmontrantaj sekson. Kun scivolo mi do legis kiel tiurilate funkcias la finna, kiu havas apartajn finaĵojn por tiu distingo kaj nun traktante ilin eksmodaj oni entreprenas paŝojn por neŭtraligi ilian emfazon. Kaj en Esperanto ? Sakari Kauppinen esprimas la bedaŭron, ke daŭre oni uzas in-formojn en ekzemple profesidifinoj, atentigas pri la ne enradkiĝinta „ri” por esprimi „li aŭ ŝi”, sed  prefere estas por la uzo de la vorto „aliseksa” en la senco nek viro nek virino, kiel ekvivalento de la finna neologismo ĉi-rilata. La sama aŭtoro levas aliloke la demandon pri progresoj en la aŭtomata, maŝina tradukado reference al la lastoktobre lanĉita gugla kapaŭskultilo, kiu interpretas parolon rekte de unu lingvo al la alia jam en 40 lingvoj. Prave atentigante ĝenerale , ke ne eblas haltigi la evoluon,  Sakari Kauppinen samtempe atentigas pri la utileco de gugla tradukilo malgraŭ ĝia ankoraŭa malperfekteco. Min persone interesas la prononckvalito ĉe gugla traduka kapaŭskultilo. Sed tio estas flanka demando. La lasta numero de „Esperantolehti” riĉas je raportetoj pri E-aranĝoj okazintaj dum inter la okazontaj elstaras informoj pri martaj Vintraj Tagoj, kies ĉeftemo estas „Esperanto kaj Afriko” kun riĉa rilata programo. Kadre de ĝi, kiel ni ekscias okazos la unua trejnseminario por la UK en Lahti 2019, i.a. kun tia kompetentulo kiel Osmo Buller. La enkondukaj vortoj de Mario Machlik, la prezidanto de Norvega E-Ligo en la lasta numero de „Norvega Esperantisto” aperas sub la titolo „Ni amuziĝu per Esperanto”. La titolo estas iom trompa por ekstera leganto,  ĉar rilatas al la – eble riproĉeto – ke „la norvega movado ĉefe agas pri Esperanto kaj malmulte per ĝi”. Mario Machlik do listigas amaseton da ekzemploj el la propra vivo, kiam oni pere de Esperanto eble ne rekte amuziĝas, sed ĝuas Esperanton ekster la primovadaj aŭ lingvaj diskutoj. NEL-prezidanto eksplicite ne prisilentas la gravecon de la movadumado kaj organiza laboro, sed ankaŭ invitas al amuzrilataj revukontibuoj. Kiel tian, t.e. amuzan li difinas sian  viziton en Japanio, kiam marĝene de la aŭtuna turneo de lia orkestro li vizitis Japanan E-Instituton. Lia unua pato de „japana mozaiko”, memorigis al mi mian siatempan viziton samloke i.a. en la arkivo kaj biblioteko de JEI. Kun scivolo mi atendas la duan parton de liaj rememoroj kun intereso eksciante, ke japanoj entreprenis labrojn pri nova japana-Esperanta vortaro. La 6-a pasintjara numero de „Norvega Esperantisto” riĉas ankaŭ per aliaj interesaj kontribuoj. „Lingva pilolo” de Otto Prytz proksimigas la sekretojn indiki horojn en Esperanto,  Vidar B. Skretting pledas pri la valoro de la rekta metodo, Otto Prytz raportas laŭvice pri interesa renkontĝo en Itala Kulturinstituto pri Giacomo Casanova organizita de la itala diplomato Giorgio Novello, en kiu aperis ankaŭ E-akcentoj en la formo de laŭtlegado el la esperantigita biografio de la itala famulo. Mian atenton kaptis la raporto de Kim Keyser pri lia vojaĝo al Arkones kaj pensoj pri internacia komunikado. Ĉi-lastajn spronis la renkontiĝo kun Ella el Koreio kaj sekvinta skajprenkonto kun ŝiaj E-lernantoj. Kaj tiel por Kim Keyser kiel obstaklo rolas tempodiferencoj kaj tial kiel solvon li proponas kontaktojn kun personoj el la samaj tempozonoj, kiujn li difinas solidarecozonoj. Kiel komunikilmankon li rimarkas la  nuntempajn ekranojn, kiuj ne permesas samtempan plurpersonan komunikadon. Tiukuntekste li atentigas pri la jam progresintaj video- kaj aŭdokomunikiloj, kiuj tion ebligas. Kiel lingvomankon li konsideras la fakton, ke E-on formas unuavice hindoeŭropaj radikoj kaj lanĉas la ideon konstrui eĉ pli justan, pli rapidlernatan, pli logikan lingvon. Multaj interesaj ideoj, sed la lastan malfacilus trakti serioze. Multloke en Pollando ankoraŭ brilas la abiaj lumoj, abio kun la ĉepinta stelo ornamas la  decembran numeron de „La Revuo Orienta” de Japana E-Instituto. Jam delonge enkondukas en la unuopajn numerojn sinprezentoj de elstaraj esperantistoj kadre de la rurbriko „Esperanto kaj mi”. Ĉi-numere faras tion iranano Hamzeh Shafiee reliefigante i.a. tion, ke Esperanto malfermis antaŭ li novajn fenestrojn kaj melebligis, ke lia vivo restu sencela kaj senmotiva sen ĝi. Nun kiel sian taskon Hamzeh Shafiee opinias disvastigi la informojn pri la movado. Novajn informojn pri japana E-movado ni ĉerpas el la raporto pri la 104-a Japana E-kongreso en Jokohamo, kiu komence de novembro 2017 liveris al 355 partoprenintoj pli ol 60 fakkunsidojn, riĉajn ekspoziciojn, postkongresajn ekskursojn kaj eĉ du librojn kiel kongresajn memoraĵojn. La premio Ossaka-2017 iris al SIMATANI Takesi, tradukinto de japanaj noaj komedioj, klasika japana rakonto „Rakontoj antaŭ longa tempo”, fondinto kaj prizorganto de TTT-ejo de E-Societo en Ikeda. KIMOTO Jasuhioro raportas en la decembra periodaĵo de JEI pri sia partopreno de en 49-a Korea E-kongreso. Du omaĝoj kaptis mian apartan atenton. Tiu de SIBAYAMA Zyuni’ti, kiu en siaj kondolencaj vortoj elstarigas la meritojn por la japana E-movado de la forpasinta YAMASAKI Seikô. La alia rilatas al ekstermovada figuro, la 105-jara kuracisto HINOHARA Shigeaki, kiun proksimigas OKITA Kazumi. Temas pri homo, kiu pionire aktivis i.a. por la t.n. „Novaj grandaĝuloj”, do 75-jaraj kaj pli aĝaj japanoj fizike kaj mense sanaj, kiuj povas ankoraŭ sufiĉe kontribui al la socio. Lia asocio komence dumilmembra nun havas ĉirkaŭ 8 mil personojn aktivantaj laŭ lia ideo: „Homoj povas ŝanĝi sian vivmanieron iam ajn. Do laŭeble uzu la tempon donitan al vi por aliaj homoj”.

El la elsendo 12.01.2018. Legas Barbara – 10’29”