Felietonoj

En plimulto esper­anistoj konas propran E-gazeton, kelkajn internaciajn titolojn – sed ĝenerale la enhavo de multaj aliaj restas por ili nekonata – eĉ se leginda. Eĉ ne plena semajno dividas nin disde la nunjara Tago de la Gepatra Lingvo. Ĝi koncernas  la tutan mondon, sed multajn diskutojn ĝi povas sproni en la uniaj landoj kaj ĝi kaptas precipan atenton de la eŭropaj esperantistoj. Ne mirige do, ke en la 1-a numero de „Esperantolehti” el Finnlando – ĵus veninta en mian leterkeston – la prezidanto de la finnaj esperantistoj, Tuomo Grundsträm tiun temon levas. Ne per bombastaj alvokoj aŭ rezonadoj, sed analizante la deklarojn de la Eŭropa Unio pri lingva diverseco, lingvoj kaj mult­lingveco per konsulto de la finna­lingvaj paĝoj al tiu temo dediĉitaj. La rezultoj de la esplorado estas deprimaj kaj similajn eblas tiri baze de pluraj aliaj nacilingvaj paĝoj de la Unio. Plimulto de la informoj estas konsultebla nur anglalingve eĉ se kelkloke eblas ekscii, ke la teksto krom la angla estas legebla en la germana kaj franca, kiujn tamen oni vane serĉus. Ĉi rilate precipe reliefig­enda estas lia aludo al tre aktualaj datoj ligitaj kun la utiligo de la nova programo Erasmus+ kun la buĝeto de 14 miliardoj da eŭroj. La limdato por prezenti siajn projektojn estas la 17-a de marto. Sed la pago studi eksterlande, kiu al la projekto rilatas estas dume nur en la angla – en aliaj 27 aliaj uniaj lingvoj ĝi aperos en aprilo – do postdate. La prezidanto de EAF tiukuntekste memorigas pri la proksimiĝantaj majaj parlamentaj balotoj en la Unio kaj komenĉiĝinta/anta batalo de la parlamento­kandidatoj en ĉiuj uniaj landoj. Tuomo Grundsträm deklaras, ke „certe EAF kiel asocio prezentos siajn lingvo­politikajn demanojn al la kampanjantoj”. Kaj alvokas, ke „kuraĝe faru tion ĉiuj ni, kiujn justa lingvo­politiko interesas”. La nuna praktiko donas grandegan avantaĝon al la anglalingvaj denaskuloj kaj prave Eŭropa Esperanto-Unio atentigis la Eŭropan Parlamenton, ke ĝi estas grava ofendo de propra politiko de EU. La buĝeta sumo de 14 miliardoj devenas el la pagoj de ĉiulingvaj parolantoj de la Unio, do „egala devo baki donu la egalan rajton al pano”. Min tamen tiklas la konkreta konkludo de EAF-prezidanto  prezenti lingvopolitikajn demandojn al la uniaj parlamento-kandidatoj. Ne por diri, ke Esperanto solvas ĉiajn lingvajn problemojn, sed por emfazi, ke E-parolanta balotanto havas plenan konscion pri la sekvo de manko de lingva diverseco en tia organismo, kiel la Eŭropa Unio. Eble estus prave, se EEU – kiu ne estas politike neŭtrala organizo – pli insiste alvoku ĉi rilate esperantistojn el la  eŭropuniaj landoj.

Tiu al avoko en „Esperantolehti” estas dulingva – prave. Tekstoj dulingvaj estas pli multaj rilatante al la organizaj aferoj de la finnaj esperantistoj kiel i.a. marta semajnfino de JEFO, februara jarkunveno en E-societo de Turku, martaj Vintraj Tagoj, somera E-kurso en Orivesi. La periodaĵo de finnaj esperant­itoj omaĝas ankaŭ siajn membrojn, kiel Raimo Tanskanen profesia muzikisto – por kiu la brajla alfabeto grave signifis en lia laboro, studoj kaj hobio – kaj kiu en januaro fariĝis „brajlo­uzanto de la jaro”. La distingo okazis  dum aranĝo de svedlingva blindulorganizajo FSS por levi la konon de la brajla skribo nuntempe.  Evidentiĝas, ke ĝi ne estas flankenmetita, ke brajlo aplikiĝas ankaŭ al poŝtelefonoj, ke brajle eblas skribi kaj sendi mesaĝojn. Dum la menciita aranĝo kantis Aatu Moilanen, sed lia 80-jariĝo fariĝis la okazo omaĝfelietoneti pri li aliloke. Hobia kantisto doktoriĝis pri evoluo kaj edukaj celoj de blindul­lernejoj en la periodo 1865-1939. Interese estas ekscii lian opinion pri malavantaĝoj de manko de gimnastiko kaj sporto ĉe vid­handikapita junularo – kiu negative influas la kapablon moviĝi sola, moviĝi sendepende.

Hilkka Galle kaj Jukka Nikoskelainen ricevis la omaĝan atenton, bedaŭrinde postmorte. Por ni speciale kortuŝe estis legi la omaĝajn vortojn dediĉitajn al Jukka – nia aŭskultanto – de la prezidanto de la E-societo en Turku Tiina Oittinen kun kelkaj rememoroj de liaj amikoj. Ni aparte notas la votojn de la asociprezidanto „Li lasis al ni luman memoron, kiu admonas nin daŭre fosi nian sulkon”. Raporto pri la lasta IF en Germnio, pri afrikaj vizitantoj, informoj pri kelkaj finnaj kulturhomoj kompletigas la unuan numeron nunjaran de „Esperantolehti”.

Rektajn rilatojn al Esperanto havis i.a. Gustav John Ramsted – esperantisto, lingvisto kaj diplomato. Pri li dum la 100-a Japana E-Kongreso prelegis Osmo Buller. Kun la unua parto de tiu prelego ni konatiĝas dank’ al la  januara numero de „La Revuo Orienta” – la organo de Japana E-Instituto. La jubilea kongreso de japanaj esperantitoj eĥas ankaŭ en la novjara salutmesaĝo de JEI-prezidanto Suzuki Keiichiro. El la  kongresa trapaso li tiras kelkejn evolu­punktojn por la asocia laboro, kiel intimigon de kunlaboro kun aziaj esperantistoj, subtenon de junulara agado, daŭrigon de la informa laboro por ne­esperantistoj, antaŭeniron sur la kultura kampo. La kongreso kun ĝia bunta programo speguliĝas en la kunveninta kun la 1-a numero de „La revuo Orienta” dika kajero de „Raportoj de la 100-a Japana E-Kongreso”.  Unualoke pri la jubilea kongreso raportis ankaŭ la 81-a numero de „Esperanto en Azio”, la bulteno de UEA-Komisiono pri la Azia E-Movado.  El la 1-a nunjara numero de la revuo de la japana E-organizo mi ankoraŭ ŝatus mencii la raporton de Etsuo Miyoshi pri la jam  3-a Monda Pupekspozicio en Higashi-kagawa,  okazinta dum la pasintjara aŭtuno, kiun aŭspiciis kaj la pola kultuministerio kaj la pola ambasado en Japsnio kaj tri unuopaj regionoj de Pollando. Temas sendube pri gratulinda, konkreta ekzemplo de kultura esperantista agado cele al ne­esperantista publiko.

Nur antaŭnelonge mi konfirmis la ricevon de la 199-a numero de Bulteno de E-ista Klubo en Prago, la lasta redaktita de Jiři Patera. Ankaŭ ĉi tiu numero enhavas plurajn liajn tradukaĵojn i.a. el korespondaĵoj de Jiři Karen el Germanio el la milita tempo, tradukon literaturan el Jaroslav Hašek kaj el katalogo pri bildo­ekspozicio de Veroslav Berger. La numero enhavas ankaŭ kelkajn omaĝajn notojn pri ĉehaj esperantistoj kun biografiaj detaloj kaj listo de iliaj verkoj. Tiuj pri Jarolav Mařik kaj Ŝtefo Urban ligigas kun iliaj 100aj naskiĝdatrevnoj. Por ni estas interese trovi aludojn al ilia laboro en la E-elsendoj. Similan ni cetere trovas ankaŭ en la noto pri ĉeha aktoro  kaj esperantisto Karel Höger, kies urno kun postmortaj cindroj ektroviĝis en la Praga Pantenono Slavin. Legante ĉiujn ĉi omaĝojn kaj rememorojn en periodaĵoj de diversaj E-organizoj el diversaj landoj oni ricevas buntan bildon de esperantistaro tra la mondo, en kiu  unuopaj personoj aperas ne sole kiel E-parolantoj, sed kiel personoj, kiuj ofte ludis gravan rolon en siaj naciaj medioj. Ekde la nuna jaro la Praga „Bulteno” havas alian redaktoron Tomáš Bricháček, iom alian aspekton, kaj unuavice ekde nun aperas ankaŭ elektronike. La malnova redaktoro aktive kontribuis al ĝi i.a. per ampleksa historio de la „Bulteno”.

 El la elsendo 25.02.2014. Legas Barbara

Individuaj poloj estis venantaj al Argentino jam en la unua duono de la 19-a jarcento. Tiam ankaŭ aperis tie la unuaj polaj nomoj, kiuj misformitaj kaj adaptitaj al la hispana lingvo transdaŭris ĝis hodiaŭ eĉ en la familioj, kiuj ne plu memoras siajn polajn radikojn. La pola enmigrado intensiĝis post la falo de la Januara Insurekcio en 1863. Al Argentino venis ĉefe kleraj personoj. Komence de la 20-a jarcento direktiĝis tien panakire kamparanoj, ĉefe el la krakova regiono. Inter ili troviĝis muelista familio de Julian Szychowski el Borszczów. Kune kun aliaj poloj – laŭ invito de la argentina registaro kadre de ĝia enmigra programo – ili ekloĝis proksime al Apóstelos, en la bieno „La Cachuera”. Tie ili ricevis 25-50 hektarajn grundpecojn. Inter poloj, kiuj aparte meritiĝis por ĉi tiuj terenoj kaj la nuna provinco Misiones estis Jan Szychowski, inventinto kaj establinto de la familia entrepreno konata nun en la mondo pro la produktado de yerba-mate Amanda. Jan aŭ poste Juan veninte al Argentino havis nur 11 jarojn kaj lia klereco limiĝis al kelkaj klasoj de la baza lernejo. Komence li fariĝis forĝista metilernanto, havante 18 jarojn li malfermis propran forĝejon. Poste li edziĝis al Bronisława Kruchowska veninta al Argentino en la sama grupo de poloj, kiel Jan kun kiu li havis ok gefilojn. Komencaj jaroj ne estis tre promeso­plenaj, se Juan kun la patro direktiĝis laborcele dek kelkajn jarojn poste al Bonaero por akiri ­rimedojn por reveni al la hejmlando aŭ plumigri al Usono aŭ Kanado. La informoj pri la eksplodo de la unua mondmilito ĉesigis iliajn planojn. En Bonaero Jan-Juan la unuan fojon vidis modernajn tor­nomaŝinojn, konatiĝis kun ilia konstruo kaj decidis venigi ilin al la bieno apud Apóstoles. Antaŭ tio povis okazi li konstruis simplan ĉevaltiran radmaŝinon,  kiu fariĝis la energifonto por lia metiejo. Sekve iom laŭ rememoroj kaj dank’ al sia inĝenieco li memstare konstruis plur­funkcian tor­nomaŝinon. La origina estis farita el ligno, sed helpe de ĝi li elkonstruis baldaŭ tornomaŝinon metalan. Temis pri la unua tornomaŝino farita en Argentino. En 1919 Jan Szychowski disponis jam pri aranĝaĵoj kaj instrumentoj necesaj por plukonstrui la establojn de “La Cauchera”, kiu fine alportis al li admiron, famon kaj grandegan fortunon. Kun aprobo de la lokaj aŭtoritatoj Juan Szychowski pretigis geodezian planon de proksima valo,  sekve li projektis kaj elkonstruis digon barante tiel la rojon Chimiray lime de du provincoj. Kreiĝis artefarita lago kaj per la 700-metra kanalo Juan venigis la akvon, kiu movis la tri kaj duonmetran radon, anstataŭig­itan poste per Kaplan-turbino, produktante la elektran energion por la funkciado de maŝinoj en lia fabriko. Aldoniĝis la telefonia linio, kiun li kondukis al sia bieno el Apóstoles fora 20 kilometrojn. En 1932 Szychowski finkonstruis maŝinon por la purigado kaj apartigado de rizo kaj maizo. Poste muelejon por la alifarado de manioko je almelo. Post 4 jaroj li funkciigis maŝinon por la tranĉado de la folioj kaj branĉetoj de yerba-mate. Ĝuste lia plantejo de yerba-mate Amanda ĝis hodiaŭ funkcias kaj okupas laŭ diversaj fontoj la 2-an aŭ la 3-an lokon en Argentino. En 1934 la 2-a Pola Respubliko distingis sian elmigrintan civitanon en Argentino per Bronza Meritkurco pro la enorma entreprenemo kaj sukcesoj. Nun la kruco estas ekspozici­ata en la Muzeo portanta lian nomon,  troviĝanta sur la tereno de La Cachuera. Pro sia persisto kaj inĝenieco Juan Szychowski  fariĝis honora membro de “National Geographic Society”. Li mortis en 1960 lasante gravan heredaĵon al la regiono, en kiu li loĝis.   La entrepreno transiris en la familiajn manojn. En 1989 estis establita fondaĵo portanta la nomon de lia edzino, Bronisława Kruchowska. Inter ĝiaj verkoj estas Speciala Lernejo en Apóstoles portanta la nomon de la Pola Respubliko, salonoj de la samloka Provinca Lernejo de Teknika Edukado. La patrono de ĝia aŭlo estas Juan Szychowski. La fondaĵo engaĝiĝis krome en la elkonstruon de la baza lernejo por la indiĝenaj infanoj de infanoj Guarani “La Negrita”. Nun la fondaĵvolontuloj kunlaboras kun la Eklezio, kun multaj ekologiaj-edukaj organizoj kaj kun indiĝenoj. Kvankam Jan Juan Szychowski venis pli poste al Argentino ol la unuaj polaj setliĝantoj grave kontribu­intaj al la evoluo de Argentino nepre oni omaĝas ankaŭ lian memoron dum la ĉiujara nacia festo de Argentino solenata ekde la 1995-a jaro la 8-an de junio kun emfaza nomo: “Dia del Colono Polaco”,  “Tago de la Pola Setliĝinto”.

El la elsendo 21.02.2014. Legas Barbara

Będzin estas la distrikta urbo situanta en la suda Pollando en la Karbobaseno de Dąbrowa Górnicza ĉe la rivero Czarna Przemsza. Ĝi apartenas al la plej malnovaj urboj de la Krakova Regiono kaj la Silezia Vojevodio.  Ni invitas vin hodiaŭ gesinjoroj pro la situanta sur la alta eskapro vizitinda kastelo, kiu estas ekzemplo de la defenda konstruarto el la mezo de la 14-a jarcento. Ĝi estis grava ĉenero de la defenda sistemo de la okcidenta limo de Pollando kontraŭ atakoj flanke de Silezio kaj Ĉeĥio kaj protektis la komercajn itinerojn el Silezio al Krakovo. La kastela altaĵo per siaj setlotradicioj radikas en la 7-a jarcento antaŭ Kristo, kvankam post la tiea setlejo de la soraba kulturo ne restis multo, sole pot­fragmentoj kaj spuroj de fajrujoj. Pli multo estus direnda baze de arkeologiaj restaĵoj pri la frumezepoka defenda burgo el la 9-a jarcento ĉirkaŭita per fosaĵo kaj remparego kiu ekzistis ĝis la 12-a jarcento post kiam la tereno estis ebenigita kaj kreiĝis sur ĝia tereno tombejo. La setlado moviĝis al la okcidenta parto de la altaĵo sur kiu poste estis konstruita kastelo.

La fortreso nun konsistas el supra kastelo kaj vasta sub­kastelejo kun restaĵoj de la defendo­murego. En la supra parto troviĝas loĝdomo, ali­konstruita kvarflanka loĝ-defenda turo kaj pli ol 20-metra ronda bastiono origine 30-metra. Sur ĝia pinto nun troviĝas panoramejo kun vasta alrigardo al la tuta regiono. La kastelon ĉirkaŭas fosaĵo kaj alta duobla ĉirkaŭ­murego en kies interno troviĝas promenejo kun benkoj kaj lumĵetiloj prilumantaj la kastelon nokte. Ene de la kastelo funkcias Muzeo kun tre riĉa kolekto de malnovaj armiloj, ekspozicio pri la urbo mem kaj pri aliaj kasteloj el la defenda itinero de la t.n. Aglaj Nestoj.

La kastelo estis notita jam en la dokumentoj el la 1349, mencias ĝin kronikistoj Jan el Czarnków kaj Jan D?ugosz en la registro de fortikaĵoj konstruig­itaj de la reĝo Kazimiro la Granda. Ĝi estis atestanto de multaj gravaj historiaj eventoj. En 1364 gastis tie Karolo la 4-a, la germana imperiestro kaj ĉeĥa reĝo. En 1434 en la kastelo estis subskribita interkonsento inter sileziaj kaj krak­ovprovincaj sinjoroj pri kon­trabatalado de limrabistoj. En 1588 estis subskribita tie Pakto de Będzin-Bytom, kiu devigis Maksumilianon Habsburg rezigni pri la pretendoj al la pola trono. En la kastelo gastis ankaŭ polaj reĝoj, Henryk Walezy, Johano la 3-a Sobieski rapidanta al Vieno por batalo kontraŭ turkoj, poste estis tie reĝo Aŭgusto la 2-a Forta.

En 1616 jaro parto de Będzin kune kun la kastelo forbrulis, sed oni rekonstruis ĝin adaptante prefere al la rezidaj ol defendaj celoj. 40 jarojn poste ĝi denove estas ruinigita kaj dum la tuta 18-a jarcento ĝi restis ruino. Romantikan novgotikan rekonstruon oni efektivigis en 1834, sed ĝi ne plu estis ekspluatata kaj novajn rekonstruojn necesis fari denove post la 1-a mondmilito. Definitive al  plena rekonstruo la kastelo estis subigita post la 2-a kaj ekde 1956 ĝi funkcias kiel Muzeo. La plej novaj rekonstruoj okazis nur en la lastaj jaroj. Nun ĉiujare okazas ĉirkaŭ la Kastelo okazas multaj eventoj kiel pafistaj kaj kavaliraj  turniroj.  La kastelo en Będzin logas ankaŭ muzik­ŝatantojn. Ĉiujare fine de la somera feria sezono la amantoj de vaste komprenata kelta kulturo renkontiĝas piede de la Kastelo por la plej granda en la centra Eŭropo Festivalo de la Kelta Muzoko. Oni aŭskultas ne nur muzikon el la tuta Eŭropo, samtempe eblas lerni la muzikludon kaj dancojn. Dum la festivalo siajn verkojn inspiritajn per la pejzaĝoj de Skotlando, Bretonio kaj Irlando prezenas plastikistoj el la tuta Pollando. Do bona loko por ripozo memoriganta la legendon pri la kreiĝo de la nomo de Będzin, kiam reĝo Kazimiro la Granda veninta tien deklaris: „Tutaj będziem odpoczywali”, kio signifas – tie ni ripozos.

El la elsendo 14.02.2014. Legas Barbara

Henryk Sławik estas polo, kies nomo en la ĝenerala konscio estis longe forgesita kaj daŭre estas ne sufiĉe rekonita. En 2014 pasas la 70-a datreveno de lia morto en la germana koncentrejo Mauthausen-Gusen. Al li kaj al lia hungara amiko Jozefo Antall dankŝuldas savon almenaŭ 5 mil judoj. Senhezite eblas difini lin kiel heroon ne sole polan, sed ankaŭ kiel heroon de la hungara kaj juda nacioj.

La naskiĝinta en 1894 Henryk Sławik estis la 9-a infano en mizera kamparana familio en la suda Pollando. Kiel junulo – kiam la suverena Pollando ankoraŭ ne renaskiĝis – li soldat­servis en la aŭstra armeo kaj supozeble tie li renkontiĝis kun la socialistaj ideoj, al kiuj li fidelis ĝis la vivofino. Post la 1-a mondmilito li membriĝis en la Pola Socialista Partio kaj ekde la komenco distingiĝis per organizaj talentoj i.a. antaŭ plebiscito decidonta pri aparteno de la Supra Silezio al Pollando. Sekve li famiĝis kiel firma defendanto de malfortaj sociaj grupoj. En la periodo inter la du mondmilitoj Sławik gvidis imponan socian agadon aktivante en la loka medio, prezidante societojn kaj sportajn klubojn, organizante laboristajn universitatojn. Dum multaj jaroj li laboris kiel ĵurnalisto ligita kun la partia „Laborista Gazeto” komencante de kunlaboranto kaj finante kiel ĝia ĉefredaktoro.  Ĝis la eksplodo de la 2-a mondmilito li estis la prezidanto de la Sindikato de la Polaj Ĵurnalistoj de Silezio kaj Karbobaseno helpante al ĵurnalistaj kolegoj en la serĉado de laboro kaj organizado de la favoraj por ili karitataj kampanjoj. Pro ĉi tiu agado kaj ankaŭ pro la decide porpola sinteno lia nomo ektroviĝis sur la serĉlisto de la germana polico, do kvankam li tuj ekaktivis favore al defendo kontraŭ la germanan invadinton li devis forlasi Pollandon. Henryk Sławik celis al Francio por rekrutiĝi en la formiĝantaj tie polaj armeaj fortoj. Lia vojo, kiel de multaj polaj rifuĝintoj,  kondukis tra Hungario, kiu laŭplane estis sole dumvoja halto. Okazis aliel.

Komence de oktobro 1939 la tendaron de la polaj rifuĝintoj apud Miskolc vizitis  Jozefo Antall, oficisto de la hungara ministerio por la internaj aferoj delegita por kontaktoj kun poloj. Li rapide rimarkis tradukiston,  kiu senhezite postulis de Antall pli bonajn kondiĉojn por la polaj rifuĝintoj. Tiu estis Henryk Sławik. Li postulis por ili laboron, organizitan instru­sistemon kaj ne gastamon, kiu limiĝu al kaliklevado kaj bona manĝo. Antall proponis al Sławik kunlaboron, kiu rapide transformiĝis en amikecon. Henryk Sławik fariĝis la prezidanto de la Civitana Komitato por Helpo al Poloj dum la pola elmigra registaro nomumis lin delegito de la ministro por la socia protekto. Sławik kun karakteriza por si entuziasmo organizis socialan kaj medicinan helpo por la rifuĝintoj, helpis trovi la laboron. En la establitaj de la Komitato kleriĝejoj estis organizataj renkontiĝoj kaj artaj prezentoj. Estis eldonataj propraj gazetoj, kiel „Polaj Sciigoj”. La rimedoj por tiu agado venis kaj de la pola kaj de la hungara flankoj.

Inter la laboroj de la Komitato unu el la plej delikataj taskoj  estis savo de preskaŭ 5 mil judoj, venintaj al Hungario meze de 1943 post la likvido de getoj en la sudo de Pollando. Ankaŭ ĉi-sfere okazis intima, kvankam strikte konfidenca kunlaboro de Henryk Sławik kaj Jozefo Antall. La prezidanto de  la Civitana Komitato por Helpi Polojn estis aranĝanta por ili nomŝanĝojn kaj falsajn dokumentojn. Cento da judaj infanoj trafis al la katolika orfodomo en Vac, kiu oficiale funkciis sub la ŝildo de orfodomo por infanoj de polaj oficiroj. En la tiea antaŭ­lernejo kaj baza lernejo estis realigita pola instru­programo, sed la judaj infanoj ne estis senigitaj je sia identeco. Krom „oficiala” partopreno en la sankta meso ili estis instruataj pri la hebrea lingvo kaj la Malnova Testamento. Al la kamuflo  aliĝis la Katolika Eklezio.  Ĉio ĉi kaŭzis, ke ĉiuj infanoj el Vac saviĝis el la militinfero. Henryk Sławik ne estis tiom bonŝanca.

Printempe de 1944 Hitler malkontenta pro la „mola” politiko de Miklós Horthy komencis la okupaciadon de Hungario. Komenciĝis la persekutadoj de polaj rifuĝintoj, tuj kelkaj laborantoj kaj kunlaborantoj de la Civitana Komitato estis pafmortig­itaj kaj arestitaj. Henryk Sławik eĉ se konsciis pri la minaco tamen ne uzis la eblecon fuĝi al Svislando pravigante sian decidon per la maleblo lasi la homojn konfiditajn al lia protekto. Tuj komencis serĉi lin gestapo.

Sławik trafis en la manojn de gestapo en julio 1944 perfidita de iu lernanto el Balatonboglar. Arestita estis ankaŭ Antall. Henryk Sławik estis torturita por malkaŝi sian hungaran kunlaboranton kaj lian rolon en la kontraband­ado de polaj soldatoj al Francio kaj la Proksima Oriento, en la savado de judoj. Tio signifus  por Antall morto­verdikton. Sławik ĝis la fino ne cedis deklarante, ke Antall okupiĝis sole pri la socia helpo. Henryk Sławik trafis al la koncentrejo en Maŭthaŭsen, kie li estis mortigita fine de aŭgusto 1944. Jozefo Antall estis liberigita kaj transvivis la militon.

Post la 2-a mondmilito ŝajnis, ke la memoro de Henryk Sławik estos digne memorigita en Pollando. Ne okazis tiel.  La revenigon de la memoro Henryk Sławik dankŝuldas al Henryk Zimmermann – saviĝinta juda juristo, kiu kun la falsaj dokumentoj en 1943 fariĝis kunlaboranto de Sławik. Fine de 1988 tiu ĉi eksa politikisto, i.a. vicprezidanto de la Kneseto kaj diplomato, i.a. la israela ambasadoro en Novzelando pere de gazetara anonco en la periodaĵo „Przekrój” komencis serĉi >sinjoron Sławik, polan konsulon en Budapeŝto, kiu helpis savi multajn polojn kaj judojn<. Dank’ al lia atesto,  ke Henryk Sławik kontribuis al la savo kontraŭ la neevitebla morto de miloj da judoj, aŭtune  de 1990 la filino de Henryk Sławik transprenis en Yad Vashem en Jersualemo la postmorte atribuitan al li Medalon Justulo inter la Nacioj de la Mondo. Postmorte li estis distingita ankaŭ i.a. per la ordeno de la Blanka Aglo, liajn agojn omaĝas la nomoj de lernejoj kaj porokazaj memor­tabuloj. Al lia agado estas dediĉitaj libro „Henryk Sławik – la pola Wallenberg” kaj  kreiĝinta baze de ĝi filmo. Pasintjare la pola prezidento Bronisław Komorowski malkovris lta memor­tabulon al Henryk Sławik la savinto de i.a. ĉ. 5 mil judoj en la  koncentrejo Mauthausen-Gusen – memorigante, ke temas pri  la heroo de tri nacioj: pola, hungara kaj juda.

El la elsendo 07.02.2014. Legas Tomek

Ĉi-semajne gesinjoroj ni revenu al la nordokcidenta Pollando por viziti la urbon Trzbiatów [prononcu t-ŝebjatuv],  situanta laŭ la rekta linio nur 7 kaj duonan kilometrojn for de Baltiko. Ĝia origino radikas en la 9-a jarcento, kiam oni konstruis tiu ĉi loke fortreson kun setlejo,  kiu ekde la komenco estis ligita kun la pomeria dinastio Grifidoj – la samaj kiuj dum jarcentoj regis sur la insulo Wolin – situanta iom okcidente for de la urbo. La foslaboroj pruvas, ke tiam Trzebiatów estas grava kultoloko de la pagana Perun kaj tute proksime oni praktikis la kulton de alia pagana adoratulo difinata “Blanka Dio”. La unua skriba informo pri Trzebiatów devenas el la 1170-a jaro,  kiam la pomeria princo Kasimiro la 1-a transdonis 11 ĉirkaŭajn vilaĝojn al norbetanoj. La venintaj el la sveda Lund monakoj establis tie sian klostron. La 12-a jarcento estis la periodo de intensa kristanig­ado de la Okcidenta Pomerio, aparte de la regionoj ĉe la riverbuŝo de Rega ĉe kiu etendiĝas Trzebiatów. La urborajtojn ĝi ricevis fine de la 13-a jarcento kaj verŝajne el tiu periodo devenas la blazono de la urbo, prezentanta Grifon kun la kruco. Fino de la 13-a jarcento signas ankaŭ la komencon de la ĝenerala prospero kaj disfloro de la urbo pro vico da atribuitaj al ĝi privilegioj i.a. libera navigado laŭ la rivero Rega kaj ekposedo de la haveno. Tiuj ĉi kaj pluraj sekvaj privilegioj kaŭzis, ke Trzebiatów fariĝis unu el la plej gravaj ekonomiaj centroj en Pomerio. Dum jarcent­duono – apud la plej grandaj potencoj de Eŭropo ĝi estis membro de la Hansa Ligo. Ekde la 14-a jarcento ekzistis en la urbo mezlernejo kun riĉa instru­programo. En la 16-a jarcento ĝuste en Trzebiatów oni proklamis protestantismon la reganta religio de Pomerio. Bedaŭrinde la 30-jara milito finis la disfloron de Trzebiatów. Detrufrapaj evidentiĝis grandaj incendioj kaj fine likvido de la haveno. Trzebiatów ĝis la 17-a jarcento troviĝanta kadre de la Pomeria Princolando estis enkorpigita en Brandenburgion kaj unu jarcenton pli poste fariĝis prusa urbo. Marĝene ni menciu, ke en la 2-a duono de la 18-jarcento ĝi estis la propraĵo de virtemberga princo Frederiko Eŭgeno. Dank’ al lia pola edzino princino Maria Anna familie Czartoryski okazis kultura vigliĝo de la urbo. Dank’ al ŝiaj klopodoj la iama monakinejo estis transformita en klasik­stilan palacon, lokon de vigla societa vivo.  Tamen post kiam ŝia edzo perfidis la Respublikon – kiel komandanto de la litovaj trupoj aktivante favore al Prusujo kaj Rusujo la geprincioj divorcis.  Anna Maria revenis al Pollando, plej ofte gastante en Varsovio, kie ŝi gvidis literaturan salonon, vintrumante en Vieno kaj somerumante en Puławy – fama,  romantika pola rezidejo kies kun­kreintino ŝi estis. Sed ni revenu al Trzebiatów por almenaŭ mencii, ke en ĝi naskiĝis reĝo Frederiko la 1-a Virtemberga kaj Sofia Dorotea, estonta edzino de la rusa caro Paŭlo la 1-a.

Tamen la urbo neniam reakiris la iaman mezepokan signifon, aliflanke ĝi utiligis la ŝancon renaskiĝi,  kiam estis funkciigita la fervojlinio inter Szczecin kaj Ko?obrzeg, kondukanta tra Trzebiatow. Fine de la 19-a jarcento kreiĝis tie agronomia lernejo, unu el malmultaj en Pomerio. Tie havis sian sidejon la firmao Felisch&Kirchheim produktanta la arĝentan pladaron por la sveda reĝa kortego.

Dum la 2-a mondmilito Trzebiatów ne estis detruita, sed signife damaĝita. Transdaŭris do la mezepoka urboplano, historiaj konstruaĵoj kaj urba konstru­substanco. Ili – rekonstru­istaj kun pietismo atestas pri la glora pasinteco de Trzebiatów. De jarcentoj super la urbo dominas la 90-metra turo de la preĝejo devenanta al la 14-a jarcento. Ĝis nun ĝi estas grava orientiga punkto, sed iam ĝi rolis ankaŭ kiel lanterno. De sur ĝia supro videbliĝas iom distanca maro kaj la lanterno en la loko Niechorz

 Atenton meritas pulvo­bastiono – nomata “la gria”, kiu kreiĝis dum la konstruado de defendo­muregoj kaj servis kiel pulvo­staplejo. Konstruita sur la plano de cirklo kun la 4-metra diametro ĝi estas kovrita per tegola tegmento. Cetere kun ĝi ligiĝas unusola legendo, kiun mi trovis pri la urbo kaj kiu klarigas la difinon de la bastiono “la gria”.  Nome Trzebiatów en la mezepoko, kiel komerca urbo ofte interbatalis kun la najbaraj rivaloj. Okazis, ke al la deĵoranta sur la urbomurego  soldato servo­junulino alportis  bovlon kun varma grio. Gejunuloj komencis iom petoli kaj dum la petolado iu el ili mispuŝis la bovlon, kiu falis  de sur la muroj sur la kapon  de iu el la atakpretaj rivaloj. Lia krio avertis  la deĵorantan soldaton, kiu alarmis siajn kamaradojn. Tiel li sukcesis  forpuŝi la malamikan atakon.  Memore al ĉi tiu evento dum la lasta semajnfino de julio la urbestro mem regalas vizitantojn de Trzebiatów per bongustega grio.

Sed fine ni diru pri iu kroma kuriozaĵo de Trzebiatów, nome troviĝanta sur la muro de iu brikdomo pentraĵo el la 18-a jarcento. Onidire ĝi prezentas elefanton. Pastoro el la proksima vilaĝo Sarbia, kiu ekzistas ĝis hodiaŭ,  en la paroĥa libro sub la dato la 1639-a jaro notis: “Aŭtune de la nuna jaro en la ĉirkaŭaĵo oni demonstris enorme grandan beston – elefanton, kiu estis vidita en Trzebiatow [..] Ho, Dio, ke tiu eksterordinara besto nenion malbonan faru al la patrujo nia”.

El la elsendo 31.01.2014. Legas Barbara

Krzysztof Arciszewski estas figuro kolora, sed en Pollando malmulte konata, kvankam li estis la unua, eble eĉ la unusola pola konkerinto de la nova mondo. Tiu ĉi maristo, mondvaganto, profesia soldato naskiĝis en plurkultura kaj religie tolerema Pola Respubliko en la urbo Rogalin (la okcidenta Pollando) en 1592. Li devenis  el nobela familio de polaj protestantoj. Lerninte en ilia lernejo li komence soldat­servis en la kortego de la hetmano Krzysztof Radziwiłł. Lia ekscita, aventuro­plena vivo komenciĝis, kiam tiu ĉi 31-jaraĝa viro estis kondamnita je la forpelo el la lando pro la murdo de famili­juristo, kiu alkondukis ĝin al kolapso sekve de ekonomiaj trompoj. Persekut­sekvata Kazimierz Arciszewski tra Gdansko fuĝis al Hago, Nederlando. Dank’ al la sekreta subteno de Radziwiłł Arciszewski studis en la fama universitato en Lejdeno milit­inĝenierion kaj artilerian arton. Li distingiĝis per braveco dum la 30-jara milito partopreninte i.a. legendecan sieĝon de Bredo defende kontraŭ hispanoj. Poste li direktiĝis al Francio kaj servis en la kortego de la franca reĝo. Siajn batal­talentojn li manifestis sekve en la sieĝo de la protestanta fortreso “La Rochelle” sub la komando de kardinalo Richelieu. Ĉio ĉi kaŭzis, ke la Nederlanda Okcidenhindia Kompanio  dungis Arciszewski kiel kapitanon defende por siaj konkeraĵoj en Brazilo. Mia ĵus finiĝinta vizito tie spronas la hodiaŭan felietonon, pri tiu kolorfigura polo dank’ al kiu la ŝanco, ke en Brazilo oni parolu ne portugale sed nederlande estis signifa.

En 1630-a jaro la nederlanda armeo kun ĉirkaŭ 7 mil soldatoj ankris ĉe la brazila marbordo. Kuraĝe kaj aŭdace batalante Arciszewski partoprenis la konkeradon de la portugalaj fortresoj Olinda kaj Recife. Kiel komandanto de eta nederlanda trupo per surpriza atako li konkeris la insulon Itamarika, dank’ al kio li avancis ĝis la grado de majoro kaj sekve kolonelo. Nomumita generalo kaj sekve admiralo li famiĝis per konkero de la fortresoj Arrayal kaj Porto Calvo kaj sieĝo de la haveno Nazareth. La bravagoj de Arciszewski, aparte venko de hororigaj kaj kruelaj infanteriaj hispanaj trupoj la t.n. “tercios” fruktis per la omaĝa al li monumento en Pernambuco, ora honora ĉeno kaj omaĝa medalo speciale emisiita por li en Nederlando “Akceptu la venkolaŭron”. En 1638-a jaro Arciszewski estis nomumita admiralo, sed lia kariero baldaŭ fiaskis post la konflikto kun la ĝenerala gubernatoro de Brazilo, princo Nassau-Siegen,  kiu volis senĝene administri la novajn nederlandajn teritoriojn, ne ekskludante la militarajn demandojn. Arciszewski demisiis, sed lia reveno al Eŭropo signifis ankaŭ finon de la nederlanda ĉeesto ĉe la brazila marbordo. Sen militista sperto von Nassau ne povis kontraŭstari portugalojn kaj Nederlando iom post iom perdis siajn teritoriojn en la nova mondo kaj post la fina malvenko en 1654 forlasis Brazilon.

Sed Krzysztof Arciszewski estis ne sole brava soldato en la servo de Nederlando. Li estis ankaŭ poeto kaj verkisto. Dum sia tuta estado en Brazilo Arciszewski verkis siajn geografiajn-kartografiajn rimarkojn, li estis notanta siajn observojn pri la indianaj triboj. Multajn li adresis al sia amiko,  nederlanda sciencisto Gerard Voss, kiu en sia verko aperigita en 1642 citis ampleksajn fragentojn de liaj raportoj. Entute la 17-jarcentaj nederlandaj sciencistoj kun granda atento rilatis al liaj observoj. En la haga arkivejo ĝis nun troviĝas centoj de liaj raportoj kaj leteroj, en kiuj li i.a. priskribis la vivon de hommanĝantaj indianoj Tapuya, kies trupoj helpis al la nederlandaj soldatoj. Ĉar baldaŭ tiuj triboj malaperis la raportoj de Arciszewski konsistigas valorege unikan font­materialon por la eŭropaj sciencistoj.

Kazimierz Arciszewski revenis al Pollando en 1646 kaj akceptis de la reĝo Vladislavo la 4-a Vasa komandadon de la ĉeval­artilerio. Dum la regado de la reĝo Johano la 2-a Kazimiro Vasa Arciszewski batalis en militoj kontraŭ kozakoj kaj tataroj. Utiligante siajn brazilajn spertojn li enkondukis multajn reformojn kaj modernigojn rilate la artilerion kaj konstruadon de fortikaĵoj. Li modernigis arsenalojn en la urboj Malbork, Puck, Varsovio, Lvovo, Bar kaj Kamień Podolski, laŭ la reĝa komisio li konstruis boatpontojn servontajn kaze de milito kun Turkio sur la riveroj Dnestro, Prut kaj Dunajo.

En 1650-a jaro Arciszewski definitive rezignis pri ĉiuj postenoj kaj retiriĝis en la hejman intimejon. 6 jarojn poste li mortis kaj estis entombigita en la kalvinista preĝejo de Leszno (la suda Pollando). Ĝi ne transdaŭris forbrulig­ita kun la tuta urbo pro la perfida helpo al svedoj atakintaj Pollandon dum la 17-jarcentaj invadoj.

El la elsendo 17.01.2014. Legas Barbara

Ĝis nun en niaj felietonoj pri konindaj poloj ni parolis pri personoj, kiuj ne plu estas inter ni. Ĉi-foje la heroo de nia felietono troviĝas inter ni, laboras, kreas kaj ankaŭ aktivas por la ministerojn de la vivo kaj la Universo proksimigi al meze inteligenta homo. Tia estas pastro profesoro Michał Heller teologo,  mondfama kosmologo kaj filozofo, profesoro de la filozofiaj sciencoj specialist­iĝanta pri natur­filozofio, fiziko, relativisma kosmologio kaj rilatoj inter la scienco kaj la religio. Ĝis nun aperis ĉirkaŭ 40 liaj libroj dediĉitaj al la temoj, estantaj la objekto de lia interesiĝo.  En 2008 pastro Heller kiel la unua polo fariĝis la laŭreato de Templeton-Premio atribuata pro la superado de barieroj inter la scienco kaj religio. La tutan premion en la alteco de unu miliono 600 mil dolaroj li destinis por establi Kopernik-Centron en Krakovo, kiu okupiĝas i.a. pri esploroj kaj klerigado koncerne sciencojn, filozofion kaj teologion, pri esplorado de la rilatoj inter scienco, filozofio kaj teologio, pri la esplorado de la influo  de la scienco, filozofio kaj teologio je kulturo, pri filozofio de la naturo kaj kosmologio. Michał Heller naskiĝis en la 1936-a jaro. Post la eksplodo de la 2-a mondmilito en 1940 li estis ekzilita al Siberio, kaj en 1944  transloĝig­ita al la loko Urbach en la regiono de Saratovo. Reveninte al Pollando en 1946 en Tarnów (la suda Pollando) li faris la abiturientan ekzamenon, tie li diplom­itiĝis en la sacerdotiga seminario,  kie li poste laboris kiel lekcianto. Li estis ankaŭ en Tarnów la unua dekano de la Teologia Fakultato. Pliajn studojn Michał Heller daŭrigis en la Fakultato pri Filozofio de la Katolika Lublina Universitato, kie en 1966 li doktoriĝis per disetaĵo pri relativisma kosmologio. Ekde 1990-a jaro li estis investita kiel ordinara profesoro de la Papa Teologia Akademio transformita en 2009 en Papan Universitaton de Johano Paŭlo la 2-a en Krakovo. En  metodologio de la scienco Heller – simile kiel aliaj filozofoj kaj fizikistoj antaŭaj kaj nunaj konsideras  “neimageblan efikecon de matematiko en natursciencoj cele la mondo­priskribon”, kiel tion vortumis Eugene Wigner. Heller premisas, ke la mondo sur la fundamenta nivelo  posedas strukturon, kiun matematiko komprenata kiel scienco pri strukturoj kapablas priskribi kaj krome certa matematika strukturo identas kun la strukturo de konkreta natur­fenomeno.  Necesas aldoni, ke matematika strukturo en tiu kompreno signifas la reton de  dependiĝoj inter certaj matematikaj estoj. Samtempe  esencaj estas la dependiĝoj kaj ne estoj. Liaopinie fiziko konsistas en rilatigo de matematikaj strukturoj al konkretaj strukturoj de la mondo.  Citante profesoron Heller  eblas diri, ke “matematiko estas Absoluto, la unusola sfero de la homa agado, kiu restis ne damaĝita per la origina peko”. En sia filozofio de hazardo Heller proponis starpunkton peran inter la interpreto de la mondo kiel sekvo de hazardaj eventoj [ekzemple en la koncepto de Blinda Horloĝisto de Richard Dawkins] kaj la t.n. Inteligenta Projekto, laŭ kiu ne ekzistas hazardo, kaj la tuta mondo estas fakte gvidata en determinita maniero de Dio. Heller anstataŭe proponas propran koncepton de Granda Matrico aŭ  reference al Einstein La Dia Plano. Liaopinie hazardo kiel fenomeno kun tre malalta verŝajno aperas kiel integra parto de la mondo­strukturo, kiun eblas percepti teoisme (La Dia Plano],  kiel ankaŭ en la maniero malpligrade identiĝanta kun la kristana religio. Laŭ Heller hazardoj estas nepre necesa parto de  matrico, kies konsiston formas natur­reguloj. Hazardoj determinas komencajn kondiĉojn, kiuj difinas la evoluvojojn de natur­sistemoj, kiuj sekve evoluas strikte konforme al la naturreguloj. Tiamaniere same hazardo, kiel malhazardo havas sian lokon en la strukturo de la fenomenoj. En siaj laboroj pastro Heller esploras ankaŭ laŭ la matematika konsidero la tiel nomatan Gravitan singular­econ. Temas pri stato, ekde kiu konforme al la teorio de Granda Eksplodo la Universo komencis sian ekziston. Li proponis krome kaj daŭre evoluigas certan matematikan modelon, kiu en originala maniero ligas la du plej grandajn  kaj samtempe ne kongruajn teoriojn de la nuntempa fiziko, la ĝeneralan realtivecon de  Einstein kaj kvantuman mekanikon. Pri ĉi tiu demandoj profesoro Heller kunlaboras kun matematikistoj kiel  prof. Wiesław Sasin, kiel doktoroj Leszek Pysiak kaj Zdzisław Odrzygóźdź. En pli vasta grupo de kunlaborantoj aktivas ankaŭ nia kolego, Tomek Miller – doktoriĝ­anto de la Varsovia Politekniko kaj stipendiito de Kopernik Centro en Krakovo, kiu aliĝis al la kunlaboro pri la menciita modelo.

El la elsendo 03.01.2014. Legas Barbara/Tomek

La lasta tago en la jaro estas kvazaŭ magia momento, en kiu oni sumigas la lastan jaron kaj faras promesojn por la nova. Do, en tiom eksterord­inara tago ne taŭgas viziti simplan, senmagian lokon. Tial,  hodiaŭ ni invitas vin al Kruszwica (la centra Pollando), la loko en kies historio multas legendoj kaj eksterordinaraj eventoj.

Kruszwica nedisigeble ligiĝas kun la origino de la pola ŝtato. Sed, la urbo kuŝanta apud la lago Gopło prospere evoluis multe pli frue. Proksime de ĝi kondukis la t.n. sukcena itinero – unu el la plej gravaj trakoj en la antikva epoko, kiu gvidis el la Romia Imperio profunden  al Europo. Profitoj ligitaj kun la komercado kaj diversaj servoj  ligitaj kun ofertataj al homoj moviĝantaj laŭe de la  sukcena itinero certigis bonstaton al la loĝantoj de Kruszwica. Sed, la homoj ĉi tie okupiĝis ne sole pri la komercado, ili ankaŭ kultivis teron, kiu cetere en tiu ĉi regiono estas aparte altkvalita. Antaŭ la kreiĝo de la pola ŝtato ĉirkaŭ la 6-a kaj 7-a jarcentoj Kruszwica laŭ supozoj de arkeologoj rolis kiel la ĉefa urbo de la gento nomata pollingve “Goplanie”. Tamen, post 200 jaroj subordigis ĝin la pli forta gento  “Polanie”, kiu donis la nomon al kreiĝanta nova ŝtato – Pollando.

La sekvaj jarcentoj signifis por Kruszwica la oran epokon, ĝi rolis  kvazaŭ kiel la ĉefurbo de la juna ŝtato, en kiu volonte estadis kaj ripozis la unuaj polaj regantoj.  Kiam, en la 11-a jarcento Pollandon regis Władysław Herman Kruszwica estis propraĵo de lia filo, princo Zbigniew. Sed, li ne estis bona reganto, li tute ne zorgis pri la urbo nek pri ĝia stato kajdefendo­kapablojj. La tutan atenton de princo Zbigniew okupis bela kantistino Elvira,  kun kiu li pasigis tutajn tagojn kaj noktojn festante kaj amuziĝante.    Lia patro, la reĝo de Pollando multfoje admonis la filon. Sed,  senrezulte. Fine la patra tiom ekkoleris, ke li brak-ĉe-brake kun siaj kavaliroj atakis Kruszwica. La urbo ne povis sin defendi pro  kadukiĝo de la defendo­remparoj kaj malsobreco de la defendantoj, kiuj estis pereantaj dum la atako unu post la alia.  Timigita Zbigniew decidis fuĝi kune kun Elvira tra la subtera itinero, kaŝita sub Gopło-lago. Sed,  kiam Władysław Herman ekvidis eskapantan filon li – laŭ onidiroj – malbenis lin kaj en la sama momento la subtera koridoro ruiniĝis por eterne,  entombig­ante la malhonestan filon kaj liajn amikojn. Kiel certigas la loĝantoj de Kruszwica la akvo sub la ruiniĝinta koridoro ĝis hodiaŭ havas tute alian koloron ol en la cetera  lago. Iuj eĉ rakontas, ke se dum tempesto la fulmo batus la akvon de Gop?o-lago oni povus ekvidi la ombrojn de la pereintoj kaj ekaŭdi anstataŭ tondro iliajn kriojn.

La priskribita en legendo batalo de la patro kaj filo ver­konformas, ĝi por multaj jaroj ĉesigis la evoluon de Kruszwica. La laŭvica prospera periodo en la historio de la urbo ligiĝas kun la silueto de alia pola reĝo Kazimiro la Granda, el la 14a jarcento. Li decidis konstrui en Kruszwica masonitan kastelon, ĉar la urbo estis tiam aparte grava. Nome, ĝi estis situanta en la limregiono inter la pola ŝtato kaj la Teŭtona Ordeno inter kiuj multis militoj kaj bataloj. Sed, bedaŭrine post tiu ĉi pli prospera periodo la posedantoj de la urbo fariĝis  princo Popiel kaj lia german­devena edzino  Gerda. Iliajn preskaŭ unusolajn zorgojn konsistigis kolektado de trezoroj kaj kvereloj kun familanoj, kiuj laŭ Popiel volis senigi liajn filojn je la urbo-posedo. Fakte, aparte onkloj de Popiel ne aprobis lian maniero zorgi – aŭ fakte sincere dirante malzorgi pri la urbo. Gerda finfine sukcesis konvinki Popielon, ke unusola maniero certigi al iliaj filoj la regadon en Kruszwica estas mortigi la onklojn. Do, oni invitis ilin por solena regalo, dum kiuj oni servis ĉiujn drinkaĵojn venenitaj. malfru­vespere dum terura suferado la onkloj mortis. Popiel ne permesis ilin entombigi, la kadavoj kuŝis en Kruszwica kiel averto por aliaj familanoj. Tiom abomena krimo ne povis tamen resti ne punita. La lasitaj mortaj korpoj fariĝis la kovejo de miloj kaj miloj da musoj, kiuj tuj post enmondiĝo lavangis la kastelon de Popiel, enpenetrante tra ĉiu eĉ la plej eta truo kaj formanĝante ĉion, kion ili nur trovis. La timigita princo Popiel kune kun sia edzino Gerda kaj du filoj kaŝiĝis en la plej alta turo de la kastelo. Sed la musoj sukcesis sieĝi ankaŭ ĝin kaj formanĝis la malhonestan kaj kruelan princon kaj lian tutan familon. La atestanto de tiuj ĉi eventoj estas la unusola konserviĝ­inta kastela turo, nomata kiel facilas konjekti “la musa”. Turistoj, kiuj multnombre vizitas Kruszwica pene grimpas tra ĝia ligna ŝtuparo por admiri pitoreskajn vidindaĵojn de la urbo, proksimajn arbarojn kaj lagojn.

Sed, la kastelo ne estas unusola konstruaĵo en la urbo kun tiom riĉa historio. Eĉ malpli nova ol la kastela turo estas la  troviĝanta apud la bordo de Gopło-lago preĝejo de sanktaj Petro kaj Paŭlo. Ĝi estas unu el la plej bone konservitaj en Pollando romanik­stilaj konstruaĵoj. Oni levis ĝin ĉirkaŭ la 12-a jarcento el granito kaj sabloŝtono.  La romanikan karakteron de la konstruaĵo substrekas dikaj muroj, duonrondaj aksoj kaj simplaj geometriaj formoj. Konforme al la stilo la internaĵoj de la preĝejo estas tre modestaj oni eĉ povas diri mizeraj. Al la plej valoraj monumetoj de la preĝejo apartenas baptujoj, devenantaj el la 11-a kaj 12-a jarcento. En la 50-aj jaroj de la pasinta jarcento en la preĝejo estis retrovitaj malfru­gotikaj skulptaĵoj el komenco de la 16-a jarcento. Sed, la preĝejo Kruszwica kaŝas krome ornamaĵojn alistilajn, laŭe de ĝiaj muroj oni povas admiri  baroka­stilajn skulptaĵojn de genuantaj anĝeloj.

El la elsendo 27.12.2013. Legas Gabi

Ĉi-semajne ni volas prezenti al vi la silueton de la pola 15-jarenta sciencisto nomata jen Marcin Król el la loko Żurawica (la suda Pollando), jen Martin Polonus,  jen Martinus Rex de Premislia, jen Martinus Rex in medicinus. La vivinta nur 31 jarojn Marcin el Żurawica lasis firman spuron en la historio de la pola kulturo kaj scienco. La vivinta en la periodo 1422-1453 sciencisto estis pola matematikisto, astronomo,  astrologo, kuracisto. Unu el la antaŭ­kurieroj de humanismo en Pollando.

Akirinte la gradon de la magistro de liberaj artoj en la Krakova Universitato li preskaŭ tuj komenci memstaran laboron pri la scienca materialo, kiun li alproprigis en la studperiodo. Spite la ĝis tiam valida metodo de dogma ekspliko de konokanonoj subtenitaj de la aŭtoritateco de antikvaj pensuloj – Marcin Król subigis ilin al kritiko kaj pritakso. Konsiderante la signifon de matematikaj konoj por aliaj sciencoj kaj la metodikajn konsiderojn li samjare prilaboris en maniero facile komprenebla Artmetikon de frakcioj. Lia traktato kaptis la atenton de la universitataj aŭtoritatoj, kiuj aprobas ĝian enhavon kiel lekcitemojn. La universitata kanceliero Zbigniew Oleśnicki aliflanke ebligas al la juna sciencisto direktiĝi por plustudado eksterlanden sen ŝiri la kontaktojn kun la patrina altlernejo.  Marcin el Żurawicy vizitis do sciencajn centrojn en Prago, Lajpcigo kaj studis en Padovo kaj Bolonjo. En Bolonjo  li aldone lekciis astronomion kaj tie li akiris la gradon de medicina doktoro. En tiu rolo li estis en 1499 la kortega kuracisto de Jan Hunyad,   la heroo de la hungaraj kontraŭ­turkaj bataloj. Ekde la sama periodo en ĉi-lasta rolo li gvidis sciencan kaj lekcian laboron, ankaŭ la kuracistan praktikon,  pro kiu li ricevis la menciitan pli frue kromnomon Reĝo de la medicinaj sciencoj. Vintre de 1500 Marcin Król revenis al Krakovo, en kies Akademio li okupiĝis pri astronomio kaj pri matematiko. Li poste fondis tie el la propraj rimedoj katedron de astrologio, rapide akirintan la eŭropan famon, kiel krakova astrologia skolo. Ĝis  la fino de la 15-a jarcento ĝi estis marko en si mem. En tiu fakultato studis fine de la 15-a jarcento i.a. doktoro Johann Georg Faust, germana alkemiisto, la modelo de doktoro Faŭsto el la verko de Goethe. Entute en la jaroj 1475-1510 la krakova altlernejo enŝoviĝis en la unuan vicon de la eŭropaj universitatoj kaj sole la itala Padovo povis egalpaŝi kun Krakovo.

Aparte  la krakova astronomio famiĝis tra la kontinento. Krom Marcin Król lekciis tie i.a. Marcin Bylica el Olkusz kaj Wojciech el Brudzewo. Dum tiu ora epoko de la krakova astronomio  studis en la Krakova Universitato i.a. Nikolao Kopernik.

Ne malpli fama estis la krakova  matematika skolo, inter kies kreintoj troviĝas la heroo de nia felietono,  Marcin Krol el Żurawica kaj liaj disĉiploj. La signifon de la polaj matematikistoj kaj astronomoj pruvas la fakto, ke seninterrompe en la jaroj 1448-1480 eĉ sep polaj sciencistoj – klerigitaj en Krakovo –  laboris kiel profesoroj de la fama universitato de Bolonjo. Pri la  famo de la pola astronomio kaj astrologio atestas ankaŭ enorma populareco – aparte en Germanio kaj Ĉeĥio – de la krakovaj kalendaroj, horoskopoj kaj prognozoj.

Marcin el Żurawica aŭtoris plurajn verkojn. Estas inter ili verkoj pri frakcioj  “Algorismus minutiarium”, “Nova compilatio algorismi minutiarium”, “Opus de geometria”.  Marcin el Żurawica estis la kritikinto de “Tablas alfonsíes” per la disertaĵo “Summa super Tabulas Alphonsi vel Correctiones Tabularum Alphonsi”. Kiel la unua pola sciencosto li uzis en sia laboro  la trigonometriajn funkciojn.

La tutan sian bonhavaĵon Marcin Krol testamentis al la Krakova Universitato. Lia testamento bonhavigis ankaŭ lian fraton Florian, simplan kamparanon en Żurawica.

Barbara Pietrzak

El la elsendo 20.12.2013. Legas Tomek

Ĉi-semajne mi volas prezenti al vi gesinjoroj unu el la nov­rekonitaj vidindaĵoj de Pollando, kvankam ĝia origino devenas el la 14-a jarcento. Tiucele ni devas direktiĝi al Małujowice, la vilaĝo troviĝanta en la vojovedio de Opole, la suda Pollando. La unua mencio pri la loko Mulowitz devenas el la 13-a jarcento el la registro de havaĵoj de la Vroclava Episkopejo. Ĝis la 1945-a jaro ĝi portis la germanan nomon Mollowitz.

Kun la  nomo de la vilaĝo estas ligita la plej fama batalo dum la sileziaj militoj el la 10-a de aprilo 1741. Ne tio estas la celo de nia atento, sed la paroĥa preĝejo de sankta Jakobo Apostolo. Origine temas pri konstruaĵo masonita, gotikstila el la 1250-a jaro. Ĝia patrono estis la Plej Sankta Maria Virgulino. En la unua duono de la 14-a jarcento la preĝejo estis fragmente ali­konstruita kaj vastigita de la vilaĝ­posedanto Samborius. Samjarcente, en la 60-aj jaroj, kreiĝis riĉaj polikromiaĵoj  kun la biblia kaj evangelia tamaro, kiujn – kiel oni asertas – plenumis artisto el la praga skolo.

Preskaŭ 100 biblitemaj mur­pentraĵoj – malkovritaj nur post la 2-a mondmilito – preskaŭ kompakte kovras la murojn de la preĝejo, nun kiel patronon havanta la sanktan Jakobon Apostolon. Ili formas la tiel nomatan Biblia Pauperorum, Biblion de mizeruloj, kiu pere de religitemaj petraĵoj proksimigis la lego­malkapabla popolo la Biblian mesaĝon.  Inaŭguras la ciklon en la ĉefa navo de la preĝejo scenoj pri la kreo de la mondo kaj paradizo kaj finas tiuj pri resurekto kaj ĉieliro. Ĉiuj pentraĵoj trietape devenas el gotiko.  El la unua devenas pentraĵoj en la subtegment­ejo, kiuj parte estis kovritaj per la al­konstruita en la 1483-a jaro plafono. El la dua devenas pentraĵoj ĉe presbiterio el la komenco de la 15-a jarcento, el la tria polikromiaĵoj en la navo, kiuj kreiĝis antaŭ la jaro 1483. Apartan atenton meritas la plafono el ĉirkaŭ 1500-a jaro konsistanta el 640 ligno­tabuloj kovritaj per koloraj ornam­motivoj – geometriaj, plantaj, bestaj kaj eĉ heraldikaj.

Tre valora estas gotika, riĉe skulptita portalo kun timpanono prezentanta la kronornamon de la Dipatrino, Ŝian viziton ĉe sankta Elizabeta kaj adorkliniĝon de la Tri Magoj. Ĉirkuas ĝin ciklo de skulptaĵoj kun fraŭlinoj prudentaj kaj stultaj kaj skulptitaj rozetoj kaj foliaj elementoj.

La polikromiaĵoj el Małujowiece  estas la plej grava vindindaĵo laŭ de la itinero de Brzeg-polikromiaĵoj longa 3 kilometrojn kaj kondukanta tra la urboj Brzeg-Strzelniki-Pogorzela-Krzyżowice-Małujowice. Ĝi komenciĝas en la preĝejo de sankta Nikolao, en kies sakristio konserviĝis fragmentoj de mezepokaj polikromi­aĵoj. La sekvan etapon konsistigas polikromiaĵoj 13-14-jarcentaj en la preĝejo de sankta Antoni en Strzelniki, en la preĝejo de la Plej Sankta Koro de Jesuo en Pogorzela kaj en la sanktejo de Krzyżowice. La polikromiaĵoj en Małujowice estas difinataj ankaŭ kiel la Siksta Kapelo de Silezio. Tiu kromnomo estis atribuita pro la pentraĵo, kiu prezentas la Lastan Juĝon, same kiel tio okazas en la Vatikana Siksta Kapelo.

La famo de la polikromiaĵoj radikas en la 1964-a jaro,  kiam en preĝeja subtegmentejo el sub la stukaĵo aperis la plej malnovaj polikromiaĵoj. Sed la apartan brilon ili ricevis nur en la lastaj jaroj dank’ al la restaŭraj laboroj efektivigitaj en la jaroj 2010-2012 per la kosto de 2 milionoj da zlotoj, ĉirkaŭ 50 mil eŭroj,  ankaŭ el la uniaj rimedoj. Oni uzis samtempe la okazon por renovigi la pavimon kaj protekti la sanktejajn murojn kontraŭ la humideco.

Reference al la historiaj eventoj, necesas noti, ke jam ĉirkaŭ 1500 ĉesis pliaj konstrulaboroj. En 1526-a jaro la sanktejon transprenis protestantoj kaj en 1817-a jaro ĉiuj pentraĵoj estis stukaĵ­kovritaj. Ili estis parte forigitaj en la 60-aj jaroj de la 19-a jarcento, sed la restaŭraj laboroj limiĝis al alpentrado de mankantaj fragmentoj aŭ alikolorigo de fragmentoj paliĝintaj. Postmilite, en 1945 la preĝejo estis transdonita al la Katolika Eklezio. Kiel dirite la polikromiaĵoj eniras la konsiston de la ampleksa Itinero  de Polikromiaĵoj de Brzeg. Entute en la preĝejoj de la tuta regiono de Brzeg oni notas plej multajn restaĵojn de la mezepokaj polikromiaĵoj. Ili ĉefe transdaŭris dank’ al la Reformacio, kiam oni kovris ilin per surtegaĵo.  La malkovrado de ili komenciĝis post la dua mondmilito, kiam la sanktejojn transprenis katolikoj. Vizitante ĉi tiu parton de Silezio sendube ĉiel rekomendinde estas ne eviti la preĝejon de sankta Jakobo Apostolo en Małujowiece.

El la elsendo 06.12.2013. Legas Barbara