Sciencaj informoj

La lubuŝa regiono en la okcidenta Pollando povas estis konsiderata kiel rifuĝejo de la landa populacio de fiŝagloj, kiuj apartenas en Pollando al unu el la plej maloftaj kaj minacitaj rabobirdoj. Vivas tie 8-9 parojn de la fiŝagloj, kiuj en la nuna jaro kovis kaj kreskigis 6 fiŝaglidojn. En la tuta lando vivas apenaŭ ĉirkaŭ 35 paroj de ĉi tiuj imponaj birdoj. Krom en la regiono de Zielona Góra ankaŭ en Varmio kaj Mazurio.

Fiŝagloj ĉiam pli volonte lokas siajn nestojn sur la elektro­liniaj fost­aranĝaĵoj. En Pollando jam preskaŭ la duono de fiŝagla populacio nestas tiamaniere kaj laŭ pritakso de specialistoj, tio povas helpi al ilia transdaŭro. La kresko de fiŝagloj en la okcidenta Pollando kun la gvidata tie aparta protekto­strategio. En la periodo 2011-2015 estis kreiĝontaj ĉirkaŭ 50 elektroliniaj fosto­aranĝaĝoj sur elektitaj areoj. En la lokoj de la kovado estis instalitaj generaj protekto­sferoj. Al la protekta kampanjoj de la fiŝagloj en la lubuŝa regiono aktive aliĝis ornitologoj, natur­amantoj kaj fiŝhokantoj, kiuj monitoras la aperadon de ĉi tiuj birdoj.

El la elsendo 23.12.2014. Legas Maciek

Kiel skribas Dziennik Polski Michał Pośpiech, diplomito de la Belarta Akademio en Krakovo projektis flugantan aranĝaĵon por la purigado de aero. Lia aranĝaĵo UrbanCONE ravis la ĵurianojn de internacia konkurso por junaj dezajnistoj. Li okupis la trian lokon en la konkurso Electrolux Design Lab 2014, kiun partoprenis 1700 dilomitoj kaj studentoj el 47 landoj. Michał Pośpiech diplom­itiĝis en la fakultato de industriaj formoj. Lia projekto, kies prototipo jam estis pretigita de la firmao Electrolux,  evoluis el lia magistriga projekto. De moderna, sed malskema en sia formo ventolilo la ideo evoluis ĝis mallaŭte fluganta maŝino, kiu sub la flugiletoj kaŝas aer­filtrilojn. Ĝi povas esti uzata de homoj malsanaj je astmo aŭ aliaj pulmo­malsanoj, aŭ entute de urbo­loĝantoj baraktantaj kontraŭ danĝera por la sano densa fumnebulo. UrbanCONE moviĝas en la aero kvazaŭ meduzo en la akvo. Ĝuste ĝiaj movoj inspiris la polan aŭtoron. Kiel informas Dziennik Polski la aranĝaĵon provizas motoro kun mikro­komputilo provizata per sunenergio.

 El la elsendo 09.12.2014. Legas Milada

Usonaj sciencistoj la unuan fojon registris fiŝojn ludantajn. La rezultojn de siaj dujaraj laboroj ligitaj kun la konduto de tri fiŝaj maskloj el la familio cikledoj esploristoj el la universitato en Tennessee, Usono aperigis en la periodaĵo „Ethology”. Ili sukcesis filmi momenton, dum kiuj fiŝoj dediĉis sin al ludo frapante la fiksitan en la marfundo termometron, kiu funkciis kiel nefaligebla balancilo. Laŭ profesoro Gordon Burghardt, kiu kunordigis la esploronj la ludkonduton provokis la rapida reveno de la termomento al la komenca pozicio. Simila konduto estis rimarkita ĉe polopo, kiuj mergis pilketon en la akvon kaj observis kiel ĝi denove aperas sur la akvosurfaco. Tiu mekanismo estas ofte utiligata ankaŭ en ludiloj por malgrandaj infanoj kaj hejmbestoj. La esploristoj kvalifikis la konduton de fiŝoj kiel ludon, ĉar ĝi seris al neniu celo ligita kun la serĉado de maĝo aŭ interfiŝaj kontaktoj. Cikledoj ne cedis frapi la termometron senkonsidere al tio ĉu en la akvario troviĝis manĝo aŭ aliaj fiŝoj. La aktiveco en la formo de ludo karakterizas la tutan animalomondon. Temas pri ripetebla konduto, ne tro celhava konsiderante la kuntekston de situacio aŭ aĝon de ludanto. Ĝi estas laŭplaĉe iniciatata en momento, kiam animalo aŭ homo troviĝas en la ripoziga kaj senstreĉa medio. Dank’ al observado de la manifestiĝoj de la animala ludemo homo povas pli bone kompreni sin mem. Kiel deklaras la usona sciencisto ludo estas la integra parto de la vivo kaj povas esti unu el la motivoj, por kiu valoras vivi.

 El la elsendo 03.12.2014. Legas Maciek

Sciencistoj el la dana universitato en Odense kreis novan materialon, kiu kapablas reteni kaj stapli oksigenon en tre signifa koncentriĝo. La laborojn partoprenis ankaŭ aŭstraliaj sciencistoj el la universitato en Sidnejo. Ĝi estas nomita Aquaman omaĝe al la heroo de bildstrio el la 40-aj jaroj de la 20-a jarcento. Laŭ la inventintoj ĝi helpos al plonĝistoj spiri subakve kaj povas kaŭzi, ke malkomfortaj oksigenboteloj surdorse ĉesos esti bezonaj, ĉar anstatuigos ilin maskoj absorbantaj oksigenon el akvo. Aquaman povas utili ankaŭ al fajrobrigadistoj kaj personoj suferantaj la pulmomalsanojn. La materialo kun kristala strukturo kreiĝis baze de kobalto ligita kun organikaj elementoj. Laŭ sciencistoj bulo de nova substanco simila al granda akvomelono povas absorbi oksigenon el granda ĉambro. Oksigenkoncentriĝo povas estis 160-oble pli granda ol en aero, kiun ni spiras. Aquaman funkcias simile al hemoglobino en la sango – ĝi absorbas, transportas kaj kaze de malaltigita sangopremo aŭ alta temperaturo oksigenon redonas. Ĝi kapablas fari tion plurfoje sen perdi siajn proprecojn. Laŭ tiu vidpunkto ĝi similas al spongo, kiun plurfoje eblas akumi kaj sekve akvon forigi.

 El la elsendo 25.11.2014. Legas Maciek

En novembro la Arbarego de Augustów [aŭgustuf] akceptos 40 novajn loĝantojn. Temas pri urogaloj, kiuj estas unuj el la plej maloftaj birdoj en Pollando. Augustów-Praarbarego estas unu el iliaj lastaj vivterenoj. Ilia multnombra iam populacio sekve de ĉasadoj estis dekumita kaj nun en la Praarbarego troviĝas de 30 ĝis 35 urogaloj. Eblas ilin renkonti ankaŭ en Malsupra Silezio. Entute en Pollando vivas ĉ. 350-450 urogaloj. Komence de la 20-a jarcento temis pri ĉirkaŭ 3 mil birdoj.

Ekde la 2012-a jaro sur la tereno de Augustów-Praarbarego estas realigata projekto i.a. konsistanta en la rekreo de la populacio kaj gena protekto de urogaloj.  La novaj gastoj venis el Rusio. Antaŭ ol veni al Pollando ili estis ĝisfunde ekzamenitaj. Analizoj konfirmis la genan identecon de la venigitaj birdoj kun urogaloj vivantaj en la norda Pollando. Nun ili estas subigitaj al adaptoprocezo kaj nur post ĝia fino ili estos libere enlasitaj en la Praarbaregon.

Urogaloj troviĝas en la pola „Ruĝa libro de animaloj”, kiel specio ekstreme minacita.  Ekde 1995 ili estas ĉirkaŭprenitaj en Pollando per strikta proteko. Tio koncernas ne sole birdojn mem, sed ankaŭ lokojn de ilia vivado. Aktuale plej multonombre urogaloj troviĝas en Rusio, kie estas ĉirkaŭ unu miliono 400 mil birdoekzempleroj. Po ĉirkaŭ 200 mil urogaloj vivas en Svedio, Finnlando kaj Norvegio.

  El la elsendo 18.11.2014. Legas Tomek

La unua en Pollando akvariejo Afrikarium estis malfermita dum la lasta dimanĉo de oktobro en Vroclavo (la sudorienta Pollando). Troviĝas en ĝi pli ol 100 animalspecioj, inkluzive de 60 fiŝospecioj de la koralrifoj. Troviĝas tie ankaŭ la unusolaj en Pollando naĝantaj mamuloj,  rajoj (Manta birostris).

La elkonstruo de la vroclava Afrikarium daŭris du jarojn kaj kostis 220 milionojn da zlotoj. Ĝi estas trietaĝa kaj okupas la areon de unu kaj duona hektaroj. Troviĝas en ĝi 7 basenoj, kiujn plenigas 15 milionoj da litroj da akvo. En pavilono 170 metrojn longa kaj 70 metrojn vasta estas prezentata flaŭro kaj faŭno de la afrikaj akvoj. Krom fiŝoj en la objektoj estas admireblaj ankaŭ diversaj specioj de simioj kaj birdoj. La unuopaj fragmentoj de la povilono estas dividitaj laŭ geografia vidpunkto kaj konformas al la elektitaj partoj de la Nigra Kontinento.

La vizitado komenciĝas de la sablozaj plaĝoj de la Ruĝa Maro. La itinero iom pos iom gvidas sub la marsurfacon, kie estas rigardeblaj diversaj koralriferoj. En tiu parto de la akvario vivas pli ol 20 mil fiŝoj. Sekve la itinero kondukas al la regiono de Nilo kaj al la grandaj lagoj Malavia kaj Tanganika. Paŝante laŭ tunelo el akrila vitro eblas rigardi la mondon de oceanaj akvoj de la subo i.a. observante ŝarkojn, rajojn, molaedojn, polpojn, marajn testudojn kaj meduzojn. En la parto de la pavilono referencata al ĝangalo ĉirkaŭ la rivero Kongo eblas rigardeblaj krokodilojn kaj en aparta baseno la unusolaj en Pollando mantoj kaj plantvoraj mamuoj, nomataj kiel akvosirenoj. La atrakciaĵo de Afrikario apartenas la eblo rigardi subakve i.a. pingvenojn el la familio Spheniscus demersus pezantajn ĝis 5 tunoj. Krome en la vroclava „oceanografio” eblas rigardi  i.a. hipopotamojn, nilajn krokodilojn, malgrandajn antilopojn „dikdik”. La kreiĝinta en la mezo de la 19-a jarcento ZOO-ĝardeno en Vroclavo estas ne nur la plej malnova, sed ankaŭ la plej granda en Pollando. Ĉiujare vizitas ĝin 600 mil personoj, nun laŭ prognozo ilia nombro duobliĝos.

El la elsendo 18.11.2014. Legas Tomek

Verkonformiĝas la nigra scenaro, kiun antaŭvidis ekspertoj de NASA. La Arala Lago, iam la 4-a akvoreceptaklo en la mondo vaporiĝas en hororiga ritmo. La satelitaj fotoj elmontras, ke pli ol la duono de la lago etendiĝanta lime de Kazaĥio kaj Uzbekio en la Centra Azio estas komplete seka. Ĝia sekiĝado komenciĝis en la epoko de Sovetunio en la 60-aj jaroj, kiam ĝiajn akvojn oni komencis utiligi por akvumi malstrumejojn en Kazaĥio, Uzbekio kaj Turkmenio. La lago estas provizata per akvo el la riveroj Syr-daria kaj Amu-daria,  kiuj transportas akvon el la degelantaj glaĉeroj de Pamiro. La unuaj fotoj de NASA el 2000 prezentas la Aralan Lagon dividitan je du partoj – la nordan kaj la sudan. En 2005 la digo elkonstruita laŭ la komisio de la kazaĥa registaro alkondukis al la sekiĝo de la suda lagoparto. Laŭ la plej novaj fotoj el aŭgusto 2014 rezultas, ke en la suda parto, kie iam estis lago la tereno estas komplete seka. Tio okazis i.a. pro malgrandiĝo de pluvoj kaj neĝadoj en Pamiro, kio kaŭzis malpli da akvo en Amu-daria. La prognozo de NASA el 2003 per kiu ekspertoj avertis, ke la Arala Lago povas malaperi en la daŭro de 15 jaroj verkonformiĝas kun konsterniga precizeco.

Tamen por preveni tion la lastan merkredon estis subskribita interkompreniĝo inter la registaro de Uzbekio, Internacia Fonduso por Savi la Aralan Lagon kaj aliaj internaciaj organizoj, kiuj destinis 3 miliardojn da dolaroj por mildigi la ekologian katastrofon, kiu plagis 67 milionojn da homoj en ĉi tiu regiono de la Centra Azio.  Sekve de la sovetuniaj grundplibonigaj decidoj el la 60-aj jaroj la volumeno de la lago, iam difinata kiel maro malkreskis de 1064 ĝis 399 kubokilometroj kaj ĝia akvospegulo malaltiĝis je 13 metroj.

 El la elsendo 04.11.2014. Legas Tomek

Sturno estis la ĉefheroo dum la oktobraj Eŭropaj Tagoj de Birdoj. Nur en Pollando oni notis 53 mil ĉi tiujn birdojn. Sume la polaj natur­amantoj observis preskaŭ 200 mil birdojn de pli ol 100 specioj. En Nederlando oni nombris plej multa ĉar pli ol unu milionon da birdoj.

La nunjarajn tagojn organizatajn en 40 landoj de Portugalio tra Malto, Kazaĥio ĝis Norvegio partoprenis 23 mil personoj. Ili ne nur nombris birdojn, sed ankaŭ uzis la okazon por promenoj kaj ornitologiaj ekskursoj. La retejo de la Pola Societo por la Protektado de Birdoj informis, ke la plej ofte observita estis sturno (Sturnus vulgaris), nigra fuliko (Fulica atra) kaj platbeka anaso (Anas platyrhynchos). En Pollando la duan lokon laŭ la obsevoofteco okupis fringo – temis pri pli ol 52 mil ezempleroj. La trian lokon okupis granda paruo (Parus major). Oni notis preskaŭ 29 mil ekzemplerojn de ili. La partoprenantoj de la Tagoj en multaj eŭropaj landoj – Aŭstrio, Belgio, Ĉeĥio, Hungario, Nederlando kaj Slovakio observis ankaŭ imponajn migrofrupojn  de grandaj grupoj de gruoj, sturnoj, kolomboj, ridmevoj, fringoj, turdoj. Eŭropaj Tagoj de Birdoj estas organizataj ekde 1993 fare de monda federacio de societoj protektantaj birdojn BirdLife International. Kadre de donitaĵoj el ĉiuj ŝtatoj partoprenantaj la kampanjon kreiĝas registro de la plej ofte aperantaj aŭtune birdospecioj. Kadre de la nunjara kampanjo okazis preskaŭ 900 ornitologiaj eventoj.

El la elsendo 04.11.2014. Legas Barbara

La proksimiĝanta 1-a de novembro kaj la tradicia Festo de la Mortintoj, dum kiu oni vizitas tombojn de familianoj kaj amikoj instigas al enpensiĝo pri la vivpasado, pri tio, kio okazas aŭ ne okazas post la morto, pri tio ĉu eblas baze de scienca rezonado konkludi pri ekzisto aŭ malekzisto de la senmorta animo. Tiu temo okupis ankaŭ seriozajn kaj renomajn sciencistojn kaj evidentiĝas, ke ne ĉiuj subtenas la materiisman starpunkton ĉi-rilate.

MSZ: Unu el ili kalkulata al la plej grandaj aŭtoritatuloj pri la homa cerbo estis la Nobel-premiito John Eccles, aŭstralia neŭrofizjologo, kiu baze de siaj plurjaraj observoj kaj analizoj konstatis, ke materio mem ne kapablas krei psikajn fenomenojn kaj liaopinie nur la spirita realo povas krei psikajn fenomenojn. La veraj trajtoj de la homeco estas ne sole la inteligenteco kaj cerbo, sed unuavice kreiveco kaj la kapablo de la imagopovo krei psikajn fenomenojn. Post multaj jaroj tiu ĉi mondfama fizjologo kaj medicinisto konkludis, ke la homa menso, homa persona „mi”, ekzistas kiel spirita dimensio de homeco kaj tio estas la senmorta animo. Eccles skribis pri du aksiomoj – neripetebleco de la homa personeco en ĝia korpa dimensio kaj spirita ekzisto de senmorta animo. Per tio la aŭstralia sciencisto rifuzis la materiisman teorion de la menso, laŭ kiu cerbo estas komprenata kiel superkomplika komputilo, en kiu kortekso generas ĉiujn pensojn kaj sensojn.

Profesoro John Eccles kreis novan teorion de la funkciado de la homa menso, difinatan   kiel dualisma interageco. Tio signifas, ke ĉiu homo havas personan „mi”, alivorte senmaterian menson, kiu funkcias pere de materia cerbo. Tiel do krom fizika mondo en la homo ekzistas mensa, alivorte spirita mondo kaj ambaŭ realoj reciproke influas unu la alian. La memkonscio pri la persona „mi” daŭras senŝange dum la tuta vivo. Profesoro Eccles konkludis  sekve, ke la persona „mi” ekzistas ankaŭ post la korpa morto de ĉiu homo.

El la elsendo 28.10.2014. Legas Barbara

Eĉ kelkmonatajn infanojn eblas ekzerci pri la distingado de sonoj, kiuj povas eniri la lingvokonsiston rapidigante tiel ŝlosilajn strukturojn por uzi parolon. April Benasich kaj ŝiaj kolegoj el la usona Rutgers University-Newark malkovris, ke se 4-monatajn infanojn oni instruas pri tio, ke ili donu la atenton al ĉiam malpli facila sekvo de sonoj neligitaj kun la lingvo,  kaj se oni premias ilin pro la rekonado de sonoŝanĝoj iliaj cerboj en la aĝo de 7 monatoj estas pli rapidaj kaj precizaj en la malkovrado de aliaj sonoj esencaj por la lingvo ol ĉe infanoj, kiuj ne ekzercis tion. Laŭ April Benasich malgrandaj infanoj kontinue skanas la medion por identigi sonojn, kiuj povas konsistigi parolon. Tio estas unu el iliaj ŝlosilaj taskoj. Inter la 4-a kaj 7-a vivmonatoj la suĉinfanoj kreas siajn akustikajn mapojn. En la eksperimento,  pri kiu skribis “Journal of Neuroscience” oni subtile kondukis la bebajn cerbojn, ke ili koncentriĝu pri stimuloj, kiuj estas la plej esencaj por la konstruado de akustikaj mapoj.  Pro ili respondecas konforme ligitaj cerboĉeloj, kiuj helpas al bebo deĉifri lingvon rapide kaj aŭtomate. Konfome formitaj ebligas lerte uzi parolon, kio estas esenca por la koniga funkciado. Esploristoj observos infanojn ĝis la fino de unu kaj duona jaroj por ekzameni, ĉu la rezultoj de la gvidataj ekzercoj estos firmaj.

El la elsendo 21.10.2014. Legas Tomek