Sciencaj informoj

Signifa koncentro de karbo­ndioksido en la marakvoj damaĝas la kapablon rekoni ĉe fiŝoj membrojn de la propra grupo.  Sciencistoj el la universitato de James Cook en Aŭstralio konkludis, ke klimataj ŝanĝoj, kiuj alkondukas al kresko de la koncentro de karbondioksido en la maroj kaj oceanoj povas endanĝerigi fiŝojn vivantajn en kolonioj. Al la esploroj estis subigitaj fiŝoj „chromis viridis”. Temas  pri 8-centimetraj societemaj kaj neagresaj fiŝetoj vivantaj en grandaj grupoj en la medio de koralrifoj en la profundo de 10-12 metroj. Influitaj de alta koncentro de karbondioksido ili ne kapablis rekoni siajn grupnajbarojn disde la aliaj fiŝoj  kaj tio malgrandigas iliajn ŝancojn transvivi. Kaŭzas la fenomenon la ŝanĝiĝanta koncentro de jonoj en la sango, kio perturbas la funkciadon de nervo­receptiloj damaĝante tiamaniere la bazajn sensojn: vidpovon kaj flar­kapablon.  Kutime „chromis viridis” bezonas ĉirkaŭ 3 semajnojn por identigi konatan fiŝkolnion. Post la rekono ili aliĝas al ĝi dank’ al kio ili povas pli efike defendi sin kontraŭ agresintoj deekstere kaj profiti el la socia lerno­procezo. Laŭ aŭstraliaj sciencistoj la konkludoj povas rilati ankaŭ al aliaj fiŝoj vivantaj en grandaj kolonioj.

El la elsendo 09.09.2014. Legas Barbara

Personoj rigardantaj televidon almenaŭ tri horojn tage estas duoble pli endanĝerigitaj de tro frua morto. Sciencistoj el la Universitato Navarra en la hispana Pampeluno elmontris ankaŭ, ke ne ĉiu aktiveco dum kiu homo sidas, havas simile negativajn efikojn. Temas pri la aŭtomobil­stirado kaj la komputila laboro.

Jam pli fruaj esploroj pruvis, ke ekzistas rekta ligo inter longdaŭra sida korpopozicio kaj altiĝanta pro tio diverskaŭza mortoofteco. La hispanaj esploroj, pri kiuj raportis “Journal of the American Heart Association” pruvas, ke tio dependas de tio, kion ni faras sidante. Per la esploroj estis ĉirkaŭpren­itaj pli ol 13 mil personoj kun la meza aĝo de 37 jaroj, kiuj diplomitiĝis en la universitato. En la daŭro de ĉirkaŭ 8 jaroj oni sekvis ilian sanstaton kolektante donitaĵojn pri ilia aktiveco ligita kun la sida korpopozicio: televid­rigardado, aŭtomobilstirado kaj komputila laboro. Evidentiĝis, ke kompare kun personoj rigardantaj televidon unu horon tage, ĉe tiuj kiuj ĝin rigardis ĝin dum 2 horoj la risko de tro frua morto estis 40-procenta, 100-procenta ĉe tiuj, kiuj rigardis televidon almenaŭ dum tri horoj. Ĉe personoj stirantaj aŭtomobilon dum almenaŭ du horoj tage oni ne rimarkis klaran dependecon. Ĝi egalis al 14 procentoj kompare kun tiuj, kiuj stiris nur dum unu horo. Kaze de komputila laboro la diferenco estis minimuma. Eĉ pli, ĉe tiuj kiuj faris tion dum pli ol tri horoj la risko de tro frua morto estis je 4 procentoj malpli alta.

Hispanaj sciencistoj faras la rezervon, ke ilia analizo ne pruvas, ke la televidrigardado rekte kaŭzas tro fruan morton, ĝi nur elmontras ekiston de interdependeco, kiun necesas pluesplori.   Manko de fizika aktiveco kaj sida vivstilo jam pli frue estis ligitaj kun evoluo de la histo­rezisto je insulino, grasiĝo kaj reduto de la muskola maso. Ili ĉiuj altigas riskon de diabeto, de malsanoj de la korangia sistemo kaj de iuj kanceroj. Aldone ekzistas pruvoj, ke personoj ne flegantaj aktivan fizikan vivon preferante la sidan suferas deprimon kaj havas memortigajn pensojn. Doktorino Heather Johnson el laŭsona University of Wisconsin partopreninta la laboron de siaj hispanaj kolegoj konfirmis la neceson limigi tempon, kiun homo pasigas sidante favore al modera fizika aktiveco.

Personoj rigardantaj televidon almenaŭ tri horojn tage estas duoble pli endanĝerigitaj de tro frua morto. Sciencistoj el la Universitato Navarra en la hispana Pampeluno elmontris ankaŭ, ke ne ĉiu aktiveco dum kiu homo sidas, havas simile negativajn efikojn. Temas pri la aŭtomobil­stirado kaj la komputila laboro.

Jam pli fruaj esploroj pruvis, ke ekzistas rekta ligo inter longdaŭra sida korpopozicio kaj altiĝanta pro tio diverskaŭza mortoofteco. La hispanaj  esploroj, pri kiuj raportis “Journal of the American Heart Association” pruvas, ke tio dependas de tio, kion ni faras sidante.  Per la esploroj estis ĉirkaŭpren­itaj pli ol 13 mil personoj kun la meza aĝo de 37 jaroj, kiuj diplomitiĝis en la universitato. En la daŭro de ĉirkaŭ 8 jaroj oni sekvis ilian sanstaton kolektante donitaĵojn pri ilia aktiveco ligita kun la sida korpopozicio: televid­rigardado, aŭtomobilstirado kaj komputila laboro.  Evidentiĝis, ke kompare kun personoj rigardantaj televidon unu horon tage, ĉe tiuj kiuj ĝin rigardis ĝin dum 2 horoj la risko de tro frua morto estis 40-procenta, 100-procenta ĉe tiuj, kiuj rigardis televidon almenaŭ dum tri horoj. Ĉe personoj stirantaj aŭtomobilon dum almenaŭ du horoj tage oni ne rimarkis klaran dependecon. Ĝi egalis al 14 procentoj kompare kun tiuj, kiuj stiris nur dum unu horo. Kaze de komputila laboro la diferenco estis minimuma. Eĉ pli, ĉe tiuj kiuj faris tion dum pli ol tri horoj la risko de tro frua morto estis je 4 procentoj malpli alta.

Hispanaj sciencistoj faras la rezervon, ke ilia analizo ne pruvas, ke la televidrigardado rekte kaŭzas tro fruan morton, ĝi nur elmontras ekiston de interdependeco, kiun necesas pluesplori.   Manko de fizika aktiveco kaj sida vivstilo jam pli frue estis ligitaj kun evoluo de la histo­rezisto je insulino, grasiĝo kaj reduto de la muskola maso. Ili ĉiuj altigas riskon de diabeto, de malsanoj de la korangia sistemo kaj de iuj kanceroj. Aldone ekzistas pruvoj, ke personoj ne flegantaj aktivan fizikan vivon preferante la sidan suferas deprimon kaj havas memortigajn pensojn. Doktorino Heather Johnson el laŭsona University of Wisconsin partopreninta la laboron de siaj hispanaj kolegoj konfirmis la neceson limigi tempon, kiun homo pasigas sidante favore al modera fizika aktiveco.

 El la elsendo 02.09.2014. Legas Tomek

La eksterregistaraj organizoj agantaj favore al la natura medio partoprenos dum la plej proksima vintro la nombradon de alkoj en Pollando. Tio estas la rezulto de ilia peticio defende por alkoj, kiun subskribis 55 mil personoj – sciencistoj, ekologoj kaj naturamantoj – reage je decido de la medioministerio revenigi la permeson ĉasi ĉi tiujn bestojn. Ili argumentis, ke mankas objektivaj donitaĵoj pri la nombro de alkoj en Pollando dum la donitaĵoj de la Ĉefa Statistika Oficejo ne estas precizaj. La ministerio intencis revenigi la ĉasrajton je alkoj en 6 vojevodioj en la periodo ekde la 1-a de septembro 2014 ĝis la 30-a de novembro 2016. Post la 1-a de januarao 2017 ili estus denove ĉiraŭprenitaj per strikta protekto. Alko estas en Pollando ĉasbesto, sed ekde 2001 protektas ĝin ĉasmoratorio. La ministerio intencis portempe suspendi ĝin asertante, ke en Pollando estas tro da alkoj, kiuj damaĝas arbarojn kaj kaŭzas stratakcidentojn forlasante ilin. La nombrado de alokoj okazos antaŭ la fino de la mastruma ĉasjaro, la 31-an de marto 2015.

El la elsendo 26.08.2014. Legas Tomek

Dieto kun la uzo de vinberoj povas antaŭ­malhelpi la malsanojn de retino. Informis pri tio sciencistoj dum konferenco organizita deAssociation for Research in Vision and Ophthalmology (ARVO), kiu komence de majo okazis en Orlando, Florido. Sciencistoj el la Universitato Miami eksperiment­ante kun laboratoriaj musoj rimarkis, ke dieto enhavanta ekvivalenton de tri vinber­porcioj tage influis konservon de regul­konforma funkciado de retino ĉe musoj kun degeneraj ŝanĝoj. Simila rezulto ne estis rimarkita ĉe bestoj, kiuj ricevis tradician manĝon. Kaze de musoj nutrataj per vinberoj la reago de lumsensiloj de retino estis trioble pli forta ol en kontrola grupo. La vinbera dieto antaŭ­malhelpis ankaŭ aliajn negativajn ŝanĝojn en la retino.

El la elsendo 12.08.2014. Legas Tomek

Ses junaj migrantaj falkoj hejmiĝis en la artefarita nesto en la arbara mastrumejo Żmigród. Oni taksas, ke tio estas ŝanco, por ke tiuj maloftaj birdoj nestiĝu en la malsuprasileziaj arbaroj en la sudokcidenta Pollando. Dum komencaj 10 tagoj falkoj estis fermitaj por kutimiĝi al la nesto. Post la maturiĝo, kiam ili havos 2-3 jarojn ili mem instalos proprajn nestojn en la ĉirkaŭaj arbaroj jam rekonante tiun ĉi terenon kiel sian denaskan.

En la naturo falkoj ne konstruas memstare nestojn, sed okupas ilin post aliaj grandaj birdoj, kiel agloj aŭ cikonioj. La artefaritaj nestoj estos malfermitaj, kiam la birdoj estos pretaj al la unua flugo. Poste ankoraŭ almenaŭ dum unu monato ili estos kromnutrataj.

Falkoj apartenas al maloftaj specioj en Pollando. La eŭropa populacio de migrantaj falkoj estis dekumita en la 60-aj jaroj. Kulpis pri tio i.a. veneno de la medio pro la uzo de kemiaĵoj. La pesticido DDT ensorbata en la birdoorganismon kune kun manĝo kaŭzis, ke falkoj komencis meti ovojn kun tro delikata ŝelo, kiu estis ŝvelanta sub la pezo de la kovanta birdo. La populacio de falkoj drameceritme malkreskis. La Societo favore al la Sovaĝaj Bestoj „Falko” funkcias en la tuta lando ekde 5 jaroj. En la arbarmastrumejo Włocławek (la norda Pollando) kadre de la menciita kampanjo, kie ĝi daŭras jam la trian jaron komence de julio la artefaritajn nestojn forlasis 4 laŭvicaj falkoj, entute jam 35. En la nuna jaro en ĉiuj regionoj, kie daŭras klopodoj rekrei la falkopopulacion estis liberigitaj 128 birdoj. Kelkaj el ili forlasas la artefaritajn nestojn, aliaj ankoraŭ dum kelkaj tagoj revenas por sin nutri. Nur kiam ili spertiĝas pri ĉasado ili forlasas definitive la nestojn. Ĝis malfrua aŭtuno tiuj falkoj restos en la nestoproksimeco, sed poste ili formigros. Dum la venontjara printempo ili revenos al la lokoj, kie ili estis reenkondukitaj en la naturon. Iuj birdoj krom esti ringumiaj ricevis satelitan emisiilon, kiu ebligos sekvi ilian flugitineron. En la nuna jaro ricevis ilin 5 falkoj.

El la elsendo 22.07.2014. Legas Barbara

Gigantan neston de blankvostaj agloj oni malkovris en la centra Pollando en la vojevodio de Lodzo. Ĝi pezas ĉirkaŭ unu tunon kaj altas tri metrojn. Tiu grandeco surprizis ornitologojn. Ĝi troviĝas en la interbranĉaro de maljuna alno kaj laŭ specialistoj ĝi estis konstruita sur la bazo de la forlasita butea nesto. Temas pri vera perleto de la birda arkitekturo. Laŭ observantaj forstistoj en la nesto troviĝas paro de blankvostaj maragloj kun du idoj, el kiuj unu jam forlasis la neston kaj la alia estis forflugopreta. Sur la tereno de la lodza arbaradministracio troviĝas 16 protektaj sferoj de la nestoj de ĉi tiuj birdoj kaj 14 paroj, kiuj nunjare ĝisatendis idojn. Blankvostaj maragloj estas en Pollando strikte protektataj, la lokalizo de iliaj nestoj estas leĝe konfidencaj. En la kovoperiodo oni ne rajtas proksimiĝi al ili je distanco malpli ol 500-metra.

El la elsendo 08.07.2014. Legas Tomek

Fine de junio ĉasistoj el la rondo “Szarak” en la sudokcidenta Pollando liberigis 100 breditajn leporojn kun la celo savi la malaperantan populacion de ĉi tiuj bestoj, kiuj en la regiono konserviĝis en la spura kvanto. La populacio de leporoj estis dekumita de agrikultura kemio kaj rapidritma fortranĉado de interkampaj arboj kaj arbustoj, kie ili havis siajn nestojn. La dekumadon de leporoj grandigas nun ankaŭ vulpoj, kies populacio rapide kreskas pro la aplikataj sanprotektaj inljekciaĵoj.

La liberigitaj leporoj devenas el la bredejo, kie ekzistas vivkondiĉoj en maksimuma grado proksimaj al la naturaj. Temas pri barita grandarea spaco. Leporoj el la kaĝa bredejo ne sukcesus fronti vivon en naturaj kondiĉoj. Ĉasistoj el la rondo “Szarak” dum unu jaro zorgos pri plia sorto de leporoj en ilia natura medio krom­nutrante ilin en specialaj lokoj. Temas pri la tria etapo reenkonduki leporojn sur la tereno de Wałbrzych-regiono, kie ekde 2012 estis reenkonduk­itaj al la naturaj kondiĉoj 320 leporoj. Tiu kampanjo daŭros ankaŭ estonte.

El la elsendo 08.07.2014. Legas Tomek

Radikalaj ŝanĝoj en la vivstilo de la nuntempaj homoj alkondukis al tio, ke ĉiam pli da personoj suferas pro la tiel nomata natur­deficito. La urbokreaj procezoj kaj dinamika evoluo de la teknologio kaŭzas, ke la enverguro inter homo kaj la naturo grandiĝas. Kaze de multaj personoj la virtuala medio preskaŭ tutece anstataŭis la naturan. La unuan fojon la simptomojn de naturdeficito priskribis en 2005Ri­chard Louv en sia libro „La lasta infano de la arbaro”. Ĝi traktas i.a. pri radikalaj ŝanĝoj, kiuj okazis en nia spertado de la naturo. Laŭ la aŭtoro la rilatoj inter homoj kaj la natura medio, en kiu ili vivas estis maltrankvilige perturbitaj. Laŭ esploristoj el la Katedro pri Media Psikologio el la UniveristatoAu­tó­no­ma en Madrido sur la skalo de tempopaso la periodo, en kiu homo vivas en urba medio egalas apenaŭ al kelkaj minutoj. Evidentiĝas, ke la homa nerva sistemo ne eltenas vivon nur en urba medio senigita je verdaĵoj, ĉar tio ne konformas al la originaj bezonoj de la homa organismo. Tial aperas novaj perturboj kaj multaj sensoj degeneriĝas. Laŭ iuj kuracistoj la nuntempaj infanoj povas esti estos la unua generacio kun prognozebla vivolongo malpli granda ol de iliaj gepatroj. La esploristoj atentigas, ke spite progresojn en medicino kaj pediatrio dum la lastaj jardekoj kreskis la nombro de longiĝaj malsanoj de infanoj, kiuj povas daŭri ĝis maturiĝo. Inter ili estas i.a. obezeco, astmo, manko de la vitamino D, atentomanka-hiperaktiva perturbo (ADHD). Samtempe kreskas elcento de infanoj suferantaj ilin ĉiujn kune. Tio ligiĝas kun la sida vivmaniero, pasigado de plimulto de tempo en fermitaj ejoj kaj manko de kontakto kun la naturo. Kiel unu el la terapeŭtaj metodoj specialistoj rekomendas same por la infanoj, kiel ankaŭ por plenkreskuloj pli intiman kontakton kun la natura medio. Tio povas pozitive influi ilian bonfarton, koncentriĝon, refreŝigi menson kaj korpon kreskigante imunecon kaj senŝarĝante cerbon de troaj informoj. Gravan rolon povas ludi do regula kontakto kun la naturo ankaŭ en la urbaj verdaĵ­sferoj. Tial – laŭ la sciencistoj – kreante ilin la urbo­planistoj devas en pli signifa grado konsideri la bazajn bezonojn de la homo.

El la elsendo 01.07.2014. Legas Tomek

Fiŝkaptistaj boatoj, pli ĝuste la forĵetataj el ili forfalaĵoj efikas je birdoj kiel magneto kaj la ĉeesto de la boatoj influas la konduton de birdoj en la distanco de  11 kilometroj. Skribis pri tio la revuo Current Biology. Sciencistoj antaŭe asertis, ke akompanado al boatoj fare de marbirdoj estas prefere loka fenomeno,  tial surprizis ilin la fakto, ke temas pri multe pli granda distanco, kiun ili traflugas.  Oni ekzamenis la flugojn de nordaj suloj el ses kolonioj troviĝantaj ĉirkaŭ Brito. Estis utiligitaj donitaĵoj el tutmonda loktrova sistemo (GPS) devenantaj el fiŝkaptistaj boatoj. La kreitaj baze de ili modeloj atestas, ke la ĉeesto de boatoj ŝanĝas la konduton de nordaj suloj eĉ en la distanco de 11 kilometroj, do la diametro de la surfaco troviĝanta sub la influo de boato egalas do al 22 kilometroj. Multo elmontras ankaŭ tion, ke birdoj kapablas juĝi kun kiaspeca boato kaj homaktiveco ili rilatas. La menciitaj nordaj suloj malpli ofte akompanis boatojn nur preternavigantajn. Pli ofte la birdoj sekvas tiujn, kiuj aktive fiŝkaptis. Sciencistoj volas nun scii, kiel en la medio de maraj birdoj okazas interŝanĝo de informoj logante al koncerna surfaco laŭvicajn malsatajn birdojn. Tio povos helpi la administradon de fiŝkaptejoj kaj protekton de specioj.

 El la elsendo 24.06.2014. Legas Tomek