Sciencaj informoj

Estas sciate, ke la koloro de la birdaj plumoj helpas trovi partnerinon, kaŝi sin kontraŭ rabobestoj, ĝi elmontras idojn kun la plej grandaj ŝancoj pluvivi. Kvankam pri tiu temo oni scias jam multon, tamen ĉiuj ĝisnunaj esploroj koncentriĝis pri la mezurado de kolorparametroj, tamen daŭre sciencistoj malmulte scias kiel kreiĝas la plumkoloro, kiel la koloron influas la sano de la birdo aŭ mediaj naturfaktoroj. Doktoro Szymon Drobniak dank’ al la  rimedoj de la Nacia Scienca Centro entreprenis esplorojn pri la mekanismo de kolorkreiĝado aparte okupiĝante pri bluaj paruoj  kaj paseroj. Tiuj birdospecioj estis elektitaj, ĉar ili havas klare difinitan plumkoloron, pro kio respondecas diversaj mekanismoj. La nigra koloro de subbekaj plumoj de pasero, atestanta pri la kvalito de masklo, devenas de melanino, kiu decidas ankaŭ pri koloro de la homaj haroj. La flavaj surbrustaj plumoj estas kolorigitaj de karotenoidoj, kiuj aperas en la flavaj folioj kaj fruktoj. La intense bluaj plumoj sur la kapo kaj la vosto de paruo, reflektantaj la ultraviolan radiadon,  enhavas neniun kolorigilon, sed dank’ al sia konstruo sur la nanostruktura nivelo ili en specifa maniero reflektas lumon, tiel ke ni rimarkas ilin kiel brilajn kaj bluajn. Tio estas la t.n. strukturaj koloroj. La kolorstrukturo dependas aliflanke de la kvanto de melanino kaj karotenoidoj kaj ankaŭ de la struktura reguleco de plumoj. Esplorenda estas la demando, kiel birdo decidas kiom da melanino aŭ karotenoidoj celu plumojn en koncerna momento de la vivo kaj kiel tiu decido dependas de ĝia aktuala sanstato. La plej granda mistero estas kiel birdo stiras la plumstrukturon, kio kaŭzas kreiĝadon de belegaj, brilaj koloroj i.a. ĉe paruo. En la eksperimenta parto de la projekto la plumoj de paruo kaj pasero estos ekzamenitaj sub la elektrona mikroskopo. Unue estos analizita la plumstrukturo kaj tio kiel ĝi dependas de la sanstato de la birdoj. Sekve la sciencistoj ekzamenos kiel la medio, en kiu vivas paruoj influas ilian plumkoloron. La plumesplorado povas krome havi konkretan praktikan aplikon. Imitante la mekanismon de la kreiĝo de brila blua koloro de la paruaj plumoj sciencistoj volas krei novan generacion de kolorigiloj, kiuj pli bone ol ĝis nun imitos la bluan koloron. Nome en la teknologio de koloro gravas tio, ke kelkiuj kolorigiloj ne estas firmaj kaj facile malkomponiĝas sub la influo de videbla lumo aŭ ultraviola radiado. En nova teknologio estus neniu malkomponiĝema pigmento, sed nur strukturo,  kiu neniel estus lumdetruebla. Stirante tiun strukturon eblus generi difinitajn kolorojn.

El la elsendo 29.03.2016. Legas Tomek kaj Barbara – 3’27”

Dek kelkaj nekonataj ĝis nun monumentecaj megalitaj tomboj estis malkovritaj de arkeologoj en la ĉirkaŭaĵoj de la vilaĝo Dolice (en la nordokcidenta Pollando). Temas pri tomboj, ofte difinataj kiel polaj piramidoj. Tio estas terkonstruaĵoj en la formo de longa trianglo ĉirkaŭita de grandaj rokoj. La vasteco de la bazo egalas de 6 ĝis 15 metroj kaj la longo eĉ ĝis 150 metroj. Origine ili estis eĉ 3 metrojn altajn. Sub la terŝutaĵoj troviĝas ĝenerale unuopaj tomboj. Laŭ arkeologoj tio estas personoj ligitaj kun la tribaj-familiaj patriarkoj. Ĉiuj piramidoj deriviĝas el la 5-3-a jarcento antaŭ nia erao. La malkovro okazis kadre de la esplorkonservista programo pri megalitaj tomboj sur la terano de la Okcidenta Pomerio, realigata en la Arkeologia Katedro de la Ŝĉecina Universitato. Por analizoj estis utiligita la projekto de Informadika Sistemo Protektana la Landon. Unu el ĝiaj elementoj estas Sistemo de Geografia Informado. La megalitoj sur la tereno de Pollando konserviĝis sole sur la arbaraj terenoj, do ne damaĝitaj de la agrikultura agado. La plej konataj „polaj piramidoj” troviĝas en la lokoj Sarnowo kaj Wietrzychowice (vjetŝiĥovice).

El la elsendo 22.03.2016. Legas Maciek – 1’26”

En la Biologia Fakultato de la Gdanska Universitato (la norda Pollando) finiĝis laboroj pri Akvario de Malawi-lago. Tio estas miniaturo de la afrika lago troviĝanta sur la listo de la monda Unesko-heredaĵo, havanta la kapaciton de sep mil litroj da akvo kaj en kiu vivas 360 koloraj fiŝoj. Malawi-lago etendiĝas sur la teritorio de Tanzanio, Mozambiko kaj Malavio estante la tria en Afriko kaj la naŭa en la mondo dolĉakva akveno. Ĝia akvo karakteriziĝas per granda diafaneco kaj la temperaturo atingas 28 celsiusajn gradojn. Sur la lago troviĝas multaj insuloj kaj la ĉirkaŭantaj ĝin montoj altas ĝis tri mil metroj super la marnivelo. En la lago vivas multaj fiŝospecioj. Ĉio ĉi kaŭzis, ke la Biologia Fakultato de la Gdanska Universitato elektivs ĉi tiun akvenon kiel modelon de lago, kiun prezentas akvario.  La observado de la fiŝoj povas servi por diskutoj de ekspertoj kaj interesiĝantoj, estonte ankaŭ al la esplorlaboroj de studentoj. La akvario estas interesa ne sole pro sia grandeco, sed unuavice pro la kvanto kaj kolorriĉo de la fiŝoj. Vivantaj en ĝi 360 fiŝoj reprezentas 15 speciojn. Ilia korpoformo kaj konduto estas simila, sed sekse aktivaj maskloj varias laŭ koloro kaj makulet-dismeto kaj femaloj konsekvence elektas partnerojn de  difinita koloro.

El la elsendo 22.03.2016. Legas Tomek – 1’36”

Dum la hodiaŭa gazetara konferenco en la Eŭropa Organizo por la Nukleaj Esploroj (14.07.2015) estis konfirmita la malkovro de pentakvarko. Temas pri elementa partiklo, kies ekziston antaŭvidis polo Michał Praszałowicz jam en la 1987-a jaro. Kiel diris Guy Wilkins „pentakvarko ne estas nur laŭvica elementa partiklo, ĝi malfermas vojon por sistemigi kvarkojn, konsistigantaj protonojn kaj neŭtronojn laŭ modelo, kiun ni ne rimarkis dum 50 jaroj de eksperimentaj esploroj.  Rekono de ĝiaj proprecoj povas ebligi pli bonan komprenon, en kiu maniero la materio, protonoj kaj neŭtronoj, el kiuj ni ĉiuj konsistas estas kontruitaj.

La ekziston de pentakvarko jam en 1987 postulis Michał Praszałowicz. Teorie tiu elementa partiklo estis konsistana el kvar simplaj kvarkoj kaj unu antikvarko. Tio estas ligo de trikvarka grupo (kune povas aperi tri kvarkoj aŭ tri antikvarkoj) kun la dukvarka (paro: kvarko kaj antikvarko). La antaŭvidoj de Praszałowicz konfirmiĝis – la novmalkovrita elementa partiklo konsistas el du u-kvarkoj, unu D-kvarko, unu ĉarma kvarko kaj unu ĉarma antikvarko. La unuaj informoj pri malkovro de pentakvarko aperis en 2003, kiam pri la problemo okupiĝis esploristaj grupoj de Takashi Nakano kaj Ken Hicks. Baldaŭ post la publikigo esploristaj kolektivoj ripetis la eksperimenton, sed ne akiris similajn rezultojn. En la sekvaj jaroj kelkfoje aperis la informoj konfirmantaj la ekziston de pentakvarko, sed neniuj estis konfirmitaj. Tamen eksperimentoj kun la uzo de Granda Koliziigilo de Hadronoj ebligis ekzameni la kreiĝadon de pentakvarkoj laŭ diversaj perspektivoj kaj definitive konfirmi ĝian ekziston. Konsiderante la uzon de GKH sciencistoj komparas la antaŭajn esplorojn al rigardado de siluetoj en la mallumo kaj testojn kun la uzo de GKH al observoj en plena lumo, cetere laŭ ĉiu vidpunkto. En la sciencista medio aperis spekulativadoj, ĉu  Michał Praszałowicz estas forta kandidadto por Nobel-premio. La ĵusa malkovro konfiras lian teorion de antaŭ preskaŭ 30 jaroj.

 El la elsendo 14.07.2015. Legas Barbara

La aŭskultado de muziko intensigas la aktivadon de genoj efikantaj protekte je neŭronoj. Tio povas maltigi la riskon de neŭrodegeneraj cerbomalsanoj, kiel Parkinson-malsano. Kiel skribis „PeerJ” tiuj efikoj rilatas nur al personoj familiariĝintaj kun muziko. La aŭskultado de muziko estas komplika koniga procezo kaj kiel pruvis la antaŭaj bildigaj cerboesploroj influas la ŝanĝojn en la strukturo de cerbo kaj ĝia funkciado. Tamen la molekula bazo respondeca pro tiuj muzikefikoj ne estas bone rekonita.

Sciencistoj, kiujn gvidis Irma Jarvela el Helsinki-Universitato, Finnlando analizis la influon de klasika muziko je ŝanĝo de gena aktivado ĉe 48 volontuloj. Ĉiuj aŭkultis   la violonkonĉerton de Mozart, kiu daŭris 20 minutojn. Antaŭ kaj post la prezento de la komponaĵo estis prenitaj sanogoprovoj de la volontuloj por genetikaj ekzamenoj.  En la kontrola fazo 15 personoj el ĉi tiu grupo estis invititaj por ekzameno en identaj kondiĉoj, sed dum 20 minutoj ili povis aŭskulti neniun muzikon sed nur legi, interparoli aŭ promeni. Krome en la tago antaŭanta kontrolon ili ricevis malpermeson aŭskulti muzikon kaj rekomendon intense ekzerci fizike. Du fojojn por analizo estis prenita ilia sango. Oni faris ankaŭ testojn pri iliaj muzikaj talentoj kaj faris enketon pri ilia muzika edukiteco.

Evidentiĝis, ke en kontrolaj kondiĉoj la gena aktiveco de personoj muzike edukitaj aŭ talentaj kaj de aliaj malsamis nur en eta grado. Tamen post la elaŭskulto de Mozart-koncerto ŝanĝiĝis aktiveco de kelkdek  genoj (ĝi kreskis aŭ malkreskis), sed nur ĉe volontuloj muzike edukitaj aŭ kun muzika talento. I.a. aktiviĝis genoj respondecaj pro la eligado kaj transporto de dopamnino, kiu reguligas la procezon de la lernado, inkluzive de motiviĝo kaj animagordo; genoj influantaj la funkciadon de sinapsaj ligoj kaj procezon de lernado kaj memorado; genoj respondecaj pro la protekto de neŭronoj kaj kreiĝado de novaj.  Malkresko de aktiveco rilatis i.a. al genoj, kiuj stimulas procezon de meminiciata morto de neŭroĉeloj. Ĉe personoj senigitaj je muzika talento la konĉerto de Mozart ne kaŭzis escencajn ŝanĝojn en la aktiveco de genoj. Laŭ sciencistoj tio sugestas, ke la reago de cerbo je muziko kaj ŝanĝoj en la aktiveco de genoj, okazantaj sub ĝia influo estas kondiĉitaj de certaj denaskaj muzikaj kapabloj aŭ talentoj  alproprigitaj en la lernoprocezo. Ĉe tiuj personoj muziko povas plenumi la neŭroprotektan rolon.

 El la elsendo 07.07.2015. Legas Gabi

Homoj kun alta nivelo de racia empatio havas alian cerbokonstruon ol personoj, kiuj kapablas senti empation emocian. Sciencistoj el la aŭstralia Universitato Monash difinis, ke personoj kun signifa grado de emocia empatio havas pli da nervoĉeloj en la regiono de ‘insula”, kiu estas cerbostrukturo kalkulata al la grandcerbo. Homoj kun altaj rezultoj en la skalo mezuranta la racian empation havas pli da neŭronoj en la sfero de „gyrus cinguli”,  eniranta la limban sistemon. La ekzamenadon oni efektivigis ĉe 176 volontuloj helpe de enketiloj kaj la tekniko VBM.

Kiel klarigis la kunordiganto de la esploroj Robert Eres, pri kio skribis „NeuroImage”,  homoj kun alta nivelo de emocia empatio sentas fortan timon dum la rigardado de hororfilmoj aŭ ploras dum emociiga sceno. Homoj kun altgrada racia empatio rilatas al la emociigaj situacioj pli racie. Kiel ekzemplo povas servi klinika psikologo konsilanta al  sia kliento. La esplorrezutoj sugestas, ke homoj povas alproprigi aŭ perdi la kapablon de empatio, kvankam tiu hipotezo postulas ankoraŭ eksperimentajn konfirmojn. Estonte sciencistoj volas ekzameni krome ĉu trejnado orientita al evoluigo de empatio kaŭzas ŝanĝojn en la cerbostrukturo kaj ĉu lezoj de iuj cerbosferoj alkondukas al la lezo de la kapablo senti la empation.

 El la elsendo 30.06.2015. Legas Tomek

La komputilaj programoj utiligantaj algoritmojn, alivorte procedurojn bazitajn sur la la logikaj reguloj por solvi difinatan problemon eniras la ĉiutagan vivon anstataŭigante homon tie, kie ankoraŭ antaŭnelonge ŝajnis, ke necesa estas la homa inteligenteco. Eĉ pli,  la algoritmaj komputilaj programoj faras tiujn taskojn multe pli bone ol homo. Ili estas precizaj kaj objektivaj, ili ne bezonas dormon, ne laĉiĝas, ne subiĝas al emocioj, antaŭjuĝoj, ili ne utiligas kuracistajn forpermesojn nek libertempon. Ankoraŭ antaŭnleonge komputiloj kaj stirataj de ili robotoj estis utiligataj ĉefe en industrio, ĉe la muntaj produktolinoj, en medicino kaj por simplaj servoj. Nun tio ŝanĝiĝas.

La komputilij programoj kapablas nun ne nur stiri difinitajn movojn, sed ankaŭ alpreni – dume ne tre komplikajn, sed tamen – decidojn. Aperas do la demando, kiam ili disponos pri vere propra inteligenteco kaj ĉu tiam ili ne endanĝerigos homon. Laŭ sciencistoj tio estas problemo de tempo, cetere ne tre fora.

Jam pasintjare „Los Angeles Times” publikigis artikolon pri tertremoj, kiun verkis komputila programo. Infanojn en la Suda Koreio la anglan lingvon instruas programo Robosem. Ĉiam pli multaj taskoj estas stirataj de komputiloj paŝantaj, parolantaj robotoj, respondantaj kaj plenumantajn plurajn servojn, eĉ kun la seksa karaktero. Laŭ usona firmao TrueCompanion ĝi konstruis la unuajn en la mondo robotojn kun aspekto de atrakciaj virinoj, kaj la plej baza modelo kostas apenaŭ 995 dolarojn.

Komputiloj komencis regi en la mondo de distro. La decidon pri la produkto de tre populara televida seria filmo  „House of Cards” la firmao Netflix alprenis ne baze de konsiloj de holivudaj ekspertoj, filmkritikistoj aŭ analizantoj de la amaskomunikila merkato, sed baze de la analizitaj de la komptila programo donitaĵoj pri preferoj de la spektantoj. Gvidante sin per tiuj rezultoj Netflix mendis ĉe BBC novan version de la filmserio el 1990 kun la ĉefrolulo Kevin Spacey, reĝisorita de David Fincher. La filmo ĝuis spektaklecan sukceson kaj akiris la prestiĝan premion Emmy.

Komputiloj transprens kontrolon super financaj merkatoj. Elektronika borsa makleristo Virtu aplikante komputilajn stratrategiojn dum 6 jaroj notis perdojn nur dum unu tago.

Malgraŭ ĉio ĉi komputiloj ne kapablas malkovri, kiam iu aplikas ŝajne korektajn, sed tamen falsajn donitaĵojn kaj trompas.  Tion elmontris programo apogita sur algoritmoj por trovi suspektindan bagaĝon en aerodromo. Evidentiĝis, ke ĝi ne kapablis distingi inter tio kio estas kaj kio ne estas bagaĝo kaj ĉu koncerna bagaĝo aspektas kiel forlasita. La areodroma personalo estis senĉese alarmata, ĉar komputilo kvalifikis kiel suspektendajn: ombrojn sur planko, bagaĝĉaretojn kaj senmove starantajn homojn. Pro samaj konsideroj eŭropoaj fervojoj rezignis, almenaŭ dume pri komputiligitaj sistemoj kies tasko estis malkaŝi kazojn de vandalismo aŭ ŝtelprovo.

 El la elsendo 23.06.2015. Legas Maciek

Pumaj femaloj mortigas pli da bestoj, eĉ se ne manĝas ilin, kiam lime de iliaj teritorioj aperas infrastrukturo konstruita de homoj. La homa ekspansiemo konsistanta en la konstruado de domoj, vojoj kaj aliaj elementoj de la infrastrukturo kaŭzas, ke pumoj fariĝas ĉiam pli singardaj. Anstataŭ ĉasmortigi kapreolon kaj kelkfoje reveni por ĝin iom post iom formanĝi pumoj mortigas laŭvicajn bestojn en ĉiam pli novaj lokoj. Tio rezultas el la observoj okazigitaj en la montoj Santa Cruz en Kalifornio.

Sciencistoj el la Universitato de Kalifornio en Santa Cruz provizis tridek kaptitajn pumojn per kolumoj kun emisiiloj de loktrova sistemo (GPS) kaj lasis ilin libere. La registriloj ne sole peras la informojn, kie la besto troviĝas, sed ankaŭ informas, kiam pumo kuras, akcelas la kuradon kaj saltas, do plej verŝajne ĉasas.  Tio ebligis ekzameni kiel la konstrudenseco influas la konduton de pumoj dum ĉasado kaj kiam ofte ili mortigas aliajn bestojn. Evidentiĝis, ke la pumaj femaloj malpli da tempo pasigis vorcele en lokoj, en kiuj ili ion ĉasis, kiam la ĉirkaŭaĵo estis plena de konstruaĵoj. La natura ĉaskonduto de pumoj en plej signifa grado ŝanĝiĝadis sur terenoj en proksimeco de ĉ. 150 metroj for de la vojoj aŭ konstruaĵoj. En la daŭro de unu jaro sur la areo enloĝata de pumoj, sed najbaraj al konstruaĵoj la pumaj femaloj mortigadis je 36 procentoj de cervoj pli, ol el regionoj malpli dense surkonstruitaj. Sciencistoj konkludis, ke pumoj kompensas la evitadon de homoj kaj perdon de manĝotrankvilo per pli ofta kaj multnombra ĉasmortigado.  Samtempe pli ofta ĉasado ligita kun perdo de energio povas influi la generan sukceson de pumoj unuflanke kaj aliflanke influi la populacion de kapreoloj, aparte tiuj, kiuj vivas en regiono ŝanĝita de la homo. La ĉasteritorio de pumaj femaloj estas trioble malpli granda ol de la maskloj.  En la daŭro de la jaro pumaj femaloj ĉasas meze 67 kapreolojn, maskloj malpli ol 44.

 El la elsendo 16.06.2015. Legas Barbara

En  Pollando kreiĝas la unua en nia parto de Eŭropo centro de la protona terapio, kiu komencos funkcii en la tria jarkvarono de 2015. Ĝi kreiĝas en la Ciklotrona Centro en Bronowice apud Krakovo troviĝanta en la strukturo de la Instituro pri Nukea Fiziko de la Pola Sciencakademio en Varsovio. La protona terapio estas la plej moderna metodo kuraci tumorojn aparte en lokoj, kiujn ne eblas atingi per la ĝis nun konataj metodoj aŭ ilia atingo minacas al paciento per danĝeraj kuracsekvoj. Ĝis nun protonan terapion oni aplikas en dek kelkaj centroj en Usono kaj la okcidenta Eŭropo. Ĉinio disponas pri unu ĉi-speca centro. La protona terapio en Bronowice jam estas aplikata ĉe malsanuloj suferantaj melanomon de la okulglobo. Ĝis nun oni operacis en Pollando helpe de la protona terapio ĉirkaŭ 100 personojn. Nun en Bronowice kreiĝas du fakoj de la protona terapio. En la unua jam estas kuracataj tumoroj de okulglobo, en la kreiĝanta tumoroj aperantaj en alia ajna korpoparto. Ekde aŭtuno 2015 en ĉiu povos subiĝi al la kuracado almenaŭ po 350 personoj, entute ĉirkaŭ 700. Tial ne plu necesos direkti malsanulojn al eksterlandaj kuraccentroj.  En Bronowice krom la kuracado estos samtempe gvidataj sciencaj esploroj en paŭzoj, kiam la aranĝaĵojn ne utiligos pacientoj.

El la elsendo 09.06.2015. Legas Milada

La konsumado de unu granda plado anstataŭ kelkaj malpli grandaj kaŭzas metabolajn ŝanĝojn, kiuj favoras la elformiĝadon de la ventrograso. Tion sugestas esploroj ĉe musoj, pri kio informis „Periodaĵo de Nutrobiokemio”.

Sciencistoj el Ohio State University observis musojn, kiuj spertis tritagan restriktan dieton ricevante je duono da kaloroj malpli ol kutime. Ili maldikiĝis kompare al musoj el kontrola grupo, kiuj povis manĝi senĝene. Post la grandigo de la  nutrokalorioj en la unua grupo oni rimarkis, ke musoj dum 4 horoj konsumis la tuton de la taga-nokta nutroporcio kaj nenion manĝis dum laŭvicaj 24 hooroj.  Fine de la esploroj musoj en ambaŭ grupoj pezis preskaŭ same. Tamen la ventra grasotavolo  estis signife pli granda en la unua grupo. Ĉi-speca graso estas ligita kun pli alta risko de kormalsanoj kaj diabeto de la speco 2.

En la hepatoj de musoj, kiuj dum kelka tempo voris kaj fastis dum la cetera tempo elformiĝis la insuloimuneco. Tiukaze hepato ne reagas je insulinaj signaloj, kiuj atentigas, ke ĝi ĉesis produkti glukozon kaj la sukerosuperco transformiĝas en grason. Laŭ sciencistoj tia konsumkutimo influas vicon da metabolaj faktoroj, kiuj sekvas el malreguligita produktado de insulino. Ĉe la esplorataj musoj estis rimarkita pli alta inflamnivelo kaj pli granda aktiveco de genoj, favorantaj la formiĝadon de la ventra grasohisto. Simila mekanismo funkcias ĉe homo.

El la elsendo 02.06.2015. Legas Maciek