Felietonoj

Mondfama geologia esploristo – sed unuavice genia ostologo preskrib­inta ĉi-sfere unu el la  plej brilaj paĝoj de la sciencistaj atingoj en la 2-a duono de la 19-a jarcento – jen laŭvica koninda polo, Jan Czerski.

Czerski-Montoj estas  la plej granda montoĉeno en la nordorienta Siberio longa 1500 kilometrojn kaj alta ĝis 3147 metroj super la marnivelo. Czerski-Montoj en Transbajkalo estas la montoĉeno longa 800 kilometrojn kaj alta ĝis 2119 metroj super la marnivelo.  La Monto de Czerski – estas la plej alta pinto de la Bajkalaj Montoj alta 2572 metrojn super la marnivelo. La Pinto de Czerski alta 2090 metrojn super la marnivelo estas unu el la plej altaj montopintoj de la montoĉeno Chamar-Daban. La roko de Czerski – estas la pinto de la Apudmara Montokresto apud Listwianka, populara turisma panoramejo al la Bajkala Lago kaj la fontoj de la rivero Angara. La valo de Czerski etendiĝas laŭe de la rivero Kandat en la montaro Sajany (Sajanoj). La urbeto Czerski kun pli ol 3 mil loĝantoj troviĝas apud la malsupra riverfluo de Kolima. Czerski-Akvofalo troviĝas en la river­branĉaro de la rivero Angara. La spuroj de la nomo de Jan Czerski estas krome deĉifreblaj en la natursciencoj. Nome Osteolepis Tscherski – estas la nomo de arkeologia fiŝfosaĵo el la sudo de Krasnojarska Provinco, dum Leperdiria Czerskii estas kankro trovita ĉirkaŭ la Novsiberiaj Insuloj.

La nomo de Jan Czerski ŝpiniĝas tra ĉiuj ĉi nomoj kiel omaĝo honore al la pola sciencisto, geologo, paleontologo, arkeologo, konanto kaj esploristo de Bajkalo kaj la montaro Sajanoj. Unu el la grandaj polaj esplorantoj de la Orienta Siberio.

Li estis la dua infano de Dominik kaj Xenia Czerski naskiĝinta la 15-an de majo 1845 en la loko Swolno, de kie kiel 12-jarulo li estis direktita o al Vilno, kie li lernis en gimnazio kaj sekve en Nobela Instituto. Tie li krom la rusa, kiel lekcia lingvo, li brile ekregis la francan kaj la germanan. Kiel multaj polaj patriotaj junuloj Jan Czerski partoprenis la Januaran Insurekcion 1863. Post iu malsukcesa  batalo kontraŭ rusoj li estis malliberigita, senigita je statuso de nobelo kaj sendita en la profundon de Siberio. Lia ekzilejo fariĝis Omsk, kie junaj poloj fokusiĝis ĉirkaŭ inĝeniero Bronisław Marczewski. Estis li, kiu vekis inter la polaj ekzilitoj sciencajn interesiĝojn, vastigis iliajn horizontojn kaj unuavice instruis fidelecon al la etikaj reguloj eĉ en la plej ekstreme malfaciaj momentoj de mallibereco. Tie Jan Czerski estadis 6 jarojn. En tiu periodo kune kun Georgij Potanin, devene kozako, kiun logis la sciavida pola ekzilito, ili kreis kolekton da rokoj kaj mumifikitaj objektoj. Tio estis pruvo, ke Omsk kreiĝis en la loko kun kontinent­akva kaj ne la mara bazo. Tiam neniu el esplor­centoj en la cara Rusio konsideris tion serioze.

En 1869 Jan Czerski reakiris la liberecon, sed daŭre estis traktita kiel politika malliberigito. Li ne ricevis permeson reveni al Pollando, nek entrepreni universitatajn studojn, sed oni allasis, ke li forlasu Omsk kaj ekloĝu en Irkuck, kio okazis en 1871.  Tie li komencis ĉe aliaj polaj Siberi-ekzilitoj kiel Aleksander Czekanowski kaj Benedykt Dybowski neformalajn geologiajn studojn specialist­iĝante pri paleontologio kaj geologio. Dank’ al la subteno de tiuj polaj ekzilitoj-sciencistoj Czerski ricevis rimedojn por la esploroj en la montaro Sejanoj kaj Iruck-regiono. En la jaroj 1871-83 li partoprenis vicon da geologiaj ekspedicioj. Apartan atenton li donis  al la esplorado de geologio de la Bajkala Regiono, al la difino de la  genezo de la lago kaj prilaboro de la geologia mapo de Bajkala ĉirkaŭaĵo. En la jaroj 1872-76 li estis estro de la Siberia Filio de la Cara Geografia Societo. Dank’ al siaj pluraj terenaj esploroj kaj memstaraj priskriboj de la kolektoj venantaj al la filio, rolanta  kiel muzeo Jan Czerski en la daŭro de malmultaj jaroj estis agnoskita specialisto pri siberiaj esploroj. Li prezentis novajn paleontologiajn prilaboraĵojn rilate al la praepoka faŭno, ekzemple mamutoj de apud rivero Biriusa kaj la origina virbovo el la regiono de Irkuco. En 1875 li malkovris multajn bestorestaĵojn en la kaverno de Niĵneudinsk. Tio denove estis tutece subtaksita kaj kolekto de ne­pritakseble valoraj objektoj forbrulis dum incendio de Irkuck en 1879. Tamen pro siaj bajkalaj laboroj Jan Czerski estis distingita per la ora medalo de la Rusa Scienakademio. Pro sia geologia mapo de Bajkalo li ricevis premion en Bolonjo.

En 1883 Jan Czerski estis ĉirkaŭpren­ita per plena amnestio. Li reakiris la nobelan statuson kaj klopodis pri redono de la familia bieno, kiun li perdista  sojle de sia  ekzilo al Siberio. En 1885 li povis kun sia edzino Marwa Ivanowna ekloĝi en Petersburgo. Tie  dum 5 jaroj Jan Czerski laboris por la tiea Sciencakademio okupiĝante pri la plejstocenaj mamuloj. En la jaroj 1885-1886 li ekzamenis kaj priskribis 2500 ostojn.  Tiuj laboroj alportis al li la plej grandan internacian famon.

En 1891  aperis libroforme lia plej granda verko – monografio pri la mumifikita faŭno de Siberio. Samjare Jan Czerski fariĝis estro de la geologia ekspedicio, kies tasko estis geologia pri­dokumento de la nordorienta Siberio. Czerski partoprenis ĝin kun sia edzino, science orientita, talenta memlernantino. Dum ĉi tiu ekspedicio li malsaniĝis, sed malgraŭ tio kaj malgraŭ malpliboniĝantaj veter­kondiĉoj li ne rezignis pri esploroj.  En ilia daŭro, en majo 1892 Czerski mortis. Lia korpo por eterne ekripozis sur la alta bordo de la rivero Kolima.

El la elsendo 22.11.2013. Legas Tomek

Ignacy Jan Paderewski estas unu el la plej elstaraj kaj plej gravaj figuroj en la historio de Pollando. Komponisto, pianisto, politikisto kaj ŝtatviro. Nur antaŭ kelkaj tagoj, la 6-an de novembro pasis lia naskiĝ­datreveno. Li naskiĝis en  1860 en la loko Kuryłówka kaj mortis en Novjorko la 29-an de junio 1941.

La plurfadena agado de Paderewski kiel komponisto kaj pianisto, samtempe politikisto, granda ŝtatviro kaj senavara filantropo distingis lin sur la areno de la plej grandaj figuroj de la kultura kaj politika mondo ne nur en Pollando, sed en la tuta mondo.

Lia infanaĝa periodo ne estis facila. La patrino mortis nur kelkajn monatojn post lia naskiĝo. Pri lia eduko okupiĝis la patro, insurgento de la januara insurekcio 1863.  Post lia morto la edukadon de la knabo  prizorgis onklino. Grandan edukan influon je juna Ignacy havis lia instruisto de historio, geografio, la franca lingvo kaj la pola literaturo Michał Bobiński, insurgento de la novembra insurekcio 1830. Ekde la plej frua aĝo Ignacy Jan Paderewski manifestis muzikan talenton. Plej bona atesto estas,  ke la direktoro de la Varsovia Muzika Instituto akceptis lin senekzamene, kiam li estis nur 11-jaraĝa. Juna Paderewski vivtenis sin koncertante dum malgrandaj societaj renkontiĝoj, poste donis muziklecionojn. Antaŭ ol li atingis financan stabilecon pasis multa tempo. Orientita je sia evoluo kaj perfektig­ado de kapabloj li veturis al Berlino kaj Vieno. Sian unuan sukceson li enkontigis en 1887 en Parizo debutante kiel pianisto, kio malfermis antaŭ li pordojn de muzikaj salonoj. Post la estado en Londono, kie li donis koncerton por reĝino Viktoria li forveturis turneocele al Usono. Usonanoj entuziasme raviĝis pri lia talento, la biletoj dis­vendiĝadis fulmrapide kaj muzik­ŝatantoj por liaj koncertoj venadis per specialaj trajnoj. Li ne nur pianludis, se ankaŭ komponis. Liajn komponaĵoj kiel la opero Manru, Simfonio „Polonia”, Pola Fantazio troviĝis en la repertuaro de la plej famaj orkestroj. La popularecon akompanis financa sukceso, kiun Paderewski utiligis por la publika agado. Sian havaĵon li estis dividanta senavare inter poloj kaj civitanoj de aliaj landoj. Li provizis fondusojn kaj fondaĵojn. Dank’  al lia subvencio kreiĝis koncertaj salonegoj kaj monumentoj, i.a. de Claud Debussy en Parizo, de Franz Liszt en Weimer, Ludwig van Beethoven en Bonn, Frederiko Chopin en Żelazowa Wola, Tadeusz Kościuszko en Ĉikago, la Arko de Washington. Samtempe li finance subtenis plurajn eventojn kiel komponistan konkurson en Dresdeno. En 1900 li kreis Fonduson de Ignacy Jan Paderewski por premii la  usonajn komponistojn. Post la eksplodo de la 1-a mondmilito li kunestablis kun Henryk Sienkiewicz Helpokomitatan por la Polaj Militviktimoj. En sia lasta volo li difinis siajn mon­provizojn kiel proporaĵon de la nacio petante, ke ili estu transdonitaj al la Jagelona Universitato en Krakovo. Multaj landoj honoris Paderewski per siaj plej altaj distingoj ne sole pro liaj artaj meritoj, patriotaj, sed ankaŭ la senavareco por la milit­veteranoj, por kreaj kaj intelektaj medioj. Li i.a. ricevis Ordenon de la Brita Imperio, francan Honoran Legion, distingojn de Belgio, Hispanio, Italio, Rumanio, Saksio, Lombardio kaj evidente Pollando: Grandan Rubandon de la Ordeno de la Blanka Aglo, Ordenon Polonia Resituta kaj postmorte Virtuti Militari.

Sian unuan publikan paroladon kun la sendepend­iga karaktero Ignacy Jan Paderewski faris en 1910 en Krakovo en la ĉeesto de 150 mil personoj malkovrante la fonditan de si monumenton, kiu omaĝis la venkon de la polaj trupoj en la kontraŭ­teŭtona batalo apud Grunwald.

Post la 1-a mondmilito Paderewski entreprenis vastskalan diplomatian agadon favore al Pollando kaj poloj utiligante sian pianistan kaj komponistan popularecon. Antaŭ ĉiu el la koncertoj li mesaĝis por la sendependeco de Pollando. Tio fruktis i.a. per la eblo transdoni al la usona prezidento en januaro 1917 memorialon pri Pollando.  La sendependeco de Pollando efektive ektroviĝis en la famaj 14 punktoj de prezidento Wilson. Paderewski mem en aŭgusto 1917 farigis reprezentanto de la Pola Nacia Komitato en Usono.  Post la reveno de Józef Piłsudzki al Pollando revenis ankaŭ Paderewski. La 16-an de 1919 li akceptis la taskojn de la ĉefministro kaj ministro por la ekserlandaj aferoj. Kiel reprezentanto de Pollando li subskribis en 1919 la Versajlan Pactraktaton kaj en 1920-21 estis delegito de Pollando ĉe la Ligo de la Nacioj. En 1922 Paderewski denove forveturis por laŭvica enorme sukcesa koncerta turneo al Usono. Post la eksplodo de la 2-a mondmilito li estis la prezidano de la Nacia Konsilio de la pola elmigra registaro. Ignacy Jan Paderewski mortis en Usono kaj  estis entombigita ĉe la Nacia Tombejo en Arlington. La 29-an de junio 1991 la ĉerko kun  liaj korpo­restaĵoj  venis al Pollando kaj ekde tiam troviĝas en la kripto de la Arki­katedralo de sankta Johano en Varsovio.

El la elsendo 15.11.2013. Legas Barbara

Ĉi-foje mia intenco gesinjoroj ne estas logi vin al iu aparta loko, sed mallonge prezenti eĉ 7 lokojn, kiuj laŭ la legantoj de la monatrevuo „National Geographic Traveler” meritas la epiteton nova mirloko de Pollando. Ne temas pri lokoj novaj, sed ĝis nun iom ne sufiĉe konataj  tamen ĉiel vizitindaj. Jam la trian fojon la revuo organizis konkurson, en kiu estas proponitaj eĉ 32 lokoj – po du el ĉiu vojevodio. Ĝis la fino de septembro oni rajtis voĉdoni sendante al la redakcio poŝtelefonajn mesaĝojn.  Pri kelkaj lokoj gesinjoroj vi jam aŭdis en niaj elsendoj, pri kelkaj ne. Nia tasko estos iujn el tiuj novaj vizitindaj lokoj al vi prezenti.

Plej multajn voĉojn akiris Kraków-valetoj en la suda Pollando. Ne mirige, kiu jam foje venis tien – tiu revenos plurfoje. Motivoj estas kelkaj. Bela tereno kun pluraj valoj, ravinoj kaj riveroj, krome ravaj panoramoj ne cedantaj al tiuj en la plej belaj naciaj parkoj de Eŭropo. Logas bonegaj biciklaj vojetoj kaj itineroj por piedirantoj dank’ al kiuj eblas aliri la plej gravajn atrakciaĵojn.  Temas i.a. pri la Vesperta Kaverno, klostro en la loko Czerna, kastelruino en la valo de Kluczwoda aŭ biendomo en Garlica Murowana.

La duan lokon en la plebiscito akiris la Centra Muzeo de la Teksa Arto en Lodzo en la centra Pollando. Sufiĉas suriri la pavimitan per la ŝtonoj buloj strateton, preterpasi malnovan someruman vilaon, la preĝejon de sankta Andreo Bobola aŭ historian tram­haltejon, por tuj eksenti la etoson de la antaŭmilita urbo. Verdire temas pri la subĉiela muzeo de malnova ligna arkitekturo, kiu estas parto de la Centra Muzeo de la Teksoarto. Temas pri la plej granda ĉi-speca objekto en Eŭropo.

Laŭvica loko meritanta nian viziton estas la Kastela Altaĵo en Cieszyn en la sudo de la lando. Kvankam en la 13-a jarcento Cieszyn estis la ĉefurbo de la Cieszyn-Princolando kaj eblas i.a. viziti la rotondon de sankta Nikolao, sed la kastelo estas vizitebla unuavice pro tio, ke hodiaŭ ĝi fariĝis la centro de la pola dezajno. Ne nur en Pollando famas vitraĵoj el Krosno kaj ĝuste la 4-an lokon okupis Centro de Vitra Heredaĵo en ĉi tiu urbo en la suda Pollando. Eblas tie rigardi la procezon de la vitro­prilaboro, elfarado kaj ornamado de vitraĵoj.  Sub la rigardo de la vizitano kreiĝas eksterordinaraj vitraj artverkoj, aldone vizitano mem povas provi elfari sian florpoton aŭ glason.

La kvinan lokon en la plebiscito akiris Granda Sinagogo en Tykocin  el 1642 en la orienta Pollando, unu el la plej malnovaj kaj interesaj en la tuta lando. Ĝis la 18-a jarcento ĝi estis juda kultura centro. Rekonstruita en la 70-aj jaroj de la pasinta jarcento ĝi nun estas Muzeo de la Juda Kulturo.

La antaŭlastan lokon en la nunjara plebiscito akiris la 16-jarcentaj polikromi­aĵoj en la gotika preĝejo de sankta Jakobo Apostolo konstruita en 1250-a jaro en la loko Małujowice La interno de la preĝejo estas preskaŭ tutece kovrita per koloraj mezepokaj murpentraĵoj, kiuj servis por skrib­malpovaj kamparanoj kiel la Biblio.

Kaj fine la lasta loko, t.e. la 7-a loko. Temas  pri la Kastelo de la Sileziaj Piastdinastiaj Princoj en Brzeg. Konstruita en la 13-a jarcento en la 16 ĝi ricevis renesancan karakteron. Laŭ legendo en la kastela puto centre de la korto fojfoje eblas ekvidi la vizaĝon de unu el la posedintoj de la kastelo princo Jerzy la 2-a. Nun en la kastelo troviĝas Muzeo de la Sileziaj Piastdinastiaj Princoj.

 El la elsendo 08.11.2013. Legas Barbara

Antaŭ unu semajno, la 23-an de oktobro 2013 sur la japana insulo Hokkaido estis malkovrita busto de elstara pola etnografo, Bronisław Piłsudzki. Ĝi troviĝas en la Muzeo de Ajnoj en la loko Shiraoi, kie Bronisław Piłsudzki en 1902 gvidis etnografiajn esplorojn. La solenaĵojn partoprenis la pola kultur­ministro, la pola ambasadoro en Japanio kaj direktoro de la loka muzeo. Inter la gastoj de la solenaĵo troviĝis ankaŭ  la 58-jaraĝa nepo de Bronisław Piłsudzki,  Kazuyasu Kimura loĝanta kun sia familio – la edzino kaj tri filinoj – en Jokohamo. La malkovron de la busto de la elstara esploranto de la indiĝenaj kulturoj de la Fora Oriento akompanis  simpozio – kun partopreno de sciencistoj el Pollando kaj Japanio – dediĉita al la esploroj de Bronisław Piłsudzki, aparte pri la kulturo de ajnoj.    Pri la evento atentigis nin nia pola aŭskultant­ino Ewa Siurawska sugestante prezenti lian silueton en la ciklo „Konindaj poloj”. Verdire la nomo de Bronisław Piłsudzki aŭdiĝis ja tute antaŭnelonge en nia programo, nome en la felietono pri Wacław Sieroszewski, kiu akompanis al Bronisław Piłsudzki en la ekspedicio al Hokkaido.

La figuro de Bronisław Piłsudzki, la frato de la Marŝalo de la Pola Respubliko – Józef Piłsudzki,  naskiĝinta en la 1866-a jaro  ne estas vaste konata en la pola socio. Temas tamen pri unu el la plej elstaraj en la mondo etnografoj, kies scienca kontribuo estas aprecata en la tuta mondo. Ankaŭ Bronisław Piłsudzki apartenas al multegaj junaj polaj patriotoj ekzilitaj en la 19-a jarcento fare de la caraj aŭtoritatoj al Siberio, al la Fora Oriento. Bronisław Piłsudzki trafis al Saĥalino (japane Karafuto) kiel 21-jarulo ekzilita por la 15-jara severa punestado pro la kun­partopreno en preparoj al atenco kontraŭ caro Aleksandro la 3-a. Post la morto de la caro la verdikto en 1896 estis ŝanĝita je la ĝismorta estado en la Fora Oriento. Samjare aperis la verko de Bronisław Piłsudzki pri liaj klimataj observadoj sur Saĥalino. Tiam li estis direktita al la suda parto de la insulo, kie li konatiĝis kun ajnoj. Dum kelka tempo laŭ invito de Societo Esploranta Amuran Regionon li laboris kiel la muzeogvidanto en Vladivostoko. Poste kiel sendito de la sanktpeterburga scienc­akademio li revenis al Saĥalino por profundigi la esplorojn pri la indiĝenaj popoloj – ajnoj, nivĥoj, orokoj, mangunoj. Tiam ankaŭ – jam kiel libera homo -Bronisław Piłsudzki ekloĝis en la vilaĝo Ai edziĝinte al Shinhinchou, parencino de la gvidanto de ajnoj Kimura Bafunke, kun kiu li havis la filon Sukezo kaj la filinon Kyou. Post la 2-a mondmilito, kiam Japanio perdis kontrolon super la suda Saĥalino la infanoj de Bronisław Piłsudzki kune kun la loĝantaj tie ajnoj estis devigitaj translokiĝi al Hokkaido fariĝinte japanoj.

Ajnoj loĝis sur Hokkaido multe pli frue. Ili venis al Saĥalino kaj al la japanaj insuloj antaŭ pli ol 6 mil jaroj. En 1903 Bronisław Piłsudzki iris tien esplori ilian kulturon. Unu el la rezultoj de ĉi tiu laboro estas unikaj sonregistraĵoj sur 100 vaksaj cilindroj, kiujn nun eblas rigardi en la krakova Centro de Kulturo kaj Tekniko Manggha. Komence de la 80-aj jaroj la cilindroj estis pruntedon­itaj al Japanio kaj la  firmao Sony konstruis specialan laseran aranĝaĵon por deĉifri la sonon. Kiel unusola etnografo Bronisław Piłsudzki registris per fonografo la kantojn kaj  lingvon de ajnoj utiligante en sia pridokumenta laboro ankaŭ film­kameraon.

Li prilaboris ankaŭ kelkajn vortarojn estadante inter indiĝenoj de la Fora Oriento. Li tradukis pli ol 10 mil vortojn el la lingvo de ajnoj, 6 mil vortojn el la lingvo de nivĥoj kaj  du mil el la lingvoj de orokoj kaj mangunoj. Li lasis krome riĉajn priskribojn de ilia kulturo kaj kutimoj de la muzika kulturo. Aldone Bronisław Piłsudzki notis multajn rakontojn kaj legendojn de ĉi tiuj indiĝenaj kulturoj kaj faris ĉirkaŭ 300 fotojn. En siaj materialoj pri la studoj dediĉitaj al la lingvo kaj folkloro de ajnoj Bronisław Piłsudzki senkaŝe deklaris, ke lia emocia engaĝiĝo al la esplorado de la kulturo de ajnoj ligiĝis kun lia sopiro al  Pollando,  kaj la sorto de la korligitaj al sia tradicio ajnoj memorigis al li la sorton de poloj.

En 1905 Bronisław Piłsudzki revenis al Vladivostoko,  sed post la eksplodo de la rusa-japana milito li  forveturis al Japanio. Tie li amikiĝis kun la japana verkisto kaj poeto Shimei Futabatei. La frukto de tiu ĉi amikeco estis la kreiĝinta Japana-Pola Societo kaj la unua kultura interŝanĝo inter ambaŭ landoj.

En aŭgusto 1906 tra Usono Bronisław Piłsudzki revenis al Eŭropo kaj post mallonga estado en Londono kaj Parizo li ekloĝis en Krakovo kaj poste Zakopane. Lia scienca laboro, atingaĵoj kaj esplorinteresiĝoj – malsame ol en Japanio – ne  estis rekonitaj. Malgraŭ tio Bronisław Piłsudzki daŭrigis siajn laborojn koncentriĝ­ante ne sole pri la indiĝenoj de la Fora Oriento, sed ankaŭ gvidante etnografiajn esplorojn pri  la pola Podhale-regiono en la sudo de la lando. Dum la 1-a mondmilito Bronisław Piłsudzki engaĝiĝis en agadojn por reakiro de sendependeco de Pollando, vojaĝante tra Eŭropo, kun­laborante kun la redakcio de „Enciklopedie Polonaise” en la svisa Rapperswil, tenante kontaktojn kun Ignacy Jan Paderewski kaj Roman Dmowski. Fine de la milito, en 1917 li forveturis al Parizo,  kie li laboris en la establita de Dmowski Pola Nacia Komitato. Tie ankaŭ  en 1918 finiĝis lia vivo. Laŭ biografiaj prilaboroj Bronisław Piłsudzki mortis droninte en Sejno sekve de memmortiga provo.

La dokumentoj kaj fotoj de Bronisław Piłsudzki troviĝas en la Specialaj Kolektoj de la Sciencaj Bibliotekoj de la Pola Akademio de Kapabloj kaj de la Pola Scienakademio en Krakovo. En la Nacia Arkivo en Krakvo troviĝas fasko de fotoj kaj leteroj ligitaj kun Bronisław Piłsudzki, venintaj tien kun la aktoj de la Pola Nacia Komitato en Parizo. Inter materialoj kun politika karaktero troviĝas ankaŭ dokumentoj, gazeteltondaĵoj kaj fotoj el la komenco de la 20-a jarcento, ligitaj kun la estado de Bronisław Piłsudzki en Japanio.

El la elsendo 01.11.2013. Legas Tomek kaj Barbara

En Pollando troviĝas loko, kie la naturo preskaŭ ĉiutage prezentas eksterordinaran spektaklon.  Temas pri la Insula Beskidy-montaro, kie inter la tieaj montopintoj laŭlongas priombritaj valoj kaj profundaj ravinoj, en kiuj ofte aperas nebuloj. La montopintoj traiĝantaj tra la densa nebulo impresas kiel insuloj sur la senhorizonta maro. Tiu eksterordinara fenomeno ricevis la difinon „nebulomaro”.

La nebulo aperas en konkretaj kondiĉoj, kiam konforme al la alteco la temperaturo anstataŭ malkreski – kreskas. Tiam ĝuste videbliĝas sole la montopintoj en la densa nebulo de la valoj. Kvankam ne aperas tie rokravinoj aŭ senplantaj montopintoj  celantaj la ĉielon, tamen la vagado tra ĉi tiu tereno ne apartenas al facilaj. Temas pri ankoraŭ ne plene rekonitaj laŭ la turisma vidpunkto regionoj sur la mapo de Pollando. Tial notario el la loko Mszana Dolna [m-ŝana dolna] decidis diskonigi la mirindajn insulojn sur la nebulomaro i.a. organizinte specialan Olimpikon por notarioj el la tuta lando dum kiuj ili komune konkeras la laŭvicajn montpintojn-insulojn. Plej  rave estas ekstari surpinte frumatene ĝuante la spirraban panoramon. En la Insula Beskidy-montaro estas 16 montopintoj kun la alteco  de pli ol 900 metroj super la marnivelo.

La reĝino de la Insula Beskidy-montaro estas la pinto Mogielnica, kiu havante 1171 metrojn super la marnivelo estas ne sole la plej alta, sed ankaŭ la plej bela en la menciita montoĉeno. La itinero pinten, kelkoke tre kruta,  kondukas tra densa arbaro, sed post ĝia paso la kruteco malaperas, la arbaro maldensiĝas kaj fine aperas la ĉielbluo. Mogielnica estas konkerita. Videbliĝas de ĉi tie la panoramo de la tuta Insula Beskidy-montaro kaj krome la panoramo de Tatry, Gorce kaj Pieniny-montaroj. Onidire sur Mogielnica estis entombig­ataj homoj, kies vivofino ne okazis pro la naturaj kialoj, kiel mort­kondamnitoj, dronintoj kaj memmortig­intoj. Laŭ legendo kun ĉi tiu fakto ligiĝas la aperantaj tie nigraj nuboj aŭgurantaj neatenditan tempeston. De kelkaj jaroj sur la pinto de Mogielnica staras la 22-metra panorama turo. De sur ĝi super la ĉirkaŭaj arbaroj etentiĝas unu el la plej ravaj panoramoj de Beskidy-montaro. Iom sub la montopinto troviĝas gisfera, tri kaj duonmetra kruco el aŭgusto 2004 memoriganta la 50-jariĝon de la sacerdoteco de Karol Wojtyła, kiu tiuloke celebris la sanktan meson. La montopinto Mogielniva estas ankaŭ prirevita por la ŝatantoj de gli­paraŝutado. Tie ĉi ekzistas por ili rekte idealaj kondiĉoj.

Pri proksima kontakto kun la ĉielo en la Insula Beksidy-montaro ne malfacilas, eĉ sen glitparaŝutilo. Rekte al la ĉielo oni celas atinginte la monton Lubomir, laŭ kies vojo aperas grandaj kupoloj.  Troviĝas ĉi tie Astronomia Observejo de la Jegielona Universitato en Krakovo.  Ĝia patrono estas  profesoro Tadeusz Banachiewicz, sed ĝia fondinto estas princo Kazimierz Lubomirski kun kies nomo ligiĝas la nomo de la pinto,  Lubomir. En la observejo laboris la plej elstaraj sciencistoj el la intermilita jardudeko, i.a. malkovr­intoj de du komentoj laŭ ilia nomo baptitaj Orkisz kaj Kaho-Kozik-Lis. Dum la 2-a mondmilito, en 1944 la observejo estis detruita de germanoj. Ĝi longe atendis rekonstruon kaj komencis funkcii nur en oktobro 2007, tamen ekipita per modernaj astronomiaj instrumentoj.  Ĝi partoprenas la projekton La Karpatia Ĉielo, kies tasko estas popularigi astronomion inter lernantoj, astronomiŝatanoj kaj turistoj. La ĉiel­prezentoj okazas ĉiun duan sabaton de la monato ĝis la fino   de oktobro. En la cetera periodo nur unu fojon monate. Kvankam la vizito estas senpaga, tamen necesas anonci sian vizitgrupon, kiu ne povas superi 20 personojn.

Post emociigaj travivaĵoj necesas iom ripozi kaj tiucele plej taŭgas la montara rifuĝejo kun fenestroj al ĉiuj 4 mondopartoj sur la alteco de 1022 metroj super la marnivelo en Luboń Wielki. Malfacilas ĝin forlasi, sed ja atendas aliaj insuloj, t.e. same belaj montopintoj ŝanĝantaj en ĉiu jarsezono siajn kolorojn. Aŭtuno estas la plej kolorriĉa.

El la elsendo 25.10.2013. Legas Barbara

La nomo de Kazimierz Funk ne ŝajnas esti vaste konata inter multaj poloj, dum temas pri mondfama pola, pli ĝuste pola-usona sciencisto, kies esploroj kaj malkovroj fundamentas konojn pri vivo kaj malsanoj de la homaj kaj animalaj organismoj. Li estis la unua malkovrinto de  vitaminoj kaj kreinto de la koncerna scienco. Dank’ al li jam de 101 jaroj funkcias la vaste uzata kaj kvazaŭ memevidenta difino „vitamino”, kiun li aŭtoras. La meritoj de Kazimierz Funk sur ĉi tiu kampo estas kompareblaj al aliaj gravaj malkovroj de la monda scienco, kiuj signas la  mejlopaŝojn en la evoluo de la homaro. En la tiama evoluetapo de la sciencoj pri fiziologio, aparte medicino kaj veterinario temis pri malkovroj kun fundamenta signifo influonta ilian evoluon kaj aplikotajn terapeŭtajn metodojn.

Kazimierz Funk naskiĝis komence de 1884 en Varsovio, de kie li direktiĝis studcele al Svislando. Post la studoj pri biologio en Ĝenevo kaj pri kemio en Berno li doktoriĝis tie en 1904 sub la gvido de profesoro Stanisław Kostanecki. Tie li komencis  laborojn dediĉitajn ĉefe al sintezo de estrogeno. Post la diplomitiĝo kiel kemiisto li laboris laŭvice en Pasteur-Instituto en Parizo, en la Berlina Univeristato kaj en du aliaj studcentroj en Britio. Siajn sciencajn laborojn li daŭrigis en Usono, elmigrinte tien en 1915. Post la 8-jara estado en Usono en 1923 Kazimierz Funk revenis al Pollando eklaborinte en la Ŝtata Instituto pri Higierno, gvidante tie la Biokemian Fakon. Sub lia gvido la Instituto evoluis al grava scienc­esplora centro. 5 jarojn poste Kazimierz Funk entreprenis la laboron en la pariza Insituto Casa Biochemico, kiu laboro daŭris ĝis la eksplodo de la 2-a mondimilito. En 1940 li denove elmigris al Usono. Tie li restis ĝis la vivofino en 1967 neniam kontestante sian polan devenon, ĉiam ĝin reliefig­ante, kvankam relative frue li akceptis la usonan civitanecon.

La temo de la scienc­esploraj laboroj de Kazimierz Funk estis vaste komprenata biokemio kun aparta konsidero de vitaminologio, kies fundamentojn li metis. Jam en 1912 post pluraj esploroj li akiris la biologie aktivan substancon, kiun li nomis vitamino el la derivaĵo de du latinaj vorto „vita”-vivo kaj „amine”- aminogrupo, kiun li konstatis en la malkovrita de si substanco. Li difinis ĝin kiel la vitaminon B ankoraŭ ne sciante, ke temas pri kombinaĵo de kemiaĵoj aktive influantaj vivajn organismojn, necesaj por la normala vivo kaj evoluo de homoj kaj bestoj. Funk apartigis vitaminon B1 unue el la branoj de la bruna rizo. Liaj esploroj ebligis tamen malkovri ĝian ĉeeston en diversaj aliaj nutraĵoj kiel gisto, lakto aŭ la bova cerbo. Funk okupiĝis pri kuracado de personoj suferantaj avitaminozon antaŭvid­ante, ke manko de vitaminoj povas kaŭzi diversajn malsanojn kiel rakiton, skorbuton, pelagron. Plimulton de siaj ĉi-rilataj esploroj Funk efektivigis en Pasteur-Intituto en Parizo ankoraŭ antaŭ la 2-a mondmilito. Dum sia unua estado en Usono Kazimierz Funk laboris pri utiligo de vitaminoj kuraccele, reveninte al Pollando en 1923 li i.a. okupiĝis pri apartigo de insulino, pri influo de la vitamino B1 je karbo­hidrata metabolo kaj li faris esplorojn pri niacino (vitamino B3). Sekve dum laŭvica estado en Parizo li okupiĝis pri esploroj rilate hormonojn, li difinis la elementan  strukturon de tiaminoj kaj kiel la unua finfine li apartigis niacinon, alivorte vitaminon B3. Funk gvidis krome esplorojn pri diabeto, tumoroj kaj biokemio de tumoroj. En sia lasta vivetapo en Usono li dediĉis sin al la esplorado de kancero­kaŭzoj.

Kazimierz Funk per siaj esploroj kaj esplor­rezultoj revoluci­igis gravan parton de biokemio kaj medicino, aparte rilate vitaminologion, diabet­ologion kaj onkologion. Gvidante siajn esplorojn Funk kunlaboris (ĉefe en Usono) kun  kelkaj farmaciistaj firmaoj pri medikamentoj bazitaj sur liaj sciencaj malkovroj kaj eksperimentoj. La trapason kaj rezultojn de siaj esploroj li prezentis en kelkcent sciencaj publikaĵoj, disertaĵoj kaj kelkaj libroj, el inter kiuj la plej grava estas lia verko „Die Vitamine”. Aktuale la farmacia industrio pere de sintezo produktas plimulton de vitaminoj necesaj por la viva organismo. La antaŭ­kuriero de konoj pri la neceso kaj apliko de vitamnioj en nia vivo estis polo, Kazimierz Funk, la pola-usona sciencisto, kiu sian sciencistan laboron kaj eksperimentojn realigis ankaŭ en Svislando, Germanio, Britio kaj Francio.

El la elsendo 18.10.2013. Legas Barbara

Ĉi-foje gesinjoroj ni volas konduki vin al la  pejzaĝa naturrezervejo en la centra Pollando en la valo de la rivero Pilica. Difinita kiel „La Bluaj Fontoj” ĝi troviĝas kadre de la administraciaj limoj de la urbo Tomaszów Mazowiecki [tomaŝuf mazovjecki]. Ĝia aparta vidindaĵo estas pitoreskaj bluaj fontoj. Temas pri karstaj reelfluejoj, apartenantaj al la plej interesaj karstaj vidindaĵoj en Eŭropo. La bazon kreas kalkaj ŝtonoj, el kiuj fontas akvo alprenante bluan-lazuran-verdan koloron. Tiuj  koloroj en la fontbasenoj estas rezulto de optika fenomeno kreiĝanta sub la influo de la suradioj. La kolornuanco de la akvo dependas de vetero, intenseco de la sunradiado aŭ ĉielnubeco.

Lige kun ili oni rakontas legendon. Nome en 1657,  kiam Pollandon inundatakis svedoj iliaj trupoj ruliĝis ankaŭ tra Opoczno-regiono elvokante ĉie larmojn, senesperon kaj postlasante ruinojn. Parto de la sveda soldataĉaro atingis la priskribatan lokon kaj tiam surprizis ilin inunda pluvo. Rimarkinte grandan kapelon ili kasiĝis en ĝi kune kun la ĉevaloj. Malatent¬ante pri la sankta loko ili gvidis tiom maledifan interparolon, ke Dio punis la svedan senbridecon. La kapelo kune kun svedoj kaj iliaj ĉevaloj sinkis en la grundon kaj en ĝia loko kreiĝis lago, kies akvokoloro similis la ĉielbluon. Tiom la legendo. Veras aliflanke, ke laborisistoj purigantaj la tn. Bluajn Fontojn trovis tie fragmentojn de brikoj, kvankam en historiaj dokumentoj mankas mencio pri ajna masonita konstruaĵo tiu ĉi loke.

La temperaturo de la akvo el la reelfluejoj dum la tuta jaro havas stabilan  temperaturon de 9 celsiusaj gradoj kaj en la ĉirkaŭa akveno varias depende de la jarsezono inter 6 kaj 11 gradoj. Tiel do la akvospegulo neniam frostiĝas  kaj estas loko de la vintra rifuĝejo kaj printempa kovejo de multaj birdospecioj. Inter ili apartan atenton meritas la platbeka anaso, kiu troviĝas ankaŭ en la blazono de la rezervejo. Vivas ĉi tie entute 500 ekzempleroj de ĉi tiu birdo. Krom la platbeka anaso ĉiujare vintrumas tie  ordinaraj tadornoj, tufanasoj, orokulaj klanguloj, krekoj, ankaŭ cikonioj kaj alcionoj. Multaj aliaj birdospecioj nestas sur arboj, arbustoj kaj sur la tero, entute 75 diversaj specioj. Vera kuriozaĵo estas remizoj konstruantaj tre siajn misterajn nestojn. La Bluaj Fontoj pro malaltaj temperaturoj, mizera akvo-plantaro ne kreas aparte favorajn kondiĉojn por la akvobestoj. Aliflanke tre varia kaj interesa estas la flaŭro de la rezervejo konsistanta el ĉ. 400 planto-specioj. Ĉirkaŭas ĝin la ĉerivera arbaro kun la karakterizaj por ĝi arbospecioj.  La rezervejo kun la surfaco de preskaŭ 29 hektaroj kreiĝis en 1961 jaro. Temas pri la plej bone konata kaj plej ofte vizitata rezervejo en la Centra Pollando. La akvo fontas tie kun la rapideco de ĉirkaŭ 80 litroj dum unu sekundo kaj distingiĝas  per aparta diafaneco. Dank’ al tio estas bonege videbla akvofundo kun la pulsantaj fontoj, kiuj levas kun granda forto la fundosablon, kio impresas kvazaŭ bolantaj sablogejseroj.

La rezervejo logas ne sole la loĝantojn de Tomaszów Mazowiecki kaj la regiono, sed ankaŭ gastojn de la urbo. Ĝi kandidatiĝis krome en la nunjara konkurso de “National Geographic Traveler” pri 7 novaj vidindaĵoj de Pollando. Sed eĉ sen aparta distingo temas pri loko vizitinda.

El la elsendo 11.10.2013. Legas Gabi kaj Barbara

Jam en la antaŭferia periodo nia franca aŭskultanto Claude Rouget sufloris al ni felietoni pri Wacław Sieroszewski [vacŭav sieroŝevski],  kiel laŭvica pola ekzilito al Siberio, kiu sian tempon dum la ekzilo dediĉis por esplori la ĉirkaŭantan lin medion kaj riĉigi la ĝeneralajn konojn pri loko apenaŭ konata al la mondo. Sieroszewski trafis al Jakutio. Tiu cara ekzilejo estis unu el la plej malvarmaj lokoj de la norda hemisfero kun meza jara temperaturo de minus 17 gradoj kaj meza temperaturo de januaro egala al minus 50 gradoj. Pro la fakto, ke pluvoj estas tie sporadaj la aero estas tre seka kaj somere varmiĝas ĝis 30 gradoj. Tiel do la  veter­diferencoj apartenas en Jakutio ĝis hodiaŭ al plej ekstremaj en la tuta mondo. Wacław Sieroszewski trafis tien kiel 22-jarulo. En Pollando li estas unuavice konata kiel verkisto, vojaĝanto kaj sendepend­iga aganto.  Kaj kiel centoj da aliaj li viciĝas inter polaj patriotoj, kiuj pro sia sendependiga agado estis kondamnitaj de la caraj aŭtoritatoj kaj ekzilitaj al Siberio.

Wacław Sieroszewski naskiĝis la 24-an de aŭgusto 1895, do ankoraŭ, kiam Pollando daŭre troviĝis sub la truda regado de Rusujo, Prusujo kaj Aŭstrio. Lia edukiĝado finiĝis rapide, nome en la 5-a gimnazia klaso – kiam oni senrevene forigis lin el la lernejo pro la rifuzo paroli la rusan lingvon. Same kiel pli frue lia patro ankaŭ li estis malliberigita en la fifamiĝinta 10-a Pawilono de la Varsovia Citadelo. Unu jaron poste pro la  ribelo de malliberigitoj li ricevis la krompunon de 8-jara mallibereco en severaj kondiĉoj, kiu puno estis ŝanĝita al truda ekzilo al Siberio, liakaze al Jakutio.

Polaj ekzilitoj en Jakutio – ne nur Sieroszewski – grave meritiĝis por la malkovrado kaj priskribado de ĉi tiu lando. Ja la unua homo, kiu plantis tie terpomojn estis insurgento de la Januara Insurekcio 1863,  Alekander Lipiński. La vortaro de la jakuta lingvo aŭtorita de Edward Piekarski estas unika ne nur tial, ke neniu el la indiĝenaj siberaj nacioj tian havas, sed ankaŭ tial, ke klarigante la signifon de unuopaj vortoj Piekarski malgraŭvole priskrib­is la ĉiutagan vivon de jakutoj, ne sole prezentante la rusan ekvivalenton de la vorto­signifoj.

Sendube tamen apartan rolon en la historio de Jakutio ludis Wacław Sieroszewski, la aŭtoro de grandioza etnografia verko „Dek du jaroj en la lando de jakutoj”. Sieroszewski priskribis Jakution tre vaste komencante de geografio, tra mastrumado kaj arkitekturo, finante je ĝiaj loĝantoj, ilia deveno, ĉiutaga vivo kaj kutimoj. Oni trovas en lia verko informojn pri la aspekto de jakuta tranĉilo kaj nupto­kutimoj, pri manieroj kuraci sen­fekundecon kaj pri la kulto de urso. Dank’ al tiu verko kaj pli frue menciita vortaro jakutoj fariĝis la plej bone priskribita siberia nacio. Sed la signifo de la verko de Wacław Sieroszewski „Dek du jaroj en la lando de jakutoj” estis multe pli grava. Ĝi vekis ĉe jakutoj la nacian senton,  ilian nacian fieron. Jakutoj komencis edukiĝi, ili komencis pensi pri superaj studoj veturante al Petersburgo, ili eksentis la nacian identecon, kiun ĝis hodiaŭ ili zorge flegas. Kaj Sieroszewski en Jakutio ĝis nun estas traktata ne kiel loka heroo, sed kiel la nacia trezoro, kiun konas kaj respektas la tuta jakuta nacio. Interesan disertaĵon pri polaj ekzilitoj en Jakutio pri ilia influo je la bildo de poloj inter la nuntempaj jakutoj verkis Michał Pędrecki [miĥaŭ pendrecki] aparte analizante la figuron de Sieroszewski. Laŭ la esploroj la biografio de Wacław Sieroszewski estas al jakutoj bonege konata, kvankam tiujn konojn ne dividas ekzemple la loĝantaj tie rusoj. I.a. dank’  al Sieroszewski ĝis hodiaŭ polo en Jakutio estas sinonimo de homo nobla, enorme kuraĝa, klera, entreprenema, kapabla fronti ĉian viv­situacion, nesubiĝema al politika premo.  Havi inter siaj prauloj polon estas konsiderata fakto fierinda kaj la mikisitaj polaj-jakutaj familioj estas traktataj tre amike.

Kiel menciite Sieroszewski trafis al Verĥojansk kiel 22-jarulo. Li ligis tiam sian vivon kun juna jakutino kaj post ŝia forpaso  li solece edukis sian orfiĝintan filinon Maria.  Komence de la  80-aj jaroj de la 19-jarcento li komencis verki. La biografiaj veftoj fariĝis la lite­araturaj motivoj de liaj rakontoj, kiuj kontraband­itaj de iu el la ekzilitoj revenanta post la siberia punestado al Varsovio aperis sub la pseŭdonomo Wacław Sirko en la periodaĵo „Głos” [gŭos].  Ili ĉiuj priskribis la vivon en la Malproksima Azio.

Eldonante en Petersburgo sian ĉefverkon pri jakutoj Wacław Sieroszewski konatiĝis kun Józef Piłudzki [juzef piŭsucki], kio komencis ilian postan amikecon kaj intiman kunlaboron jam lige kun la sendependa ekzisto de Pollando. Sieroszewski revenis al Varsovio. Baldaŭ li denove fariĝis la malliberigito de la 10-a Pavilono de la Varsovia Citadelo pro partopreno en nelegala manifestacio antaŭ la freŝe malkovrita monumento de Adam Mickiewicz. Por eviti la denovan ekzilon Sieroszewski akceptis la proponon de la Rusa Geografia Societo alte taksanta liajn etnografiajn laborojn inter jakutoj  kaj partoprenis en la jaroj 1903–1904 sciencan ekspedicion al la Malprokisma Oriento, kio ebligis esplori la vivon de la  tieaj nacioj.  I.a. li ankaŭ direktiĝis esplorcele  al la japanaj insuloj kaj en 1903 sur Hokkaido kune kun Bronisław [bronisŭav]Piłsudzki li gvidis esplorojn pri ajnoj. En 1904 tra Koreio, Ĉinio, Cejlono kaj Egipto li revenis al Varsovio. Dum revolucio 1905 Sierszewski denove estis malliberigita en Pawiak kaj en la 10a Pavilono de la Varsovia Citadelo.  Poste li foveturis kun sia dua edzino kaj tri filoj al Krakovo kaj Zakopane. En la jaroj 1910-1914 li loĝis en Parizo kaj tie li membriĝis en la Pafista Asocio kaj kiel ulano partoprenis la 1-an mondmiliton. Li krome soldat­servis en la legioj de Piłsudzki. En 1918 kiel la gvidanto de la Partio de Nacia Suvereneco li fariĝis ministro pri informado kaj propagando.  Pli poste, en la jaroj 1927-30 li estis elektita la prezidanto de la Asocio de Pola Literaturistoj kaj en 1933 li fariĝi membro de Pola Literatura Akademio. Kiel menciite li verkis multajn romanojn, novelojn kaj librojn pri la vivo en la Malproksima Oriento kaj tial inter poloj li estas ĉefe konata kiel verkisto. Li aŭtoris kelkajn librojn kun scienca karaktero prikibantajn la vivon de aziaj socioj kiel jakutoj, koreoj kaj ajnoj. Inter ili tiu pri jakutoj havas apartan signifon.

El la elsendo 04.10.2013. Legas Barbara

La hodiaŭa heroo de nia felietona ciklo „Konindaj poloj” estas profesoro Ludwik Hirszfeld, la malkorinto de sangogrupoj, kio savis kaj savas vivon de milionoj da homoj. Li naskiĝie en Varsovio en 1884 en la juddevena familio de bonstata komercisto Stanisław Hirszfeld. Grandan influon je la personeco de tiu ĉi elstara pola sciencisto havis lia patraflanka onklo Bolesław, kemiisto kaj aktivulo de la Asocio de la Pola Junularo „Zet”.

Havante 16 jarojn Ludwik Hirszfeld forveturis por la medicinaj studoj al la germana Würzburg. En 1904 li daŭrigis ilin en Berlino fasciniĝinte pri novaj medicinaj fakoj – bak­teriologio kaj serologio. Kune kun 7-jarojn pli aĝa bakteriologo, prof. Ulrich Friedmann li komencis esplorojn, kiuj komplete lin engaĝis. Ĝis tiu grado, ke li rezignis pri la planata partopreno en la kontraŭ­cara revolucio 1905 konfesante, ke eĉ preparinte sin al ĝi li ne sukcesis veturi al Pollando pro urĝe farendaj laboroj.

En Berlino li edziĝis al sia stud­kolegino Hanna Kasman. Du jarojn poste doktoriĝinte  per disertacio  pri sangoaglituno baldaŭ li translokiĝis al Hajdelbero. Tie doktoro Hirszfeld komencis laborojn en la Kancerekzamena Instituto sub la gvido de profesoro Emil von Dungern. La gviditaj tie eksperimentoj je hundoj ebligis konstati, ke ĉe hundoj ekzistas difinitaj serologiaj rasoj, ke tiuj trajtoj estas heredataj, ke ili ne povas aperi ĉe la idoj, se ili ne aperis ĉe la gepatroj, kvankam ili povas malaperi. Post tiuj sukcesaj ekzamenoj venis momento ekzameni homojn. Al la testoj estis subigitaj sciencaj laborantoj de Heidelberg-Univeristato kaj iliaj familioj. Rapide eblis konkludi pri apartaj trajtoj de sangogrupoj aperantaj ĉe diversaj homoj.  En 1911  Hirszfeld ricevis la proponon fariĝi asistanto de profesoro Silberschmidt en la Univeristato de Zurich. Tri jarojn poste Hirszfeld habilitiĝis per disertacio pri rezisto­fenomenoj ligitaj kun la sangkoalugado.

Kiam eksplodis la 1-a mondmilito la serba registaro defendanta sin kontraŭ Aŭstro-Hungaran Imperion alvokis la internacian socion helpi en la kontraŭbatal­ado de  tifo. Hirszfeld senprokraste reagis je la alvoko kaj estis direktita al la regita de epidemio Valjero. Tie li aranĝis laboratorion, en kiu malgraŭ tre primitivaj kondiĉoj li sukcesis akiri preventan injekciaĵon. Pro tio li estis distigita de la reĝo de Serbio Petro la 1-a per la ordeno de Sanka Sava. En 1915-a profesoro Hirszfeld kune kun la edzino revenis al Zurich. Tamen denove laŭ invito de la serba registaro li veturis al ĝia elmigra sidejo en Greklando, kie li organizis la medicinan laborejon de la serba armeo, instrukci­ante bakteriologojn kaj produktante in­jekciaĵojn kontraŭ tifo kaj kolero. Gvidante pliajn esplorojn  pri la sango de divers­naciaj soldatoj li konstatis, ke la ofteco de sangogrupoj dependas de la geografia regiono,  el kiu devenas konkreta persono. Brita Medicina Ĵurnalo bagateligis liajn esplorrezultojn. Tamen artikoloj en „Lancet” vekis grandegan interesiĝon de la sciencista medio inaŭgurante novan scienc­branĉon.

Komence de 1920 gesinjoroj Hirszfeld revenis al Pollando, kie en Varsovio Ludwik Hirszfeld kreis la Ŝtatan Serologian Instituton. 6 jarojn poste li la duan fojon habilitiĝis kiel bakteriologo kaj imunologo kaj kvin jarojn poste li estis nomumita profesoro. Aparte grava por profesoro Hirszeld esti la 1927a  jaro,  kiam dum la konferenco de Komitato de Higieno ĉe la Ligo de Nacioj estis decidite, ke la sangogrupoj en la tuta mondo estos signitaj en kohera maniero aplikante la terminologion proponitan de Hirszfeld kaj Dungern.

Kiam eksplodis la 2-a mondmilito profesoro Hirszfeld la laŭvican fojon pruvis siajn organizajn kaj pedagogiajn talentojn. Li proponis organizi la sangodonan centron. En februaro 1942 la familio de profesoro Hirszfeld trafis al la varsovia Getto.  Ankaŭ tie li distingiĝis kiel talenta organizanto kaj profesoro gvidante lekciojn, instruante kiel fronti infektajn malsanojn. En la getto li kreis laboratorion, estalis hospitalon kaj organizis Sankonsilion. Post 5 monatoj la familio sukcesis eskapi sur la arjan flankon. En 1944 profesoro Hirszfeld kun­organizis universitaton en Lublino (la orienta Pollando), sed la daŭra sopiro al Varsovio kaŭzis,  ke li  revenis tien en 1945. Tamen la fantomo de la germanaj homĉasadoj kaj surstrataj pafmortig­adoj de senkulpaj civitanoj en Varsovio ne lasis lin trankvila. Familio Hirszfeld translokiĝis al Vroclavo. Li komencis labori en la kuracista fakultato de la tiea universitato. Tre baldaŭ prof. Hirszfeld estis invitita lekcicele al Usono, sed malgraŭ insisto resti tie li revenis al Pollando. Tie li engaĝiĝis por  krei Kuracistan Fakultaton de la Vroclava Universitato kaj Mikrobiologian Fakultaton de la Medicina Akademio. En 1954 li kreis Instituton pri Imunologio kaj Eksperimenta Terapio de la Pola Scienakademio. Malgraŭ tio, ke en la 50-aj jaroj li senĉese estis invigilata de la komunista Sekurcservo neniam li bedaŭris la revenon al Pollando. Al verkisto Paweł Jasienica verkanta pri li raportaĵon li diris kelkajn monatojn antaŭ sia morto: „Estas malfacile precizigi la motivon de mia decido. Estus alia la valoro de la vivo pasigita en la ordigita kaj burĝa Svislando, kaj alia estas en Pollando. Ĉi tie,  ĉe ni oni pli prokimas al la senco de la histori­o”.

El la elsendo 20.09.2013. Legas Barbara

Dimanĉe venis malĝojiga informo pri la morto de konata pola E-aktoro Jerzy Fornal. Li mortis la 31-an de aŭgusto 2013 havante 86 jarojn. Facile estus diri – bela aĝo. Sed tiuj, kiuj konis lin scias kiom suferoplena estis la lasta jaro de lia vivo, jaro turmente soleca post la forpaso de lia edzino Zofia Banet-Fornalowa. Nur 19 tagoj restis ĝis la unua rondcifera datreveno de ŝia morto. Pola E-movado, la tutmonda E-komunumo kaj ĝia kulturo notas laŭvican doloran perodon.

La datoj de la pasintjara forpaso de Zofia kaj la nunjara de lia morto nur je kelkaj semajnoj anticipas alian daton gravan por la E-kulturo, aparte por la E-teatro, kiu estas la 27-a de septembro. Nunjare temas pri la 107-a datreveno de la unua teatra E-prezento, kiu estis “Brandfaristo” laŭ Leo Tolstoj.

Jerzy Fornal relative malfruaĝe eniris la terenon de E-teatro, ĉar nur en la 1982-a. Tiu ĉi profesia aktoro, diplom­iĝinta en la prestiĝa varsovia Ŝtata Supera Teatra Lernejo patronecata de Zelwerowicz estis membro de 8 diversaj teatraj trupoj. Aparte notinda estas la fakto, ke kiel  la 30-jaraĝulo Jerzy Fornal eniris en la konsiston de la unua kolektivo de la  fama mondskale Pola Pantomima Teatro de Henryk Tomaszewski en Vroclavo. Ĉiu premiero de Tomaszewski enkorpig­anta liajn specifajn artajn viziojn estis grava evento en la pola teatra vivo. Akiritaj spertoj en la pantomima teatro de Henryk Tomaszewski, la alproprigitaj tie pantomimaj esprim­rimedoj lasis firman kaj deĉifreblan spuron en la rolado de Jerzy Fornal.

En la 1980-a jaro post la emeritiĝo de Zofia Banet-Fornalowa la geedza paro translokiĝis el Vroclavo al Varsovio. Tiu momento gravis en ilia vivo. Por Zofia Banet-Fornalowa ĝi signifis komencon de ŝiaj historiaj font­kribradoj, por Jerzy Fornal – kiu tiam estis aktoro de la varsovia Nacia Teatro – debuton per E-teatro. Sekve li famiĝis prezentiĝ­ante dum diversaj kulturaj E-aranĝoj en Pollando, turneante tra Svedio kaj Danlando, Nederlando, Francio kaj Britio prezentiĝante i.a. en Vieno, Sofio, Berlino, Moskvo, Bonaero, Linz, Tomsko, Ateno kaj Kaŭnas. En sia E-repertuaro Jerzy Fornal havis 13  spektaklojn. Printempe de la 1991-a li inaŭguris en Varsovio unupersonan Teatron Espero, kadre de kiu li prezentis unu fojon monate E-spektaklon. Antaŭ ĉiu el ili lia edzino, Zofia prezentis bildojn el la historio de la E-Teatro kaj gvidis kultur­temajn konversaciojn.

Komence la spektakloj de la E-teatro de Jerzy Fornal estis okazantaj en la varsovia artpicejo “El Molino”, sekve en la artgalerio “Nusantara” prezentanta la popolarton el la Pacifika Regiono. La 7-an de junio 1999 Jerzy Fornal prezentis tie omaĝe al la 75a naskiĝ­datreveno de William Auld kaj Marjorie Boulton la enscenigon de ilia kunverko “Rimleteroj”. Estis al mi agrable konfirmi, ke per ĉi tiu spektaklo Jerzy Fornal faris etan escepton en la koncepto de sia unupersona teatro invitante min kunroli pervoĉe en la rimleteroj aŭtoritaj de Marjorie Boulton. Kvankam neniam realiĝis la proponata de mi aktora studio por E-parolantoj sub la gvido de Jerzy Fornal en Varsovio li tamen gvidis kurseton pri la aktora/sceneja moviĝo dum la 27-a eldono de ARKONES en la pola Poznano.

La informo pri la forpaso de la karmemora Jerzy Fornal signifas ne sole gravan perdon por la pola E-komunumo, sed ankaŭ gravan perdon sur la kultura kampo de la tutmonda esperantistaro.

El la elsendo 10.09.2013. Barbara Pietrzak