Felietonoj

La 13-an de junio 2018 pasis la 146-a naskiĝdatreveno de la pola instruisto-inventinto, ofte difinata kiel „la pola Edison”, „Leonardo da Vinci el Galicio”, galicia geniulo, Jan Szczepanik [ŝĉepanik], kvankam la memoro pri li preskaŭ forgesiĝis. Lia figuro estis dufojojn priskribta de Mark Twain kaj malgraŭ tio, ke li estis aŭtodikdakto li akiris 92 patentojn, inkluzive de 30 britaj, 22 germanaj, 21 aŭstraj, 15 usonaj kaj 4 polaj. Kiam Pollando akiris la suverenecon en 1918 Szczepanik estis patentumanta siajn inventaĵojn unuavice en Pollando.  En diversaj landoj li akiris i.a. 42 patentojn pri teksindustraj inventaĵoj, 17 patentojn pri kolora filmo, 9 patentojn pri kolora fotografio, 8 patentojn pri fotoaparato kaj projekciilo por koloraj fotoj. Tamen la plimulto de la koncernaj informoj estis  forbruligitaj dum la Varsovia Insurekcio 1944. Ekstergeedza infano ĝis la 3-a vivojaro li estis edukata de la patrino. Post ŝia edziniĝo pri la eduko de Jan okupiĝis geonkloj vivantaj en Krosno. Tie li lernis en la postjezuita popola lernejo, sekve en gimnazio en Jasło [jasŭo] kaj la instruistan profesion li ellernis en Krakovo. Ĉiam sur ĉi tiu edukvojo Szczpanik havis kolegojn,  kiuj en enorma maniero gravuriĝis poste en la publika vivo.   Jan Szczepanik ĝis la 1896 laboris kiel instruisto en la apudkarpatiaj vilaĝoj. Poste li translokiĝis al Krakovo, kie li dunĝiĝis en la „Magazino de fotoaparatoj”  de Ludwig Kleinberg [klajnberg]. Tie li konatiĝis kun la konstruo de la tiamaj fotoaparatoj kaj fotoakcesoraĵoj. Lia labordonanto komencis baldaŭ financi la ideojn de sia dungito kaj en 1898 establis en Vieno societon, kies celo estis envivigi la inventaĵojn de Jan Szczepanik. Komence ĝi produktis trukartojn, t.e. datumportajn kartojn por la modernigitaj de Szczepanik ĵakardteksiloj. Jan Szczepanik havis siajn laborejojn en Vieno, Berlino kaj Dresdeno. En Vieno lian laborejon vizitis la imperiestro,  pri la renkontiĝo klopodis la rusa caro. Tamen la tutan vivon Jan Szczepanik estis ligita kun Tarnów, kie li edziĝis al filino de distrikta kuracisto Wanda familie Dzikowska, kun kiu li havis ses geinfanojn. Tie, t.e. en Tarnów li estis ankaŭ sepultita en 1926. Kiel dirite la unuaj inventaĵoj de Jan Szczepanik ligiĝis kun kolora teksado, filma kaj fotografia teknikoj. Jam en la lastaj jaroj de sia instruista laboro en la loko Korczyn [korĉin] li vizitadis lokajn teksoestablojn konsiderante la manieron modernigi la produktadon de teksaĵoj. Aparte interesis lin la teknologio de kolora teksado. La tiama tekniko de trukartoj de Joseph Marie Jacquard postulis manan laboron. En 1896 Szczepanik proponis malpli kostan fotoelektran teksometodon  aplikinite fotografion por pretigado de trukartoj, al aŭtomata kartotruado, al aŭtomata sistemo de ilia deĉifrado kaj de la uzo de elektro en la stirado de la aranĝaĵoj. Ĉiuj teksorilataj inventaĵoj de Szczepanik estis patentumitaj en Germanio, Aŭstrio, Britio kaj Usono. Jan Szczepanik ne estis simpla provinca instruisto. Li estis adoranto de la scienco. Sian neplenan edukitecon li kompletigis legante fakan literaturon kaj sciencteknikajn periodaĵojn, korespondante kun pluraj inventistoj kaj disponante pri kelkcentvoluma biblioteko.  Antaŭ cent jaroj pri la inventaĵoj de Jan Szczepanik parolis la tuta Eŭropo. La mondan famon alportis al la polo la kugloimuna veŝto el silka teksaĵo kun delikataj ŝtalaj tegoloj. Per ĉi tiu materialo estis tegita la interno de la kaleŝo de la reĝo de Hispanio, Alfonso la 13-a, kio savis lian vivon dum atenco kontraŭ lin celita. Szczepanik kompense estis honorita per la plej alta ŝtata hispana distingo,  la Ordeno de Izabela la Katolika. La distingoproponon per Ordeno de S-ta Anna Szczepanik ricevis ankaŭ de la rusa caro Nikolao la 2-a, kion la polo pro patriotaj konsideroj malakceptis (Rusio estis unu el la 18-jarcentoj ĉefdispartigintoj de Pollando). La caro do pridonacis lin per ora horloĝo kun briliantoj. La vivo de Szczepanik estis plena de senĉesa laboro. Li i.a. inventis aranĝaĵon por la distanca perado de kolora bildo kune kun la sono helpe de elektro, kio estis la protoplasto de la hodiaŭa televido. La rilatan „telektroskopon” Szczepanik patentumis en 1897 kaj la usona televidhistoriisto Albert Abramson en sia libro pri la historio de televido mencias lian nomon inter la avanaj inventintoj de televido de la 19-a jarcento. En Pollando cetere la lanĉo de televido okazis jam en la intermilita jardudeko, la unua emisio de la televida signalo okazis en 1931  en Katowice fare de Pola Radio. Kvin jarojn poste la televida emisiilo estas funkciigita ĉe la varsovia nubskrapulo Prudential. La unua programo esti emisiita en aŭgusto 1939 kun la patopreno de fama kanzonisto Mieczysław Fogg kaj filmprezento pri Barbara Radziwiłłówna, la amantino de la pola reĝo Sigismundo Aŭgusto. Lime de la jarcentoj du poloj sendepende invetis la metodon fari kolorajn fotojn. La metodo de Sczcepanik evidentiĝis pli bona eĉ koncerne metodojn antaŭe aplikatajn. Post lia morto en 1926 la firmao Kodak en 1928 aplikis lian teknologion por la produktado de propraj koloraj filmbendoj. Cetere similan sorton spertis multaj aliaj inventaĵoj de Jan Szczepanik. Produktantoj de kserokopiiloj, skaniloj, fotoĉeloj, faksiloj, videokameraooj alproprigis la inventaĵojn de Jan Szczepanik lin mem kondamnante je forgeso. En 1900 Szczepanik akiris britan patenton por sia unu jaron pli frue inventita sistemo de kolora filmo, kiun poste elpuŝis la usona Technikolor. Dank’ al tiu tekniko estis realigitaj kelkaj koloraj filmoj. Inter la unuaj estis filmo kolore dokumentanta raportaĵon pri kirurgia operacio en la hospitalo en Langbeck-Virchov. Ĝi farigis grandega sukceso. La naturaj koloroj bildoj, aspekto de la malfermita ventra kavo, verŝiĝanta sango kaŭzis profundajn travivaĵojn de la spektantoj. Tamen aliajn estetitajn sentojn elvokis kolora filmo kreaita laŭ Szczepanik-kamerao ĉe la svisa montopasejo Jungfrau. Ankaŭ tiu ĉi ĉirkaŭ 600-metra filmo elovkis tre pozitivajn recenzojn. Ne eblas en nia felietono mencii ĉiujn inventaĵojn kaj patentojn de Szczepanik, kiu laboris ankaŭ pri la subakva ŝipo, aviadilo kun la moviĝantaj flugiloj, helikoptero kun duobla rotoro kaj eĉ aerŝipo, la t.n. celepino. Ĝojigas tamen, ke ekde 15 jaroj en Tarnów funcias la Fondaĵo,  portanta la nomon de Jan Szczepanik. Ĝia ĉefa celo estas revivigi kaj disvastigi la memoron pri la genia pola inventinto ligita kun ĉi tiu urbo.  

El la elsendo 23.06.2018. Legas Barbara – 9’31”

Hodiaŭ mi proponas konatiĝi kun la lago Hańcza en la nordorienta parto de Pollando, la plej profunda lago en Pollando kaj sur la Centroeŭropa Malaltebenaĵo. Laŭ la plej novaj ekzamenadoj helpe de specializa mara eĥosondilo faritaj de hungaraj kaj polaj specialistoj rezultas, ke ĝia profundo povas havi eĉ 113 metrojn, dum la meza profundoindico egalas al 42 metroj, en la subcentmetra profundo etendiĝas 12-hektara fundo. La lago Hańcza, tra kiu trafluas la rivero Czarna Hańcza (nigra hańcza) de la nordo al la sudo troviĝas sur la tereno de la Panorama Parko de Suwałki kaj estas ĉirkaŭprenita per strikta protekto. En la 1974-a jaro ĝi ektroviĝis en la projekto Aqua UNESCO kaj pro sia profundo kaj pro la altaj, subakvaj deklivoj. La lagosurfaco de Hańcza okupas pli ol 304 hektarojn, ĝi mem longas 4530 metrojn kaj ĝia maksimuma vasto superas mil metrojn kaj egalas al 1150 metroj. Ĝia akvospegulo troviĝas 229 metrojn super la marnivelo. La lagon Hańcza karakterizas kristale pura kaj malvarma akvo kaj ĝia signifa parto taŭgas por praktiki plonĝadon. Hańcza estas tipa postglaĉera akvoreceptaklo. La fundo kun pluraj ravinoj, kavoj estas aparta atrakciaĵo por plonĝistoj. Ĝiaj bordoj en plimulto krutaj, altaj, malfacile alireblaj estas kovritaj per rokblokoj, inter kiuj kelkaj estas vastaj je kelkaj metroj. La abundo de la rokblokoj estas tiom signifa, ke ili impresas, kvazaŭ estus laŭplane kunmetitaj. Preskaŭ mankas ĉe ili la borda flaŭro. La plantoj mergiĝintaj en la akvo formas vastajn subakvajn herbejojn. Multe pli riĉa estas la faŭno de la lago. Vivas tie multaj fiŝspecioj karakterizaj por malvarmaj nordaj akvoj i.a. koregonoj, lojtoj, ezokoj, lagaj trutoj. Renkonteblaj estas raraj, reliktaj krustacoj. En la ĉirkaŭaj arbaroj nestas preskaŭ 60 birdospecioj. La lago Hańcza troviĝas en la silentozono, eblas tamen moviĝi tra ĝi per kajako aŭ remboato. Eblas eĉ fiŝhoki, sed nur havante specialn permeson.

El la elsendo 15.06.2018. Legas Barbara – 3’40”

Olga Tokarczuk, polino, estas la ĉi-jara gajninto de la Internacia Booker-Premio, la plej grava literatura premio en Britio, per kiu oni distingas aŭtorojn de libroj tradukitaj en la anglan. La distingo estis aljuĝita pro la libro “Bieguni” (esperante “La kurantoj”). La ceremonio okazis en la londona Viktoria kaj Albert Muzeo. Olga Tokarczuk estas la unua pola venkinto de la prestiĝa Internacia Booker-Premio. En mallonga parolado dum la enmanigoceremonio, ŝi speciale (pli bone estus: aparte) dankis al la tradukistino, Jennifer Croft, pro “mirinda kunlaboro kun homo, kiu montras tian sindediĉon kaj persistemon por trovi eldoniston”. Samtempe Tokarczuk emfazis, ke kvankam ŝi estas la unua pola virino ĵus ricevinta la Booker-premion, ŝi “ne kredas je la nacia literaturo. Ŝi ja traktas la literaturon kiel vivan estaĵon, kiu aperas en unu lingvo, kaj poste povas esti tradukita en alian, kio estas alia miraklo.” La prezidantino de la ĵurio, Lisa Appignanesi, substrekis, ke “Tokarczuk estas verkistino karakteriziĝanta per granda brilo kaj imagopovo” kaj la premiita libro “uzante mirindajn vortokunmetaĵojn (eble pli bone: votumojn) transportas nin en galaksion de alvenoj kaj forveturoj, historioj kaj deteniĝoj dum ŝi esploras temojn proksimajn al la nuntempo kaj al malfacila pozicio de la homaro, kie nur plasto sukcesas eskapi mortemon.” La premiita libro “Bieguni”   (ne necesas ĉiukaze doni la tradukon) en 2008 estis distingita per la pola Nike-premio. En Britio, ĝi estis publikigita sub la titolo “Flugoj” (“Flights”).  (la nomon de la tradukistino vi jam menciis supre). La libro estas siaspeca literatura monografio de la moviĝo-fenomeno, priskribo de moviĝemo, de angoro de vojaĝantoj. Laŭ ĝia aŭtorino, nuntempe turismo iĝis moderna maniero rerenkonti tre malnovan, atavisman, nomadan instinkton. La akso, ĉirkaŭ kiu Tokarczuk konstruis la libron, ne estas heroo aŭ historio, sed la fenomeno de la vojaĝado. La titolo de la libro rilatas al la nomo de rusa dekokjarcenta sekto, kies membroj kredis, ke la mondo estas verko de Satano, kaj kiam la homo haltas, Satano havas al li pli bonan aliron. Por eskapi diablon do oni devas moviĝi la tutan tempon. Olga Tokarczuk asertas, ke ŝi renkontis eĉ la hodiaŭajn kurantojn, iliajn nuntempajn posteulojn, kiuj la tutan tempon moviĝas per la Moskva metroo. La aŭtorino de la distingita libro priskribas la mondon de permanentaj vojaĝantoj, kiuj havas siajn specifajn produktojn, kiel vojaĝkosmetikaĵojn (malgranda tubo de dentopasto, miniatura ŝampuo, faldebla dentobroso), siajn malsanojn, kiuj ligiĝas kun ŝanĝoj de la tempozonoj, sian propran lingvaĵon: simplan, praktikcelan anglan. Ekzistas eĉ aparta branĉo de psikologio, kiu ilin priskribas: la psikologio de vojaĝoj. Temas tiel pri libro priskribanta la sopiron de unu fragmento al la tuto. En ĉi tiu senso do oni povas paroli pri libro esprimanta la krion de la moderna homo vivanta en tiu ĉi vibranta, fragmentita mondo. Li krias, krias por senco tuteca, holisma, kiu estus unufraza respondo al ĉiuj demandoj. Olga Tokarczuk naskiĝis en 1962 jaro en la loko Sulechów kaj aktuale estas unu el la ĉefaj reprezentantoj de la pola nuntempa literaturo. Ŝi estis dufoje distingita per la plej prestiĝa enlande literatura premio Nike. Profesie ŝi estas psikologo. Ŝia debutromano, “La vojaĝo de la homoj de la Libro” (pollingve “Podróż ludzi Księgi”) estis eldonita en la 1993-a jaro. Du jarojn poste ŝi publikigis sian sekvan libron – “E. E.”. La tria romano de Tokarczuk, “Praerao kaj aliaj tempoj” (pollingve “Prawiek i inne czasy”) el la 1996-a jaro, estis unu el ŝiaj plej sukcesaj verkoj, pri kio atestas la fakto, ke unu jaron poste ŝi ricevis pro ĝi du gravajn en la pola kultura medio premiojn, la tiel nomatan Pasporton de Polityka (temas pri distingo aljuĝita de opinikrea semajna revuo “Polityka”) kaj la premion de Kościelscy-Fondaĵo. La laŭvican fojon ŝi ricevis Nike-premion en 2015, pro la pli ol milpaĝa romano “La Libro de Jakobo” (eble la “Jakobaj Libregoj” (“Księgi Jakubowe”), eldonita en Pollando en 2014 kaj tradukita jam en kelkajn lingvojn, interalie en la svedan kaj ukrainan. Fine de aprilo aperis en Pollando la lasta libro de Olga Tokarczuk, “Opowiadania bizarne” (“Bizaraj rakontoj”).

El la elsendo 12.06.2018. Legas Maciek – 4’58”

Antaŭ 75 jaroj naskiĝis Wanda Rutkiewicz, unu el la plej elstaraj polinoj. Pasintjare pasis la 25-a datreveno de ŝia tragika morto. La memoro pri ŝi tamen daŭras kaj la Pola Poŝto okaze de ŝia nunjara naskiĝdatreveno emisiis porokazan poŝtmarkon. Wanda Rutkiewicz estas legendeca figuro en la historio de la pola kaj monda himalaismo. Kiel la unua eŭropeanino ŝi konkeris Mount Everest  kaj kiel la unua virino en la tuta mondo ŝi konkeis la pinton K2. Wanda Rutkiewicz estis unu el malmultaj virinoj, kiuj konkeris almenaŭ ok pli ol okmilmetrajn montopintojn.   Ŝi pereis la 13-an de majo 1992 dum la grimpatako je Kangchenjunga. La infanaĝo de Wanda pasis en malfacila, postmilita tempo. Kune kun la gepatroj kaj pli aĝa frato la familio de repatruiĝintoj el Litovio venis al Łańcut, kie loĝis parencoj de la patro. Poste ili instaliĝis en Vroclavo ekloĝinte en ruinigita postgermana domo, kiu postulis daŭrajn riparojn kaj renovigadon. Bedaŭrinde la patro, eĉ se inĝeniero, ne havis inklinon al ĉispecaj laboroj, koncentriĝante pri sia inventa laboro. Post la morto de la filo, kiu pereis pro mineksplodo la patro distanciĝis disde la familio. La patrino aliflanke ne kapablis fronti taskojn ligitajn kun la hejmmastrumado kaj edukado de la infanoj. La patrinecajn flugilojn super du gefratoj etendis dekkelkjara Wanda. Ŝian maturiĝadon akcelis ankaŭ antaŭdata lerneja kariero. Ekde la plej juna aĝo ŝi korligiĝis al sportaj okupoj, tiuperiode leĝeratletiko. Ankoraŭ ne 17-jaraĝa ŝi fariĝis studentino de elektroniko en la Vroclava Politekniko. Tiuperiode ŝi la unuan fojon veturis al la montaro por rokgrimpi en la ĉirkaŭaĵo de Jelenia Góra kaj tuj kaptis la montogrimpan bacilon, por fine membriĝi en la Klubo de la Altmonta Grimpado en Vroclavo, poste en Varsovio. En 1962 ŝi finis kurson pri la Tatry-montara grimpado konkerinte ĝis tiu tempo ĉiujn malfacilajn itinrojn kaj idikante la novajn. Poste sekvis la grimpadoj en Alpoj, Pamiro, Hindukuŝo kaj Himalajo. La komenco de la 70-aj jaroj ligiĝis por Wanda Rutkiewicz kun du gravaj  eventoj. La konkero de Lenin-pinto en Pamiro kaj edziniĝo al varsovia Tatry-grimpanto Wojciech Rutkiewicz. La amo al la altaj montoj restis, la geedziĝo finiĝis baldaŭ per divorco. Poste ankoraŭfoje Wanda edziniĝis, ĉi-foje elektante aŭstran kirurgon Helmut Scharfetter, dank’ al kies helpo ŝi povis reveni al la altmonta grimado post la malferma rompo de femura osto. Sed ankaŭ tiu geedziĝo fiaskis. Ĉi tiu belega virino, jam pli frue spertis amaventurojn dum montrgrimpaj trejnadoj, sed kiam evidentiĝis,  ke partnero ne egalas al ŝi laŭ rezistemo kaj persistemo, la kontaktoj ŝiriĝadis. En 1972 tragike mortis la patro de Wanda, kruele murdita de la ĉambroluantoj en la domo en Łacut. La mortoj de la patro, kies korpon ŝi devis identigi kaj pli frue de la frato rolis kvazaŭ  la glacimonta pinto en la kunteksto de la dramecaj eventoj, kiujn Wanda Rutkiewicz frontis en sia vivo. Dum la altmontaj migradoj ŝi mem suferis multajn akcidentojn,  pereis amaso de ŝiaj amikoj kaj konatoj. Drameca estis la momentoj, kiam ŝi mem devis malsuprenporti la malkomponiĝantan kadavron de sia altgrimpa kolegino, kiam ŝi spertis la falon en 400-metran abismon de sia plej granda koramiko, Kurt Lyncke forfalinta  de Broad Peak. Tiam Wanda Rutkiewicz iom paŭzis en sia altmonta grimpado, perdinte ioman etuziasmon kaj suferinte kelkmonatan deprimon. Antaŭ ol tio okazis Wanda akiris siajn plej grandajn sukcesojn, dank’ al kiuj ŝi akiris firman lokon en la historio de himalaismo. La 16-an de oktobro 1978 Rutkiewicz kiel la unua eŭropanino kaj la tria virino en la mondo surgrimpis la 8848-metran Mount Everest. Unu jaron poste Johano Paulo la 2-a bonvenigante dum aŭdienco la himalajistinon  diris, ke „la Bona Dio volis, ke tiom altenon ni grimpu la  saman tagon”. Iliaj sortoj ankoraŭfoje kruĉiĝis la 13-an de majo 1992, kiam sur la vatikana Placo de Sankta Petro okazis atenco kontraŭ la polan papon kaj Wanda Rutkiewicz malaperis sub la pinto de Kangchenjunga. Sed pli frue, la komenco de la 90-aj jaroj alportis laŭvicajn pezajn spertojn. Unue – kiel dirite – pereis ŝia koramiko, unu jaron pli poste dum la ekspedicio konkere al Annapurno ŝiaj kolegoj dubigis ŝian grimposukceson, kiam pro vundita piedo, ŝi konkeris ĝin solece unu tagon poste ol ili. Speciala komisiono de la Pola Asocio de Alpismo tamen povis savi ŝian bonan famon konfirminte ŝian grimpsukceson baze de la faritaj de ŝi fotoj.  Sed la amarsenta sperto restis. Wanda Rutkiewicz la lastan fojon estis vidita dum la grimpatako al la pinto de Kangchenjunga. Kune kun Carlos Carsolio la 12-an de majo 1992 ili ekiris el la 4-a tendaro sur la alteco de 7950 metroj al la celo. Post la 12-hora grimpado tra densa neĝo Carsolio konkeris la pinton. Malsuprenirante li renkontis Wanda-n sur la alteco de pli ol 8200 metroj. Malgraŭ manko de bivakaranĝaĵoj Wanda Rutkiewicz decidis  tranokti ĉi tie kaj daŭrigi la grimpadon la sekvan tagon. Carsolio atendis ŝin en la kvara tendaro, sed ilia kontakto ŝiriĝis. Samtempe la nepala ministerio pri turismo deklaris, ke pro la veterkondiĉoj la savkampanjo estas neebla. La korpo de Wanda Rutkiewicz neniam estis retrovita. Ŝia pli ol 100-jara patrino mortinta en 2013 longe kredis, ke la filino transiris al alia montoparto kaj haltis en iu el la tieaj klostroj. Laŭ  montogrimpantoj en tiuj ĉi cirkonstancoj tio estis malebla. Wanda havis nur 49 jarojn.

El la elsendo 08.06.2018. Legas Barbara – 8’04”

Kiam en la 16-a jarcento la Basaj Landoj estis detruitaj pro la longjaraj bataloj kun Hispanio – la sekvinta el tio ekonomia falo, kaj disvastiĝanta protestantismo – kiu estis tamen persekutata – kaŭzis, ke multaj nederlandanoj decidis forlasi la landon kaj serĉi pli favoran vivosorton en Pollando, kiu famis kiel lando de religia toleremo. Samtempe  la posedantoj de submarnivelaj terenoj ĉe la riverbuŝo de Vistulo atendis ilin kun vaste malfermitaj brakoj, ĉar nederlandanoj, en la tiama pola lingvo Olendrzy aŭ Olędrzy havis plurjarcentajn spertojn pri la primastrumado de priindundataj terenoj kaj la interesiĝo pri la pola greno en Eŭropo estis enorme granda. I.a. en la submarnivela regiono de Żuławy ili trovis surogaton de sia patrolando. Unuavice kiel mennonitoj ili povis libere praktiki sian religion, kies nomo deriviĝis de ilia religia gvidanto Menno Simons. La spuroj de la nederlanda setliĝado videbliĝas ĝis hodiaŭ en la vilaĝa arkitekturo, urbaj spacoplanoj kaj en la nomoj de diversaj lokoj. Komence la nederlandaj setliĝantoj okupiĝadis ĉefe pri la grundkultivado, kutime sian laboron komencante per forhokado de arbaroj, arbustoj kaj protektado de la tero kontraŭ reapero de trudplantoj kaj trudarbustoj. Ili ankaŭ bredis, unuavice laktodonajn bovinojn. Krome ili zorgis pri la abelbredado, ĉasado, eta industrio kaj metio, ekzemple muelejoj, teksado. Kun la tempofluo ili meritiĝis en aliaj vivsferoj. Dank’ al la ilia inventaĵo la tn. Jakoba Eskalatoro de Adam Wiebe estis konstruitaj en Gdansko fortikaĵoj defendintaj la urbon kontraŭ la svedan invadon. La menonitoj famiĝis pro komerco per silko, veluro, puntaĵoj kaj kudristaj akcesoraĵoj). Famon alportis al ili ankaŭ la produktado de alokoholaĵoj. Ĝuste sur la polaj teritorioj kreiĝis la produktejo de fama junipera vodko Stobbes Machandel, en Gdansko oni produktis Goldwasser (unikan likvoron el pli ol 20 kuracherboj kaj radikoj miksitaj kun orpetaloj), kiun en la 16-a jarcento elpensis nederlanda enmigrinto Ambriosius Vermollen. Ĉio ĉi  ebligis al menonitoj kreskigi sian bonstaton, kion ne eblas diri pri polaj kamparanoj, ĉirkaŭprenitaj per servituta devo favore al siaj sinjoroj. Unuavice tamen nederlanda kamparano veninta el Frizio aŭ Malaltaj Landoj estis homo libera, povis kultivi grundon kiel ĝismortan luon, povis ĝin heredigi aŭ en ĉiu momento vendi kaj forlasi. La plej grava trajto estis kolektiva, solidareca respondeco de la tuta nederlanda komunumo pro devontiĝoj rilate al sinjoro kaj aparta karaktero de la komunuma organiziĝo. Tamen nederlandanoj ne kutimis integriĝi kun la ceteraj loĝantoj vivante en siaj vilaĝoj laŭ la propra religiinstruo. Ili ne havis eklezian ĥierarkion, spiritaj gvidantoj estis elektataj de ili mem, kaj bapton ili estis akceptantaj nur kiel plenkreskuloj. En iliaj preĝejoj ne troviĝis altaroj, sed predikejoj. Ilia vivo estis simpla, sed severa konforme al la virtoj de modesteco kaj ŝparemo. Ĉiaj distroj, eĉ la violonludo, estis malpermesitaj. La hazardludoj aŭ trouzo de alkoholaĵoj estis punataj. Komence la nederlandaj setliĝantoj kaj iliaj idoj uzis la malnovnederlandan lingvon, sed iom post iom forpuŝis ĝin la germana. Bedaŭrinde ili ne lasis literaturon kaj unusolaj memoraĵoj pri ili estas materialaj objektoj kaj karakterizaj panoramoj kun kanaloj, terŝutaĵoj, salikoj. La sorton de la menonitoj kaj ilia lingvo influis la 1-a dispartigo de Pollando kaj okupacio de Żuławy fare de prusoj. Prusio enorme  sin armis komence de la 18-a jarcento, kio estis neakordigebla kun la menonita pacemo kaj rifuzo soldatservi. Pro prusaj ĉikanoj multaj el ili akceptis la proponon de Katarina la 2-a, ke ili ekloĝu sur terenoj konkeritaj de Turkio ĉe la Nigra Maro, kaj en la suda Ukrainio. Ili vivis  tie relaltive namalbone ĝis la revolucio, kaj kiam en la 30-a jaroj en Ukrainio pro truda grundkolektado ekregis granda malsato la menonitoj fariĝis ĝiaj unuaj viktimoj. Tio influis menonitojn vivantajn en Pollando, terurigitaj pro la hombuĉa politiko de Stalin lasi sin logi de la germana naciismo. La triaregna propagando uzis krome la okazon por prezenti ilin kiel malsuprarejnaj pioniroj en Oriento.  La rusaj soldatoj liberigante fine de la 2-a mondmilito tiujn terenoj traktis menonitojn kiel germanojn. Tio estis ilia motivo forlasi la lokojn, en kiuj ili loĝis de jardekoj. Parto de ili ekloĝis en Federacia Respubliko Germanio, parto en aliaj mondopartoj, i.a. en Usono. I.a. la ĵus funkciigita Subĉiela Muzeo en Wielka Nieszawka protektas ilian nomon de forgeso, kvankam tre multajn memoraĵojn ligitajn kun menonitoj troviĝas ankaŭ en la Mazovia Muzeo de Płock.

El la elsendo 01.06.2018. Legas Barbara – 6’39”

Denove ni proponas al vi gesinjoroj enrigardon en kelkajn E-gazetojn, kiuj troviĝas sur mia skribotablo. Ni komencu de la aprila numero de „Esperantolehti” (Esperanta Finnlando) kaj la vortoj de la prezidanto de E-Asocio de Finnlando, Tuomo Grundstöm. Tiun tekston mi trovas tre bonvena antaŭ la venontjara UK en la finna Lahti. „Antaŭ jarcento kaj nun” ebligas kompreni iom Finnlandon, ĝian historion, en kiu antaŭ 100 jaroj finiĝis la interna, civila milito. Detaliga referenco al la sekvintaj suferoj en Finnlando superas la kadron de la trarigardo, sed optimismaj tonoj en la enkonduko la prezidanto de EAF bele koincidas kun la starigo de la respubliko antaŭ 99 jaroj, kies aŭtoritatoj trovis Esperanton taŭga instrumento por reklami, propagandi la landon eksterlande. Tio kaŭzis, ke la fondita en 1918 „Esperanta Finnlando” du jarojn poste estis aperigata kiel monata gazeto kun ŝtata subvencio en granda eldonejo Otava. La apogea momento en tiu prospera evoluo estis la 1922, kiam Helsinki gastigis la 14-an Universalan Kongreson, post kiu venis bedaŭrinde diversplatforma regreso. Kiel substrekas Tumo Grundstöm la du laŭvicaj postmilitaj finnaj UK-oj en Helsinki kaj Tampere okazis en pli favoraj kondiĉoj, kaj evidente nia redakcio tutkore pledas,  por ke plenumiĝu la deziro, ke „nia 104-a en 2019 okazu en epoko, kiun posta historio povos difini tiu de paco kaj progreso”. La venontjara UK en Lahti emfaziĝis ne sole en la vortoj de EAF-prezidanto. Kiel ni legas jam kadre de la martaj Vintraj Tagoj de la Asocio okazis prepara al la kongreso trejnseminario kun 30-o da aktivuloj. Sed finnaj esperantistoj partoprenas ne sole la landajn eventojn. Bruno Lehtinen amplekse raportas pri sia partopreno en la 9-a TAKE en Havano – kiu kiel evidentiĝis ne estis Tutamerika, ĉar kiel li raportis inter 231 kongresanoj el 20 landoj estis 185 kubaj esperantistoj dum aliajn amerikajn landojn reprezentis nur 7 esperantistoj. Tiu atentigo sendube devas enzorgigi la Amerikan Komisionon de UEA.  La sama TAKE-kongreso eĥas amplekse en la nunjara printempa numero de  interreta „La Riverego” de Esperanto-Societo Kebekia. La kolorriĉa 25-paĝa periodaĵo eldonita en PDF-formato enhavas kaj la kongresraporton kaj priskribon de la postkongresaj aventuroj de Zdravka Metz. „La Riverego” publikigas ankaŭ la kongresrezolucion. Se „Esperantolehti” kovrilpaĝon ornamas per foto rilata al TAKE, „La Riverego” allogan panoramon de la kongresurbo de la 105-a UK titolis „La plej granda Esperanto-festo: Montrealo-2020 !” La rilata artikolo referencas al la fakto, ke la montreala UK okazos 110 jarojn post kiam vizitis ĝin Zamenhof, sed listigas krome multajn gravajn eventojn, pro kiu la urbo famiĝis kaj klarigas „Kio apartas pri Montrealo” ? Kiel ni legas „Nu, ĉio ! Oni ofte nomas Montrealon la plej eŭropeca urbo en Nordameriko, pro ĝiaj kulturo, arĥitekturo, kutimoj kaj lingvoj. Ĉu vi sciis, ke, post Parizo, Montrealo estas la plej granda urbo en la mondo rilate la nombron da denaskaj parolantoj de la franca ? La franca estas la ĉefa lingvo de la urbo kaj de la provinco, Kebekio – unika fakto en la kontinento ! La angla estas la dua plej parolata lingvo en Montrealo, sed oni ne povos paŝi eĉ kelkajn metrojn urbocentre sen aŭdi almenaŭ dekon da aliaj lingvoj. Montrealo ja bonvenigis homojn de diversaj etnoj, lingvoj kaj religioj, el ĉiuj anguloj de la mondo, kaj riĉiĝis kulture kaj gastronomie dank’ al siaj novaj loĝantoj. Ankaŭ vi povos konatiĝi kun tiu diverseco promenante tra pluraj etnaj kvartaloj de Montrealo kun famaj, tipe montrealaj, eksteraj kurbŝtuparoj kaj ĝardenetoj.” Bela invito, kiun oni jam nun ŝatus meti en la E-komunuman vojaĝplanon. Sed ni revenu al la paperaj periodaĵoj, i.a. al la atinginta nin en aprilo „Norvega Esperantisto”. Mian atenton kaptis paĝo dediĉita al la norvegaj famaj figuroj favoraj al Esperanto, la junulara forumo kun artikoloj pri la lingvafrankao kaj pri konstruitaj lingvoj. Kun plezuro mi konatiĝis kun la tria parto de „Japana mozaiko” de Mario Machlik, en kiu li priskirbas sian viziton en Oomoto-Centro en Tokio. Kun la figuro de la prezidanto de Norvega E-Ligo ni povas konatiĝi pli proksime pere de la aprila numero de „La Revuo Orienta”, ĉar li estas la heroo de la rubriko „Esperanto kaj mi”. Mario Machlik konfesas, ke… „mi devus  konstati, ke Esperanto ne nur influis, sed tutsimple gvidis mian vivon, kaj ĝi fariĝis mia ĉiutaga kompanio. Pere de ĝi mi ricevis mian familion, novan hejmlandon, bonegajn amikojn kaj multajn neforgeseblajn travivaĵojn”. Lerninte kiel mezlernejano Esperanton en Pecs li tie poste studis en muzika altlernejo kaj uzis la okazaon por kontakti muzikantajn esperantistojn. Tio estis lia vojo al Noregio kaj E-familio. Profesie la heroo de la rubriko „Esperanto kaj mi” – violonĉelisto ne sole instruas muzikon, sed ankaŭ ludas en granda simfonia orkestro, kun kiu li multe vojaĝas. Kiel konfesas Mario Machlik „Kiam nia orkestro faras turneon en foraj landoj, mi ĉiam klopodas renkonti esperantistojn tie”. Kaj ĝuste tiel estis i.a. en Japanio. En la aprila numero de „La revuo Orienta” kun plezuro mi trovis legindajn beletraĵojn. SIRAKAWA Yuma akiris la 2-an premion  en la traduka branĉo de la literatura konkurso de Japana E-Instituto en 2017 pro la rakonto de SUSUKIDA Kiukin „Venas Aŭtuno”; La alia estas ekstrakto el la japana infanliteraturo. Temas pri „La nanoj en domo kun granda zelkovo” de INUI Tomiko en la E-traduko de ITABASHI Micuko. Cetere pri la laste aperintaj libroj eĉ ne japanaj legantoj de JEI-revuo povas informiĝi pere de malgrandaj resumoj. Kaj evidente por mi mem interesa, sed relative granda surprizo estas informo de WARANABE Katsuyoshi, sciiganta ke „Neantaŭe  mi publikis la libron titolitan „Rakonto: Historio de Pollando”. En ĉi tiu libro mi skribis ankaŭ pri Zamenhof kaj Esperanto”. Kompreneble temas pri la eldonaĵo japanlingva. Antaŭnelonge ni informis en nia scienca bulteno pri kompleta rekono de la genomo de rozo. Des pli mian atenon kaptis la novaĵo hokita de OKITA Kazumi pri la nova tekniko koncerne genoman manipuladon pere de ŝanĝo de la vicordo de genomo de plantoj. Kiel ni legas oni aplikas ĝin ekde la pasinta jaro en la japana Nacia Instituto por Esploro de Agrikulturo kaj Manĝaĵo por akiri deziratajn proprecojn de rizo. La informanto tamen prave atentigas, ke estas ankoraŭ multaj solvendaj problemoj, kiel sekureco de genetike modifitaj plantoj aŭ ilia influo al la ekologia sistemo. La plej freŝa inter la hodiaŭ traktataj periodaĵoj estas la maja numero de la interreta periodaĵo  „Novaĵoj Tamtamas”, Internacia Gazeto de Esperanto Jokohama (Hama-Rondo).  Kiel unualoke ni ekscias komence de majo en la urbocentro de la urbo okazis „Foto-Espozicio pri Internaciaj Amikecaj Agadoj”, al kiu esperantistoj kontribuis ne la unuan fojon, sed ĉi-foje dank’ al pli taŭga ekspoziciloko dum semajno vizitis ĝin 492 personoj. Inter ili estis eĉ grupo de polaj turistoj, inkluzive esperantiston.  10 paneloj rilatis al esperantistaj  amikiĝoj, 14 rilatis al la vivo de Zamenhof kaj Esperanto. Ĉi-lastajn panelojn en la originalo pretigitajn de la pola ministerio por la eksterlandaj aferoj en la versio E-pola oni adaptis al la versio E-japana. Ankaŭ „Novaĵoj Tamtamas” referencas al la UK-o, sed ĉi-foje la Lisbona. Nome iu el la aprilaj klubaj renkontoj de „Hama-Ronsa Vespero” kun pli ol 20 partoprenontoj estis dediĉita al Portugalio, la lando de la nunjara Universala Kongreso. Akiya Hideo parolis japane kun bildoj en Esperanto pri la portugala historio. Namba Fumiharu, fervojamanto informis pri portugala fervojo, transnacia portugala-franca trajno, la lisbonaj metrooj, tramoj. Miyazaki Hideko gvidis etan kurson pri la portugala lingvo, ĝia alfabeto, personaj pronomoj, ciferoj, salutoj, k.t.p. Fine pri la historio de la portuagala E-movado, en kies historio estis ankaŭ malpermeso de Esperanto, parolis Doi Ĉieko.   Sed en la kunsidoj de la jokohama HAMA-Rondo ne mankas ankaŭ literaturo. Meze de junio la kunvenintoj dividos impresojn kaj kritikojn pri sia pasintjara eldonaĵo  “Gvidlibro pri Jokohamo kun Eseoj Hamalogiaj”. Ne senkaŭze mi iom detale citas tiujn klubajn programojn, eble ili povos servi inspire en tiuj kluboj, kiuj perdas membrojn pro manko de interesaj renkontoj, monotonaj programeroj. La 4-paĝa  „Novaĵoj Tamtamas” ebligas tamen ankaŭ plezuran renkonton kun literaturo. La mallonga rakonto de AKUTAGAŬA Rjunosuke en la traduko de AIDA Yayoi „Sonĝo” koncernas sonĝomisterojn,  i.a. la spertatajn  en ili kaj kolorojn kaj aromojn.  La redaktoroj Sibayama Zyun’iti, Noriko invitis do la legantojn dividi siajn spertojn pri sonĝoj koloraj, aromaj aŭ ne. Eble ni legos pri tio en la sekva numero de „Novaĵoj Tamtamas”.

El la elsendo 26.05.2018. Legas Barbara – 13’87”

La nomon de la Historia Monumento de Pollando ricevis lastatempe 10 novaj objektoj. Unu el ili estas la Katedrala Altaĵo de Płock. Płock estas la mezgranda urbo en la centra Pollando, kiun eblas difini, kiel historian ĉefurbon de la tuta regiono kaj kiu lime de la 11-a kaj 12-a jarcentoj dum neplenaj 60 jaroj rolis ankaŭ kiel la ĉefurbo de Pollando. La koron de Płock formas alta – pli ol 40-metra – bordo de Vistulo difinata kiel la Katedrala Altaĵo. De tie etendiĝas superba panoramo al la vasta rivervalo. Tamen ne la rava panoramo decidas pri ĝia signifo. La Katedrala Altaĵo ludis en la historio de Pollando rolon esceptan. La urbo estis establita de la unua pola reganto Mieszko I en la unua duono de la 11-a jarcento kaj la defendoremparo ĉirkaŭis la tutan altaĵon. Jam tiam ekzistis tiuloke preĝejo, kies lokon prenis pli posta katedralo. Płock estis unu el la haltejoj de reĝo Bolesław Chrobry, kiu senĉese kontrolmoviĝis tra sia ŝtato. Pitoreska Katedrala Altaĵo videbliĝas demalproksime. Unu el ĝiaj plej valoraj objektoj estas ĝuste la menciita Katedralo, katedrala baziliko de la Ĉielpreno de la plej Sankta Maria Virgulino el la 12-a jarcento, tiam la plej granda konstruaĵo en Pollando. Plurfoje alikonstruata ĝi konservas post la rekonstruo el la komenco de la 20-a jarcento sian 16-jarcentan aspekton. Ĝi havas du gotikajn turojn, gablon kaj apogpilastrojn, renesancan kupolon kun kasko. En la reĝa kapelo eterne ripozas Władysław Herman kaj Bolesław Krzywousty kaj pluraj mazoviaj kaj lokaj princoj. Unu el la apartaj kultoobjektoj estas la 17-jarcenta figuro de Dipatrino la Mazovia, adorata kiel Miraklfarantino. Kun la katedralo nedisigeble ligiĝas impona bronza pordo kun bibliaj scenoj, artverko de la romanika arto farita de majstroj el Magdeburgo. Bedaŭrinde temas pri kopio, ĉar – laŭ kelkaj fontoj – jam en la 13-a jarcento dum iu el la invadoj litovaj-rusaj la originalo estis rabita kaj forveturigita al Rusio. La nuntempaj foslaboroj ĉirkaŭ la katedralo malkovris fragmentojn de konstruaĵo, kiun iuj esploristoj difinas kiel misian katedralon de sankta Bruno el Querfurt. Li venis ĉi tien preparante sin al la evangeliza misio al Prusio. Povas esti, ke ĝuste ĉi tie li verkis historion de la unuaj polaj saktuloj. En la alrigardo al la Katedrala Altaĵo bone videbliĝas du ruĝaj turoj de la plej malnova masonita kastelo en Mazovio. Malpli alta estas nomata la Nobela, pli alta kovrita per pufa baroka kasko ricevis la nomon la Horloĝa. La kastelo konstruita en la 14-a jarcento estis en la sekvaj jarcetoj alikonstruata. En la 16-a jarcento transprenis ĝin benediktanoj. Sed tiuloka ĉeesto de benediktanoj estas multe pli frua kaj ligiĝas kun la komenco de la kristango de Mazovio. En la 11-a jarcento ili havis tie preĝejon de sankta Adalberto, en la sekva jarcento ili establis abatejon. En 1538 reĝo Sigismundo la Maljuna donacis al ili terenon, sur kiu troviĝis la plej malovaj konstruaĵoj el la 12-a jarcento, kio fariĝis la okazo elkonstrui novan abatejon, kaj preĝejon. Imponaj konstruaĵoj ne eltenis la frapon de svedoj, kiuj en 1705 komplete ĝin prirabis, forbruligante bibliotekon kaj arkivejon. Poste dum jardekoj en la iamaj monakaj konstruaĵoj funkciis lernejoj. En la 60-aj jaroj de la 20-a jarcento post ĝisfunda renovigo kaj adapto ĝi fariĝis la sidejo de la Mazovia Muzeo, kaj ekde 10 jaroj troviĝas en ĝi la Dioceza Muzeo. Krom riĉaj kolektoj de la religia arto, ĝi posedas verŝajne la plej malnovan konserviĝintan sur la polaj teritorioj reĝan kronon. La rigardon logas la unika kolekto de zonoj por la nobelaj vestoj. Intereson vekas valoraj manuskriptoj, inkunabloj kaj malnovpresaĵoj, kiel Płock-Biblio el la 12-a jarcento kaj la 13-jarcenta fondoakto de la urbo. Ĝenerale oni asertas, ke Płock kreiĝis en mezepoko. Tamen la arkeologiaj esploroj aparte ĉe la Katedrala Altaĵo elmontras, ke la homa setliĝado tie estas multe malpli nova, plej verŝajne bronzepoka. Tamen Płock kiel burgo kreiĝis tuj kiel centro de la regiono, kion pruvas laŭ arkeologoj la grandeco de la baza burga areo taksata je du hektaroj. Kaj tio ligiĝas kun la fakto, ke tiuj terenoj ektroviĝis en la sfero de la interesiĝo de la Piast-dinastia ŝtato.

El la elsendo 18.05.2018. Legas Barbara – 6’25”

La nomo de Odo Bujwid devus esti konata al ĉiu esperantisto, aparte tiu interesiĝanta pri la historio de la E-komunumo. Lian nomon kaj atingaĵojn menciis jam la Enciklopedio de Esperanto, sed mi ne certas ĉu ĉiuj scias ekzemple, ke en Krakovo troviĝas al li dediĉita muzeo. Elektriza do estas la sciigo, ke la 26-an kaj 27-an de majo 2018 ĝi estos malfermita por la vizitantoj. La establita en 1964-a jaro muzeo de Odon Bujwid laŭ la klopodoj de liaj nepoj funkciis nur ĝis la fino de la 90-aj jaroj. La nuna posedanto porokaze disponiganta ĝin al la publiko deklaras klopodi pri establo de la fondaĵo, kiu okupiĝus pri ĝia organizo, renovigo kaj popularigo. Aktuale la muzeo okupas du ĉambrojn en la brikdomo, en kiu loĝis Odo Bujwid. Troviĝas en ĝi originalaj mebloj, i.a. lia skibotablo, diversaj objektoj, kiel kuracista injekciigilo, dokumentoj, fotoj, familiaj taglibroj. Kiel akcentas la nuna posedanto tiu ĉi kolekto estas valora ne sole por Krakovo kaj Pollando, sed ankaŭ laŭ la monda skalo. Odo Bujwid naskiĝis en 1857 en Vilno kaj mortis en Krakovo en 1942. Li estis la unua pola bakteriologo, pioniro de higieno kaj profilakto, unu el la unuaj polaj sciencistoj okupiĝantaj pri la produktado de kuracinjekciaĵoj.  Siajn medicinajn studojn li faris en Varsovio –       dum kvar jaroj samtempe kun Zamenhof –  post kiam liaj gepatroj Feliks  kaj Berta ĉirkaŭ la jaro 1870 translokiĝis al Varsovio. Tie lia patro kiel oficisto laboris en la urba magistrato. Dum la varsovia studperiodo en la kuracista fakultato Odo Bujwid interesiĝis unuavice pri kemiaj esploroj kaj mikroskopio, verkante pri tio siajn unuajn studlaboraĵojn. Lia konkursvenka diertaĵo, pro kiu li ricevis oran medalon en 1884 „Mikroskopio kaj mikrokemio de sputaĵo en la malsanoj de la spirvojoj” servis poste praktike al la studentoj kaj kuracistoj. En 1855 Odo Bujwid kiel  stipendiito de la Kaso de Józef Mianowski, la fondaĵo subtenanta sciencon, la plej granda kaj plej grava tiam pola scienca organizaĵo kreiĝinta en la rusa aneksoparto en 1881,  forveturis al Berlino. Tie li partoprenis en la unua kurso de Robert Koch pri baktoriologio, tie li akiris specializon kiel kuracisto bakteriologo. Post la reveno al Varsovio dank’ al la kaso li establis en Varsovio bakteriologian laboratorion, gvidante kursojn por studentoj kaj kuracistoj, kiuj kursoj aperintaj prese en 1887 formis la unuan polan studlibron pri kuracista bakteriologio. Unu jaron pli frue Odo Bujwid kiel la unua polo  lernis ĉe Ludoviko Pasteur metodikon de profilakta injekciado kontraŭ la rabio. Sekve de tio li kreis la unuan en Pollando kaj la duan en la mondo Institucion pri Profilakto kaj Kuracado de Rabio, specialistiĝante pri bakteriologio, mikrobiologio kaj ekzamenado de nutroproduktoj. En 1883 laŭ invito de la Kuracista Fakultato de la Jagelona Universitato Odo Bujwid fariĝis estro de la kreiĝinta tie katedro de hignieno. Al liaj taskoj apartenis instruado de bakteriologio kaj kuracista diagnozado. Ĉe sia katedro li establis  la duan en Pollado Instituton de Pasteur-injekciadoj. En 1894 li sukcesis akiri la kontraŭdifterian antitoksinon antaŭ ol Emil Behring konigis la manieron ĝin akiri. Odo Bujwid ekzamenis ĝiajn kuracproprecojn kaj samjare en la Varsovio ĉe sia iama Pasteur-Instituto kaj ĉe la krakova Instituto li iniciatis ĝian produktadon. Poste li komencis produkti aliajn atitoksinojn, senĉese gvidane sciencajn esplorojn kaj publikigante artikolon pri bakteriologio kaj higieno. Dum la germana okupacio en la daŭro de la 2-a mondmilito lia laboratorio liveradis al poloj injekciaĵojn kontraŭ tifon. Lia famo kiel bakteriologo fine de la 19-a jarcento fariĝis firma. Odo Bujwid estis nomumita tiam membro de la scienca konsilio de la ministro por la internaj aferoj de la Aŭstro-Hungara Monarkio (Krakovo troviĝis ja en la aŭstra aneksoparto) kaj direktoro de la Ŝtata Instituto pri la Ekzamenado de Nutroproduktoj en Vieno. Translokiĝinte al Krakovo Odo Bujwd engaĝiĝis ankaŭ al. la socia agado. Kune  kun sia edzino Kazimira li engaĝigis en la rekonstruon de la Reĝa Kastelo sur Wawel-altaĵo en Krakovo, rekone por kio ili ricevis omaĝan briketon. Kiel la krakova urbokonsiliano Odo Bujwid prezentis la ideon elkonstrui en la urbo kanalizon. Li estis ankaŭ senlaca populariganto de klerigo. Kune kun la edzino li establis Rondon de la Societo de Popolaj Lernejoj kaj ili fariĝis la organizintoj de la unua en la urbo knabina gimnazio. Li subtenadis la ideon de universitata kleriĝado de la virinoj. En 1899 li transprenis la taskon organizi kaj gvidis dum multaj jaroj Popolan Universitaton de Adam Mickiewicz. Lia filino Helena Jurgielewiczowa kiel la unua virino en Pollando akiris la diplomon de bestkuracisto en 1923 akirinte la plej bonan noton en la Akademio de Veterinaria Medicio en Lvovo. Kune kun la edzino Odo Bujwis logis junajn homojn kun modernaj vivkonceptoj gastigante en sia hejmo reprezentantojn de la progresema krakova inteligentularo. Odo Bujwid estis persono tre laborema kaj organizita. Laŭ unu el liaj filinoj (entute li havis ses geifanojn) li maltoleris pirgrecon, disipemon, kontraŭis la drikadon, tabakfumadon, kartoludon kaj tavernodiboĉadon. Lia edzino Kazimira, pioniro de la virinaj rajtoj, esperantistino estis fidela helpantino en liaj esperantistaj laboroj. En 1812 Odo Bujwid fariĝis la prezidanto  de la 8-a UK en Krakovo, la lasta en kiu Ludoviko Zamenhof partoprenis oficiale kiel la lingvokreinto. Postmilte kiel la prezidanto de la Tutlanda Federacio de E-Societoj Odo Bujwid dank’ al siaj rilatoj kaj konatecoj en la polaj regantaj medioj akiris multajn favorojn por Esperanto kaj esperantistoj. Dank’ al liaj klopodoj Józef Piłsudzki, la prezidento de la Pola Respubliko fariĝis favoranto de Esperanto kaj akceptis patronecon super la 23-a UK en 1931. Pli fre en 1924 Odo Bujwid ekprezidis Polan E-Delegitaron. En la jaroj 1927/28 kiel delegito de Pollando Odo Bujwid faris esplorvizion en Brazilo  por studi la vivon de la tieaj polaj aetliĝintoj. Pri multa helpo ricevita de esperantistoj en  ĉi tiu tasko li skribis en siaj porregistaraj raportoj. En  1930 Odo Bujwid faris veturon al Nederlando, Danlando kaj Svedio por konatiĝi kun la kulturo kaj sanitara higieno de ĉi tiuj ladoj. Dum pluraj renkontiĝoj siajn prelegojn pri la pola kulturo kaj scienco li estis prezentanta en Esperanto. Li verkis multajn artikolojn en kaj pri Esperanto. Dum jaroj proprakoste li eldonadis la periodaĵon „Pola Esperantisto”. Odo Bujwid estis membro de la Lingva Komitato, Honora Membro de UEA, prezidanto de ISAE. Li apartenas al la ĉefaj, neforgesendaj figuroj de la pola kaj internacia E-movadoj.

El la elsendo 11.05.2018. Legas Barbara – 10’24”

Hodiaŭ ni proponas gesinjoroj viziti la 12-milan urbeton proksime de Varsovio Góra Kalwaria [gura kalvarja], laŭ ĝisvorta traduko „la kalvaria monto”. La troviĝanta 34 kilometrojn for de la centro de la pola ĉefurbo urbeto, jam en la 13-a jarcento estis notita kiel la kavalira vilaĝo Góra. Ĝia aparta historio komenciĝis en la 17-a jarcento, kiam ĝi apartenis al la posedaĵoj de la episkopo de Poznano Stefan Wierzbowski [vjeĵbofski]. Kaj ĉio onidire komenciĝis de mirakla evento post kiam la invadintaj svedoj terebenigis la vilaĝon. Tiam sur la ĉielo ekbrilis purpura kruco kaj en ĝi flamanta koro trapikita de najloj. Pli supre frapbrilis la Luno, sube rotaciis La Suno. La mirigaj informoj atingis la episkopon, kiu decidis elkonstrui ĉi tie urbon je la gloro de Dio. Kaj efektive tiu ĉi urbo, Nowa Jerozolima (Nova Jerusalemo) fariĝis lia vivverko. La episkopo decidis rekrei la plej gravan urbon de la Sankta Tero. Por reliefigi la  ligon  kun ĝi sur la stratoj de la urbo konstruita sur la plano de kruco estis disŝutita  tero en 33 sakoj rekte venigita el Jerusalemo. En Nowa Jerozolima estis elkonstruitaj 6 preĝejoj, kvin klostroj de diversaj ordenoj, 35 kapeloj. Multaj lokoj kaj objektoj ricevis nomojn, kiuj ligis al la Biblio kaj la historio el la epoko de Kristo. La urborajtojn Nowa Jerozolima ricevis en 1670 kaj laŭ decido de reĝo Michał Korybut Wiśniowiecki [miĥaŭ koribut visnjovjecki] ĝi estis destinita nur por katolikoj. Okaze de la Pasko el la tuta lando celis tien la kredantoj por partopreni la Pasionon de Kristo. Por ili la alveno al Nowa Jerozolima rolis kvazaŭ pilgrimiro al la Sankta Lando. La florado de la urbo ne longe daŭris. Post la morto de la episkopo Wierzbowski sekvis iom-post-ioma kadukiĝo, kion atestis la vizitinta la urbon meze de la 18-a jarcento episkopo Ignacy Krasicki. Defintiva falo sekvis post la 18-jarcentaj dispartigoj. Unue Nowa Jerozolima ektroviĝis sub la prusa, sekve rusa  administracioj. La aneksintoj forigadis ĉiajn religiajn spurojn, detruataj estis kapeloj kaj preĝejoj, forportataj  grandkvante dokumentoj. Nowa Jerozolima sojlis novan historion. En 1794 la prusa reĝo Frederiko Vilhelmo la 2-a permesis, ke krom katolikoj loĝu tie ankaŭ alikredantoj. Baldaŭ amase komencis venadi tien judoj. La unuaj jam en 1802. Komence ili luadis ĉambrojn, domojn. Meze de la 19-a jarcento venis ĉi tien la juda piulo, rabeno Icchak Meir Rothenberg Alter. Liaj konoj, aŭtoritateco logis milojn da ĥasidoj el diversaj lokoj de la Centra Orienta Eŭropo. Judoj kredis, ke la rabeno havas la povon sanigi, scipovas interpreti komplikajn tekstojn, doni moralaj instruojn. Kun penso pri celantaj lin amase judoj estis konstruita la malvastŝpura fervojlinio liganta kun Varsovio, sed la urbo portis tiam jam novan nomon, la konatan ĝis nun Góra Kalwaria. Sed ankaŭ ĉi tiu realo ne daŭris longe finiĝinte samtempe kun la eksplodo de la 2-a mondmilito. Hodiaŭ Góra Kalwaria ebligas al la vizitantoj trovi multajn spurojn ligitajn kun sia historio, kun la periodo kiam ĝi estis urbo nur por katolikoj, kun la periodo kiam multis tie judoj. Inter tiuj spuroj troviĝas ankaŭ la ruino de la kastelo el la limperiodo de la 14-a kaj 15-a jarcentoj. Konstruita de la mazovia princo Janusz [janusz] la 1-a ĝi havis gravan militistan signifon. Ĝiaj eksteraj muroj estis dikaj je du metroj kaj altis ĉirkaŭ 8 metrojn. La unuan fojon ĝi estis damaĝita dum la sveda invado (1656), sed definitiva detruo okazis sub la prusa anekso. Ĝis nun konserviĝis plimulto de la kastelaj muregoj kaj tri turoj de kiuj eblas amiri la pitoreskan panoramon de la regiono.

El la elsendo 04.05.2018. Legas Barbara – 05’38”

La heroo de nia hodiaŭa felietono estas Jan Karski, verdire tio estas la pseŭdonomo de Jan Kozielewski.  Ne senkaŭze ni memorigas lian figuron ankoraŭ en aprilo 2018, en kiu pasis la 75-a datreveno de la ribelo en la Varsovia Geto. Temas pri la kuriero de la sekreta pola ŝtata dum la 2-a mondmilio, kiu informis la okcidentantajn gvidantojn jam en 1942 pri la okazanta sur la polaj teritorioj ekstermo de judoj. Jan Karski naskiĝis en 1914 en Lodzo kiel la plej juna, oka infanoj en la pola katolika kaj patriota familio. Sian naskiĝurbon li difinis post la paso de la jaroj kiel urbon malpuran kaj malriĉan, sed kiel urbon tolereman, en kiu pace kunvivis poloj, judoj, germanaj, la urbon kiu formis lian personon. Jan Karski diplomitiĝis pri juro kaj diplomatio en la Lvova Universitato kaj kun distingo finis   Lernejon de Rezervaj Artileri-Subleŭtenantoj en Włodzimierz Wołyński. Tuj antaŭ la 2-a mondmilito li komencis dipomatian karieron en la pola ministerio por la eksterlandaj aferoj. Post la eniro de rusoj sur la orientajn terenojn de Pollando la 17-an de septembro 1939 Karski kun miloj da polaj oficiroj fariĝis la sovetunia ostaĝo. Nur dank’ al bonŝancigaj cirkonstancoj – interŝanĝo de ostaĝoj inter la 3-a Regno kaj Sovetunio  – li estis transportita en la germanan okupacian sferon. Fuĝinte el la transporto li evitis la sorton de plimulto de siaj batalkamaradoj murditaj en Katuń en 1940. Atinginte Varsovion Jan Karski engaĝigis en la laborojn de la rezista movado fariĝinte kuriero de la Pola Konspira Ŝtato. Dotita de fotografia memorkapablo, regante kelkajn fremdajn lingvojn li estis peranta kelkfoje al la pola registaro en elmigrejo, en Francio kaj Britio,  sekretajn instrukciojn kaj ordonojn. Per sia laboro li alportis kontribuon al la konstruo de la strukturoj de la Pola Konspira Ŝtato kaj funkciado de la plej granda en la okupaciita Eŭropo politika-militista organizaĵo. Dum sia tria misio en junio 1940 li estis arestita kaj torturita de Gestapo, entrepreninte eĉ la provon de sinmortigo. Bravage liberigita de la konspira Landa Armeo el la hospitalo en Nowy Sącz li daŭrigis siajn sekretajn misiojn laŭ la rekomendo de la Pola Konspira Ŝtato en Krakovo kaj en Varsovio.  Dum la preparoj al la lasta kaj la plej grava Karski dufojojn estis kondrabande enkondukita en la varsian getton por propraokule atesti la dramecan situacion de judoj. Alivestita kiel ukraina soldato li pasigis ankaŭ horojn en la provizora tendaro en Izbica de kie judoj estis transportataj al la mortotendaroj en Sabibór kaj Majdanek. Denove li fariĝis atestanto de senhomece, brutale traktataj, mortantaj pro malsato kaj pafmortigataj homoj. Aŭtune de la 1942 Jan Karski tra Bruselo, Parizo, Perpignan, Barcelono, Madrido kaj Gibraltaro atingas Londonon. Tie li raportas al la ĉefministro de la pola konspira ŝtato kaj generalo Władysław Sikorski pri la strukturo, organizo kaj funkciado de la Pola Konspira Ŝtato, peris informojn pri la ekstermado de judoj. Laŭ la komisio de la pola konspira ŝtato en 1942 Karski transdonis informojn pri la ekstermado de judoj al la okcidentaj aliancanoj en 17-minuta parkerita raporto. Persone liverinte detalajn raportojn kiel rekta atestanto li alvokos la britan ministron por la eksterlandaj aferoj Anthony Eden, reprezentantojn de la brita ministerio por la eksterlandaj afertoj kaj britajn elitojn entrepreni agadojn por ĉesigi la holokaŭston. En julio 1943 – du monatojn post la strangolo de la ribelo en la varsovia getto – Karski renkontiĝis en la Blanka Domo kun la usona prezidento Franklin D. Roosevelt. La interveno de la okcidentaj aliancanoj neniam okazis. Postmilite Jan Karski restis en Usono ne povante reveni al la komunista Pollando. Tie li faris studojn kaj doktoriĝinte ĉe Georgetown-universitato en Vaŝingtono dum 40 jaroj  li lekciis pri internaciaj rilatoj kaj teorio de komunismo en la tiea Lerejo por la Eksteraj Servoj, la forĝejo de la usona diplomatiaj servoj. Inter liaj studentoj estis i.a. Bill Clinton, kiu en iu el siaj paroladoj en Georgetown University kiel la  prezidento menciis Karski kiel „modelon de heroismo, karakterofoto kaj senkompromiesemo”. Pri siaj spertoj Karski verkis libron „Story of a Secret State”, kiu eldonita en 1944 fariĝis furorlibro en Usono. La libro estis tradukita en plurajn lingvojn en Pollando ĝi povis aperi nur en la jaroj 1999, 2004-. Tiu sukceso en 1944 ebligis al Karski orrganizi plurajn aŭtorajn renkontiĝojn en Usono kaj Kanado por proksimigi la veron pri la Pola Konsipra Ŝtato kaj pri la ekstermoperiodo. Krome li verkis la anglalingvan disertaĵon „Grandaj ŝtatpotencoj rilate Pollandon: 1919-1945  de Versajlo kaj Jalto” kiu estis ĝisfunda analizo de la internacia situacio de Pollando dum la 2-a mondmilito. Jan Karski dum jaroj ne estis dividanta informojn pri siaj dummilitaj travivaĵoj, kio ŝanĝiĝis nur en 1978, kiam li donis intervjuon al Claud  Lanzmann realiganta la filmon „Shoah”. En 1982 Jan Karski ricevis la titolon Justulo inter la Nacioj de la Mondo kaj 12 jarojn poste la honorajn civitanecojn de Israelo kaj de sia hejmurbo Lodzo. En 1995 el la manoj de prezidento Lech Wałęsa li ricevis la plej altan polan distingon Ordenon de la Blanka Aglo kaj la 29-an de majo 2012 prezidento Barack Obama distingis lin postmorte per la plej supera usona civila distingo Prezidenta Medalo de Libereco. Kun la tempofluo Jan Karski fariĝis internacia ikono de batalo favore al homaj digno kaj rajtoj kaj de la  kontraŭstaro rilate totalismojn. Lia vivmesaĝo havas fundamentan signifon por la kolektiva memoro de la pola kaj la monda socioj, kvankam li neniam fieris nek fanfaronis pri siaj dummilitaj agadoj. Nun oni omaĝas lian memoron diversforme, atribuante lian nomon al stratoj, lernejoj k.s. Plej multas monumento-benkoj kun la sidanta figuro de Jan Karski, kiuj troviĝas en Novjorko, Georgetown, la polaj Kielce kaj  Łódź, en Telavivo.

El la elsendo 27.04.2018. Legas Barbara – 09’17”