Felietonoj

Ĉi-foje gesinjoroj mi proponas felietonon rilatantan al iu el la polaj historiepizodoj, sed hodiaŭ aparte loge aktuala pro la fakto, ke la 18-an de januaro 2019 pasas la 500 naskiĝdatreveno de la pola reĝidino, litova princino kaj hungara reĝino, Izabela Jagiełło – Izabela Jagelonidino. Ŝi estis la unua infano de la reĝo Sigismuno la Maljuna, la nepo de Władysław Jagiełło, la etablinto de nova dinastio post la senhereda morto de la unua pola Piast-dinastio. Ŝia patrino estis la reĝino Bona Sforza d’Aragona devenanta el la potenca itala gento de la milanaj princoj. Izabela ricevis tre zorgeman edukon en la krakova kortego. Ŝia patrino instruis al ŝi la italan kaj edukis ŝin en la spirito de la renesanca kulturo. Krom la pola kaj itala Izabela regis latinon kaj la germanan. Jam du monatojn post ŝia naskiĝo oni ŝpinis planojn pri ŝia geedziĝo. Kiam ŝi estis kvarjara en Krakovo estadis vizite francaj diplomatoj, klopodantaj pri alianĉiĝo kun Pollando. Ŝia geedziĝo kun iu el la francaj princoj favorus tiun planon. La planon trovis interesa la reĝino Bona, sed ne la reĝo. Multis aliaj geedzaj planoj. Post kelka tempo iom neatendite aperis nova kandidato, Jan Zápolya, la reĝo de Hungario, kiu persiste serĉis aliancojn kontraŭ Habsburgoj. Marĝene ni notu, ke Jan Zápolya pli frue edzinigis al la patro de Izabela, Sigismuno la Maljuna (en 1512) sian je 8 jaroj pli junan fratinon Barbara. Bedaŭrinde ŝi mortis tri jarojn poste, verŝajne pro postakuŝaj problemoj. Ekde 1526 Jan Zápolya estis la reĝo de Hungario kaj tiu eterna fraŭlo batalanta kontraŭ la habsburga influo en Hungario kaptis la atenton de la kontraŭhabsburga reĝino de Pollando, Bona. Verŝaje ŝia ideo estis edzinigi sian plej aĝan filinon al la hungara reĝo. La geediĝo inter dudekjarulino kaj 32 jarojn pli aĝa fraŭlo okazis en 1539. Jan Zápolya estis homo diplomata,  ruza, bona batalanto, sed ne agnoskita de parto de la hungara nobelaro, kiu favoris Habsburgojn. La lando estis dividita je du partoj, ĉiam pli evidente sentiĝis la minaco flanke de la Otomana Turkio. La sekvan post la geedziĝo jaron, la 7-an de julio Izabela naskis filon. Feliĉo ne daŭris longe. Du semajnojn post tiu evento juna reĝino de Hungario vidviĝis. Parto de la hungaraj sinjoroj deklaris etan filon, Johano Sigismundo kiel la reĝon de Hungario, transdonante la regopovon en lia nomo en la manojn de la reĝino Izabela. Tamen Ferdinando Habsburgo decidis armite defendi sian rajton al la heredo. En la konflikton emiksiĝis Turkio disbatinte la aŭstrajn milittaĉmentojn. Antaŭe turkoj invadis la ĉefurban Buda, kaj Izabela suferis enorman humiĝilon. La turka sendito postulis, ke ŝi pruvu, ke ŝia filo estas ŝia infano. Reage la reĝino fiere malzonumis sian robon preminte la infanon al la mamo. Tamen Sulejmano la 1-a mem ne estis cedema kaj postulis, ke ŝi transdonu la filon al lia korto. La knabo en la sultana tendo eklploris tiom forte, ke eĉ venigita mamnutristino ne kapablis ĝin trankviligi. Sekve Izabela kiel  la unusola virino el la neotomana familo aperis antaŭ lia vizaĝo. Finfine Sulejmano redonis al ŝi la filon kaj destinis por la regantino kaj ŝia filo Transilvanion kaj terpecon laŭe de la rivero Tiso. Tie ŝi regis 10 jarojn. Klopodante sekurigi la estontecon por la filo Izabela planis eĉ edziniĝi al la vidviĝinta Ferdinando, kio tamen ne efektiviĝis. Du jarojn oni klopodis atingi kompremison pro ŝia rezigno pri la reĝa titolo de la filo ofertante al ŝi posedaĵoj en Silezio. Komence Izabela klopodis armite defendi siajn interesojn serĉante helpon ĉe sia frato, pola reĝo Sigismundo Aŭgusto. Tiu ĉi tamen serĉis subtenon de Habsburgo kontraŭ la interna opozicio kaj preferis ne enmiksiĝi. Devigita subskribi interkonsenton kun Ferdinando en 1551 Izabela forlasis Hungarion. Tiam evidentiĝis, ke Habsburgo ne plenumis devontiĝon. La proponita al ŝi Opole-princolando estis komplete ruinigta kaj la interkonsentitaj enspezoj duoble malpli altaj. Izabela revenis al Pollando, kie ŝi loĝis dum sekvaj kvin jaroj. Dume en Transilvanio kreskis opozicio, kiu persistis pri ŝia reveno kaj la sultano esprimis la pretecon redoni ĉiujn hungarajn teritoriojn. Aŭtune do Izabela  venis al Transsilvanio transprenante de la hungaraj sinjoroj la plenon de la povo kiel la regantino. Sed la celo  forpreni la povon de Habsburgoj ne sukcesis. Izabela baldaŭ mortis en Hungario kaj ŝia filo evidentiĝis reganto malforta. Baldaŭ li rezignis pri sia reĝa titolo favore al Habsburgoj, kontentiĝante per la titolo de la unua princo de Transilvanio. Hodiaŭ pasas la 500-naskiĝdatreveno de la pola reĝidino, litova princino, hungara reĝino Izabela Jagielonka. Aŭtune ni povos denove enpensiĝi pri ŝia komplika sorto en la 460-a datrveno de ŝia morto la 15-an de septembro 1559.

El la elsendo 18.01.2019. Legas  Barbara  – 7’37”

Antaŭ 111 jaroj (04.11.1908) en Varsovio naskiĝis iom forgesita pola fizikisto, gvidanto de la sciencista pacmovado Pugwash kaj la paca Nobel-premiito  el 1995, Józef Rotblat. Laŭ edukiteco li estis nuklea fizikisto kaj sian sciencistan  laboron li dediĉis al la esploroj pri praktika apliko de radioizotopoj kaj nuklea radiado en radiobiologio kaj medicino. La juneco de Rotblat pasis dum la jaroj de la 1-a mondmilito, kiu detruis bone prosperantan familian transportfirmon. La familio viventis sin per nelegala vendado de la private produktata vodko. Por realigi siajn revojn fariĝi fizikisto juna Józef laboris kiel elektrikisto lernante dumnokte. Liajn studojn en la Varsovia Universitato en 1932 kronis la diplomo de fizikisto, post kio li komencis laboron en la varsovia Radiuma Instituto kaj en la radiologia laborejo de la Varsovia Scienca Societo. En 1938 li doktoriĝis en la Varsovia Universitato. Tiuperiode li ricevis eksterlandan stipendion en Britio, kiun  li atingis lastmomente antaŭ la eksplodo de la 2-a mondmilito, la 30-an de aŭgusto 1939. Sian stipendian staĝon Józef Rotblat komencis ĉe James Chadwick, fama nuklea fizikisto, la malkovrinto de neŭtrono unue kiel studanto, sekve kunlaboranto.  Dum la 2-a mondmilito Rotblat veturis al Usono kaj laboris tie kun aliaj sciencistoj pri la projekto „Manhattan”, usona sciencesplora projekto, kies celo estis akiro de nova potenca armilaro, dank’ al kiu Usono povus venki Japanion kaj la 3-an Regnon. Tiel kreiĝis la atombombo. Józef Rotblat retiriĝis el la projekto en 1944 konvinkiĝinte, ke la rekta laborcelo ne estas militvenko.  Li revenis al Britio kaj tie li laboris en la londona hospitalo de la sankta Bartolomeo daŭrigate siajn antaŭmilitajn laborojn pri apliko de la nuklea fiziko en medicino. Kiel sciencisto li okupiĝis pri i.a. efikado de joniga radiado je tumorkreiĝado. En 1946 Józef Rotblat  akceptis la britan civitanecon. En 1998 li ricevis britan nobeltitolon. En 1955 li estis unu el malmultaj fizikistoj, kiuj subskribis manifeston de Russel–Einstein alvokantan ĉesigi la produktadon de la nuklea armilaro. Du jarojn poste kun Russel, brita filozofo, la kunaŭtoro de la manifesto li organizis la unuan Konferencon pri la Aferoj de la Scienco kaj la Mondo. Ĝi inaŭguris internacian pacmovadon  Pugwash, kiu logis reprezentantojn de diversaj sciencbranĉoj – fizikistojn, kemiistojn, inĝenierojn, filozofojn de ambaŭ flankoj de la „fera kurteno”. Józef Rotblat fariĝis la unua Ĝenerala Sekretario de la novkreiĝinta organizaĵo. Otto Frish, la malkovrinto de fisio kaj unu el la sciencistoj laborantaj kun Rotblat en Los Alamos skribis en sia aŭtobiografio, ke Rotblat „faris por paco pli ol kiuj ajn alia”. Pugwash koncentriĝis pri la ĉesigo de la produktado kaj testado de la nukleaj kaj hidrogenaj bomboj. Pli vaste konsiderante la aferon la movado celis konvinki sciencistojn kaj politikistojn, ke la scienco servu nur al la pacaj celoj. La regulaj Pugwash-konferencoj koncernis etikon de la scienco kaj respondecon de sciencistoj pro tio, kio estas ilia esplorrezulto kaj por kio ĝi povas esti utiligita. Józef Ratblat postulis, ke sciencistoj sindetenu disde la deziro kontentigi sian propran sciencistan scivolemon kaj memlimigu siajn splorojn, se ties sekvoj povus esti detruaj por la mondo. Preskaŭ 40 jarojn post la unua konferenco de Pugwash kaj 50 jarojn post la faligo de la unua atombombo sur Hiroŝimon (kiam cetere Francio rekomencis siajn provojn kun atomarmilaro)  la agado de Józef Rotblat kaj de lia organizo ricevis pacan Nobel-premion. 50 jarojn post la publikigo de la Manifesto Russel–Einstein Rotblat mortis en Londono. Estis 2005. Ĝis la vivofino Józef Rotblat perefkte parolis la polan lingvon ĉiam substrekante, ke li estas polo kun brita pasporto, protestante kontraŭ la aplikado de la angla ortografio de lia persona nomo. Józef Rotblat estis membro kaj prezidanto de la Naturscienca-matematika Fako de la Pola Scienca Societo en Elmigrejo. Ekde 1966 li estis eksterlanda membro de la Pola Sciencakademio, kiu en 1996 atribuis al li Medalon de Mikołaj Kopernik. La celo de la funkcianta Fondaĵo de Józef Rotblat estas daŭrigo de la agadoj de sia patrono favore al la paco en la mondo, disvastigado de la interkultura dialogo kaj subteno de personoj gvidantaj sciencan kaj socian agadojn.

El la elsendo 11.01.2019. Legas  Barbara  – 6’59”

La unuan viziton en 2019 en nia ciklo Koninda Pollando ni proponas fari en la dekkelkmila urbo en la suda Pollando, en la krakova regiono, Niepołomice [njepoŭomice]. La urbo havas interesan historian pasintecon, pri kio atestas tiaj historiaj objektoj en la urbo kiel la reĝa kastelo kaj gotika preĝejo. Malmultaj scias pri ĝia mistera forto, sed pri tio poste. La kreiĝo de  Niepołomice originas en la periodo de la organiziĝado de la Pola Ŝtato. Dum la regado de la unuaj Piast-dinastiaj princoj, kiam en la 12-a jarcento Krakovo fariĝis la ĉefurba centro de Pollando la najbarana Niepołomice-arbarego ekrolis kiel la ŝatata ĉasloko de la regantoj. En la 14-a jarcento la lasta el Piast-oj, reĝo Kazimiro la Granda konstruigis tie ĉasistan kastelon, kiu havis ankaŭ defendan karakteron kaj gotikan preĝejon. Oni supozas, ke la kastelo staris tie jam en la 1349-a jaro. Ĝi havis tri turojn, konstruaĵojn ĉe la suda kaj orienta aloj kaj kurtino ĉirkaŭis la korton. Paralele al la kastelo kreiĝis setlejo plenumanta servorolon por ĝi kaj por la reĝa kortego. La verkon de  Kazimiro la Granda daŭrigis reĝoj el la Jagelona dinastio, Władysław (vŭadisŭav) Jagelo, Sigismundo la Maljuna kaj Sigismundo la 2-a Aŭgusto. Dum la regado de la unua en la kastelo de Niepołomice estis kunvokataj reĝaj asembleoj, okazis reĝaj juĝoj. Sigimundo la Maljuna ĝifunde alkonstruis la kastelon je ortangula konstruaĵo kun interna korto. Tien cetere fuĝis la reĝa kortego dum la reganta en Krakovo epidemio en la komenco de la 16-a jarcento. Dum la regado de la sekva, Sigismundo Aŭgusto la kastelo estis rekonstruita kaj denove alikonstruita post incendio, kiu detruis la orientan kaj nordan aliojn. La laboroj en la jaroj 1551-1568 okazis sub la gvido de Tomasz Grzymała [tomaŝ gĵimaŭa] kaj skulptisto Santi Gucci. Estis konstruitaj i.a. ŝtuparo flanke de la korto kaj eksteraj galerioj. Ĉe la suda kastelalo kreiĝis italstilaj ĝardenoj de la reĝino Bona. Antaŭ dek kelkaj jaroj ili estis rekreitaj kaj nun apartenas al la atrakciaĵoj de la urbo. Ekde la 16-a jarcento la kastelo estis pasanta al diversaj nobelaj familioj, kiuj daŭre zorgis pri la plibeligado de la internoj kaj en la komenco de la 17-a jarcento la ekstera galerio ĉirkaŭanta la kastelan korton ricevis la frubarokan aspekton. La finbaton al la kastela brilo alportis la invado de svedoj, kiuj transformis ĝin en la nutraĵstaplejon, detruis la preĝejon kaj prirabis la urbon. La renovigaj provoj de la saksadinastiaj reĝoj Aŭgusto la Forta kaj Aŭgusto la 3-a ne sukcesis. Post la dispartigo de Pollando en 1772 la kastelo kun la urbo fariĝis la posedaĵo de la aŭstra aneksinto kaj iom post iom kadukiĝis plenumante diversajn prozeskajn rolojn. La veraj rekonstrulaboroj estis inaŭguritaj nur en 1991. La reĝa rezidejo en Niepołomice reakiris sian brilon nur en la 2007-a jaro. La dumjarcenta rezidejo de polaj reĝoj kun gotikaj kaj renesancaj keloj nun estas malfermita por gastoj kaj turistoj disponigante al ili hotelon kaj konferencan centron. En la kastela kapelo troviĝas ekspozicio, kiun formas deponaĵo el la paroĥa preĝejo kun la plej malnovaj reĝaj kaj papaj dokumentoj. Vizitinda estas ekspozicio prezentanta ĉastrofeojn, birdojn kaj bestojn renkonteblajn en Niepołomice-arbarego. La loka kulturcentro „Kastelo” organizas recitalojn, koncertojn, spektaklojn, kavalirajn turnirojn. En la kastelo sian sidejon havas ankaŭ la koruso „Cantata” koncertanta enlande kaj eksterlande. Sed… el la Reĝa Kastelo en Niepołomice onidire ĝis hodiaŭ radias mistera energicentro. Multaj konas legendon, ke la Reĝa Kastelo sur Wawel-altaĵo en Krakovo estis konstruita sur unu el sep lokoj en la mondo, kiuj estas difinataj kiel la energicentroj de la mondo. Pri kio do temas, se ni parolas pri Niepołomice ? La aferon eksplikas legendo….. „Estis nebula fruprintema mateno de la 1340-a jaro, kiam al la ligna kasteleto de Niepołomice proksimiĝis la kavalira grupo de Kazimiro la Granda. La reĝo surhavanta delikatan lanan kovrilmantelon vigle forsaltinte de sur la rasa helbruna ĉevalo ordonis kun singardo enporti venigitan el la krakova Wawel keston. Du kavaliraj junhelpantoj portis ĝin malantaŭ la nordorientan alon de la kasteleto, kie atendis jam masonistoj pretigintaj fundamentojn por la ĵus ekkonstruata defendokastelo. Hodiaŭ ni dirus, ke en la kesto troviĝis  la fondoŝtono, sed verdire ne temis pri la simpla fondoŝtono. La reĝo sciis, ke ĉe Wawel-altaĵo, en la loko kie troviĝas la kapelo de s-ta Gereon kaj dum la pagana tempo estis okazantaj specialaj kultoceremonioj, radikas en la terprofundo la fonto de enorma mistera forto. Ĉiun matenon la reĝo ĉerpis en tiu loko la vivoforton de la favora patrino-tero. Li bezonis ĝin aparte kiel precipa admiranto de la ina gento. Nenio do miriga, ke okaze de la renovigo de la antaŭromanika preĝejo kaj konstruo de la kastelo sur Wawel-altaĵo la reĝo ordonis el la plej profunda loko elpreni rokon, ĵus alportitan al Niepołomice, kiel la tiean fondoŝtonon. Ekde nun la reĝo senĝene povis ĉerpi la misteran terenergion ankaŭ en Niepołomice. Kredi aŭ ne ? Evidentiĝis tamen, ke scienicstoj el la Jagelona Universitato malkovris ĉe la Reĝa Kastelo en Niepołomice la elektromagnetan radiadon de ekstreme malalta frekventeco, analogan al tiu ĉe la fama Wawel-altaĵo en Krakovo.

El la elsendo 04.01.2019. Legas  Barbara  – 8’03”

Jam antaŭ kelka tempo ni informis pri la 4-a internacia konferenco „Interpretante muzikverkojn” okazinta en  Bydgoszcz la 27-an/28-an de novembro. Al ĝi – ni memorigu -d-ro Marek Nahajowski  kontribuis per la prelego „La interna ideo de Ludoviko Lazaro Zamenhof kaj ĝia resonanco en la E-muzika kulturo”.  En sia raporto pri la evento d-ro Marek Nahajowski informis nin, ke ĉi-foje la temo rilatis al la problemaro  de universalismo kaj naciaj valoroj same en komponaĵoj de elektitaj komponistoj kiel ankaŭ al ĝeneralaj indicoj de la diversepoka muzika stilo. La konfernecon partoprenis muzikologoj kaj muzikteoriistoj el 4 landoj – Germanio, Slovakio, Ukrainio kaj Pollando. Ĉar la daŭro de la prezentaĵoj estis limigita ĝis 20-25 minutoj tial en sia elpaŝo d-ro Nahajowski pri reflektoj de la Interna Ideo en Esperanta muzikkulturo povis nur skizi la problemon esprimante tamen la esperon, ke pli profundan analizon enhavos libro aperonta venontjare. En sia raporto d-ro Nahajowski decidis dividi kun ni siajn   ĝeneralajn impresojn pri la konferenco kaj rimarkojn pri reagoj de la neesperantista publiko pri tiel neordinara temo (almenaŭ laŭ normoj de muzikologiaj konferencoj). Unue, kiel atentigas la aŭtoro de la raporto „Mi konstatis, ke pli multo de prelegoj koncentriĝis prefere pri la sfero de la naciaj ol universalaj valoroj. Mi ankaŭ rimarkis, ke prelegantojn devenantajn el la landoj, kiuj akiris sendependecon antaŭ relative nelonga tempo, do Slovakio, Ukrainio,  tre forte absorbis trajtoj de la nacia stilo en la muziko de siaj propraj landoj aŭ prezento de la verkaro de iliaj nuntempaj komponistoj. Mi eĉ havis la impreson – substrekas d-ro Nahajowski – ke fantomo de la romantikisma mondkoncepto rilate al la kategorio de nacieco dominis en la konferenca atmosfero”. Sed malgraŭ ĉi tiu impreso la prelego „La interna ideo de Ludoviko Lazaro Zamenhof kaj ĝia resonanco en la E-muzika kulturo” estis akceptita tre bone. La reagoj de la gefakuloj estis pozitivaj aŭ almenaŭ neŭtralaj. Ankaŭ ĉi-foje d-ro Marek Nahajowski sukcesis forigi kutimajn  mitojn pri Esperanto kiel lingvo mortinta kaj montri ĝin kiel vivantan kulturan fenomenon, indan esti studata. Kiel skribas la aŭtoro de la raporto „Estis agrable vidi personojn, kiuj dum paŭzoj serĉadis informojn pri Lingvo Internacia kaj pri Zamenhof en Vikipedio, aŭ malantaŭ la kulisoj petis pri aldonaj detalaj informoj. Povis eĉ okazi eta diskuto pri Hilelismo kaj Homaranismo. Tio ne signifas  kompreneble, ke ĉiuj rapide ŝatos lerni Esperanton, des pli, ke  la propagando tute ne estis la celo de la prelego dum E-muzikan kulturon oni rajtas taksi diversmaniere. Interese estis tamen rimarki,  ke ĉi tiu intereso rilatis nur al fakula rondo, do al homoj almenaŭ mezaĝaj. Pli juna parto de la publiko  ŝajnis esti tre indiferenta al la temo kaj la problemaro de la prelego, ne mankis do   kelkaj mokaj kaŝridojn. Tio tamen signifas nenion, ĉar similaj reagoj koncernis prezentaĵojn de aliaj prelegantoj”. Kio gravas, kiel reliefigas doktoro Nahajowski „mia partopreno en la konferenco kaj malantaŭkulisaj diskutoj helpis pli bone kompreni la reagojn de la neesperantista publiko rilate al niaj lingvo kaj muzikkulturo, kaj ankaŭ identigi la sferojn, kiuj povus interesi neesperantistajn muzikologojn kaj muzikteoriistojn. Tamen la fakto de ekzisto de la originala Esperanto-kulturo ne impresas la publikon tiom forte, kiom la ebleco uzi la Lingvon Internacian kiel ponton inter kulturoj naciaj, same sur la literatura kampo kiel ankaŭ sur la muzika. Ĉi tiu rolo de Esperanto ŝajnis esti la plej konvinka al neesperantistoj, eble tial, ke ĝi prezentiĝas kiel io speciala, kompare al ĉiuj naciaj lingvoj”. En la fino de sia raporto d-ro Marek Nahajowski atentigis, ke necesas ankaŭ rimarki, ke la neesperantista publiko tute alie traktas nian muzikon ol ni mem. „Ne komprenante tekstojn fakuloj povas taksi nur pure muzikajn, eksterajn tavolojn de la verkoj – kvalitojn de la komponaĵo kaj de la plenumo (inkluzive de la registraĵo). Se ili ne estos sufiĉe bonaj, eĉ la plej interesa kaj profunda teksto ne helpos, kaj homoj moke ridos pri E-muzika kulturo kiel amatoreca kaj senvalora. La bonan impreson necesas  fari tuje”. Kio ankaŭ gravas laŭ doktoro Nahajowski  „bedaŭrinde   kompare al relative bone disvolviĝanta kampo de popularĝenraj kanzonoj  la nombro de artvaloraj, „seriozaj” muzikverkoj en Esperanto tre kaj tro malgrandas. Pri ili ja demandas fakuloj. Ŝajnas do, ke la kampo de la „klasika” aŭ „serioza” E-muzika kulturo estas iom malzorgita”. Sendube tiel estas, kaj ni certas, ke la dividitaj de d-ro Marek Nahajowski rimarkoj evidentiĝos interesaj por niaj geaŭskultantoj helponte pripensi la nunan staton de la E-muzikkulturo.   

El la elsendo 11.12.2018. Legas  Barbara  – 7’02”

Andrzejki, la sanktandrea nokto inter la 29-a kaj la 30-a de novembro de jardekoj, se ne de jarcentoj estas nokto mistera. Aparte por fraŭlinaj, knabinaj, inaj koroj, kiuj ŝatas levi la vualon de la sorto por ekscii ĉu finfine efektiviĝos la revo pri la edziniĝo. Ne vane la pola proverbo antaŭdiras, ke „La fraŭlina espero ekbrilas, kiam la Sankt-Andrea tago aliras”. La unuaj polaj dokumentitaj informoj pri „andrzejki”, la sanktandrea nokto devenas el la 16-a jarcento. Menciis ilin Marcin Bielski, renesanca poeto, verkisto kaj tradukisto, en 1557 en sia teatraĵo „Komedieto de Justyna kaj Konstanca”. Evidente tio ne signifas, ke antaŭ ĉi tiu dato la kutimo estis nekonata aŭ malvaste praktikta. Cetere ne nur en Pollando. S-ta Andreo estis la unua el inter 12 apostoloj,  la unua heroldanta la Evangelion en Bizanco, pro tio rekonita  la unua episkopo de Konstantinopolo. Li mortis martire sur X-forma kruco la 30-an de novembro de la 60-a jaro en Patras, Grekio. S-ta Andreo estas konsiderata la patrono de slavaj nacioj kaj de tiaj landoj kiel i.a. Skotlando kaj Grekio. Oni kredas lin ankaŭ la protektanto de edziniĝontaj fraŭlinoj, al kiuj li helpas ekkoni la nomon de estonta edzo kaj lian devenon. S-ta Andreo estas konata kiel la plej bona konfidanto kaj pledanto de la knabinoj koroj, de iliaj sopiroj kaj preĝoj favore al bona geedziĝo kaj reciprokata amo. La origino de la sanktandreaj aŭguroj ne estas ĝisfunde rekonita. Kelkaj aŭtoroj elmontras Grekion, reliefigante la etimiologian proksimecon de la nomo Andrzej, Andreo (Andress) al la vortoj grekaj aner, androsos signifantaj edzon, viron. Aliaj ligas al la kulto de la malnovĝermana dio Frejo, la liveranto de riĉeco, dio de amo kaj fekundeco. Sendepende de la origino de la nomo de la poteca fraŭlina protektanto jam niaj praavinoj kun emocio estis prepariĝantaj al la aŭguroriĉa vespero. Unu el la plej popularaj manieroj estis verŝi sur malvarman akvon likvan vakson (antaŭe likvan plumbon) tra la ŝlosiltenila truo. Dum la malvarmiĝado kaj plumo kaj vakso alprenas diversajn, kelkfoje tre fantaziajn,  formojn. Ilian signifon eblas deĉifri rigardante ilian ombron sur la muro en la lumo de la flagrantaj kandeloj. Eble aperos ombro de estonta edzo aŭ akcesoraĵoj ligitaj kun lia profesio, kiu scias ? Se eĉ la plej populara estis la aŭgurado helpe de plumo, sekve vakso ja multas aliaj manieroj. Ekzemple en la fraŭlina rondo oni mezuris per la alterne metataj ŝuoj de la partoprenantinoj la distancon ĝis la pordo. Kies ŝupinto kiel la unua tuŝis la pordon, ties sorto estas tutcerta: geedziĝo! Oni ankaŭ kutimis lotume tiri el sub ekzemple  talereto, korbeto objektojn, kies simbola signifo evidentis. Folieto signifis ĝismortan fraŭlinecon, ringo aŭ kapuĉeto geedziĝon, rosario – monakinan vivon. Eblis ankaŭ meti sub la kusenon la paperfolietojn kun nomoj de la ŝatataj knaboj. La tirita post la vekiĝo nomfolio klare estis montranta la nomon de la amato. Tiuj fraŭlinoj, kiuj dum la sanktandrea tago fastis kaj preĝis al la sanktulo povis kalkuli, ke dum la dormo aperos la vizaĝo de la estonta amato. La aliaj, kiuj tranĉis tiutage branĉeton de ĉerizujo kaj metinte ĝin en la akvon dum la Antaŭkristnaska Nokto ekvidos ĝin floranta ankaŭ povis certi pri baldaŭa edziniĝo. Ne eblas elĉerpi la plenan gamon de la aŭgura fantazio. Sed, se antaŭe la vespero antaŭanta la tagon de la S-ta Andreo estis rezervita nur por edziniĝontaj fraŭlinoj nun ĝi estas okazo por amikaj renkontiĝoj. Ne sole en la hejma etoso, sed ankaŭ en kluboj kaj restoracioj. Ne plu oni pasigas la vesperon en la strikte familia, fraŭlina rondo. Kaj la amuzo ne celas sole ilin. La nuntempaj sanktandreaj vesperoj signifas neformalajn distrojn kaj aŭgurojn rilatantajn same al knabinoj kiel knaboj. Do la malnva popola proverbo pli ĝustas en la versio: „La gefraŭla espero ekbrilas, kiam la Sankt-Andrea tago aliras”.

El la elsendo 30.11.2018. Legas  Barbara  – 6’00”

Denove komenciĝis nova monato. Sed novembro en nia kultura regiono almenaŭ por kelka tempo perdas febran haston. Jen la solenaĵo de Ĉiuj Sanktuloj, jen la tago en kiu ni memorigas niajn forpasintojn. En ambaŭ ni vizitas tombejojn, aparte longe kaj enpensiĝeme haltante ĉe la tomboj de niaj proksimuloj, de niaj amikoj lasante ĉe ili florojn, florkronojn,  lumigante torĉojn. Reviviĝas rememoroj, tiuj kiujn nia penso apenaŭ tuŝas en la ĉiutaga vivo – proksimiĝas…… Iuj jam pli frue zorgis pri la ordigo de la tomboj, la aliaj uzas la okazon de la festoj mem. La homamaso el la vastaj urbaj stratoj transportas sin al la nekropoloj. La eksterordinara varma kaj sunbrila vetero kadris la vizitojn per impreso de fruaŭtuna promeno tra la historiaj parkoj. Ja la plej malnova tombejo varsovia Powązki havas jam 228 jarojn, la tombejo Bródno 134. En ĉiu la eternan ripozon trovis pli ol unu miliono da personoj. Vespere ĉiuj varsoviaj tombejoj – eĉ plej etaj – logis la senĉese venantajn vizitantojn per la brilo de nenombreblaj torĉoj. Eĉ ĉe tomboj kvazaŭ forgesitaj plurfoje flagras memorkandelo lasita favore al mortinto entombigita aliloke aŭ ĝuste favorpreĝe al la mortinto, pri kiu jam neniu memoras. Ĉio ĉi emfazas la konvinkon pri la eterna vivo, pri la graveco kaj efikeco de la porpeta preĝo. La Tago de la forpasintoj radikas en piaj praktikoj de frumezepokaj monakoj, ĉiujare celebrataj diservoj en diversaj klostroj favorpete al mortintaj kunfratoj. Jam en la 7-a jarcento Izidoro el Sevilo rekomendis la celebradon de tiaj mesoj. Ekde la 9-a jarcento dum specialaj diservoj en kelkiuj abatejoj per favorpetaj preĝoj oni estis ĉirkaŭprenantaj ĉiujn mortintajn kristnaojn, ne sole monakojn. En 998 Odylon, abato de la benediktana klostro en Cluny, Francio indikis la 2-an de novembro kiel devigan tagon de tiuintencaj preĝoj. La kutimon transprenis cistercianoj kaj kartuzianoj. En Pollando enkondukis ĝin en siaj klostroj cistercianoj. En 1311 la Tago de la Mortintoj eniris la romkatolikan liturgion. En Pollando la plej malnova informo pri la solenado de la Tago de la Mortintoj ekster klostroj devenas el la 14-a jarcento el la diocezo de Vroclavo, troviĝanta sub la administracio de episkopo Henryk el Wierzbno. Sed la memoro pri la mortintoj, kulto de la mortintoj havas antaŭkristanan tradicion, ĝi cetere estas propra al diversaj kulturoj. La lumigado de torĉoj radikas en la antaŭkristana kurimo bruligadi fajron ĉe tomboj, vojkruciĝoj kaj ĉedomareo. La arbobranĉetojn oni kolektadis dum la tuta jaro, kredante ke ĝiaj flamoj varmigos la animojn vagantajn tra la tero kaj protektas kontraŭ malbonaj fortoj. Apartan rolon en la kredoj kaj kutimaro ludis nokto inter la 1-a kaj la 2-a de novembro. Oni kredis, ke tiunokte la anumoj de la mortintoj liberigitaj el Purgatorio revenas ĝis frumateno sur la teron vagante tra vojkruciĝoj, tombejoj, torfejoj servcante helpon, preĝon aŭ oferon. Timante ilin oni ne forlasadis tiunokte domojn, ne entreprenadis vojaĝon, nek vizitadis la najbarojn. En iuj regionoj oni fermadis gastejojn, estis malpermesite muziki kaj kanti. Iuloke oni kredis, ke en preĝejoj tiunokte mortintaj sacerdotoj celebras meson favore al aliaj mortintoj. En multaj preĝejoj ĉe la altaro estis pretigita la mesalo kaj pordo malfermita. Hodiaŭ temas pri kutimoj forgesitaj. Sed ne sole la tombejoj estas la loko de eterna ripoozo de niaj forpasintoj. Ekzemple la subteraj kriptoj de katedraloj, bazililoj estas la sepultoloko de multaj elstarah figuroj, ŝtatviroj, ekleziaj altranguloj, homoj socie meritiĝintaj. En la kriptoj de la varsovia arkikatedralo de s-ta Johano Baptisto eterne ripozas i.a. mazoviaj Piast-dinastiaj princoj, la filino de reĝo Vladislavo la 4-a Vasa – Isabele, la kortega pentristo Marcello Bacciarelli, Nobel-premiito Henryk Sienkiewicz, muzikisto kaj politikisto Ignacy Jan Paderewski, prezidentoj de la antaŭmilita Pollando.

El la elsendo 02.11.2018. Legas  Barbara  – 6’35”

Antaŭ 245 jaroj la Sejmo de la Pola Reĝolando establis Komisionon por la Nacia Edukado, kiun oni konsideras unu el la plej gravaj fruktoj de la pola Klerigo. Ĝi kreis la programon de la ĝenerala edukado tiom revolucian, ke ĝi fundamentis sekve similajn sistemojn en la tuta Eŭropo. Ĝi estis ankaŭ la unua en la mondo institucio, kiu donis bazon al la moderna instrusistemo subalterna al la ŝtato. Tiu granda kleriga reformo inaŭgurita per la sejma decido la 14-an de oktobro 1773 ebligis organizi koheran kaj modernan instruprogramon baze de la nacia lingvo, reformi universitatojn kaj prilabori lernejajn normojn. La prioritato estis patriota kaj civitana eduko de juna generacio. La komisiono okupiĝis pri la hejma edukado de knabinoj kaj iniciatis kreiĝon de paroĥaj lernejoj por kamparanaj infanoj. Estis necesa por tio konforma instruprogramo. La establita de la Komisiono Societo por la Elementaj Libroj reformis ĉiujn instruprogramojn kaj metodojn, komencis eldonadi modernajn lernolibrojn (entute aperis la trideko). La celo de la klerigo fariĝis praktikaj kapabloj. La rolo de latino estis reduktita avantaĝe por natursciencaj studobjektoj, fiziko, historio, geografio kaj ankaŭ elementoj de la agronomiaj kaj medicinaj konoj instruataj en la pola lingvo. Jam en la 40-aj jaroj de la 18-a jarcento la matematikaj-natursciencaj lernoobjektoj: fiziko, kemio, historio kaj geografio, konoj pri la ŝtato aperis apud latino en la reformataj lernejoj por riĉa nobelalo, gvidataj de religiaj ordenoj i.a. Lernejanaj Fratuloj kaj Jezuitoj. La rekta impulso por la institucia reformo estis la decido  de papo Klemento la 14-a malfondinta la jezuitan ordenon, kiu gvidis en la tiama Pollando plimulton de lernejoj de la malpli supera kaj meza niveloj. La lando frontis klerigan katastrofon, ĉar se eĉ la aliaj lernejoj – ĉefe gvidataj de Lernejanaj Fratuloj – estis altnivelaj – da ili estis tro malmulte. Reage al tio la debatanta tiam Sejmo decidis, ke la postjezuita havaĵo estos uzota por la edukceloj. Tio donis la ekonomian bazon por la tuta reformo. Sub la kontrolo de la Komisiono por la Nacia Edukado ektroviĝis ĉiuj lernejoj: paroĥaj destinitaj por plebaj infanoj, lernejoj por nobelaro kaj riĉa burĝaro, universitatoj kaj privataj lernejoj – knabaj kaj knabinaj pensionoj. Komence instruis en ili eksjezuitoj, sed la celo estis laikaj instruistoj edukataj en instruistaj seminarioj funkciantaj ĉe universitatoj. La Komisiono reorganizis la mezgradan instrusistemon, kies programo koncentriĝis pri moralaj, t.e. edukaj kaj matematikaj-natursciencaj konoj. En ĝia programo ektroviĝis ankaŭ ekonomio, politiko, historio, korpa lerteco. La instrulingvo fariĝis la pola, estis instruata la germana kaj la franca. La parohnivela instrusistemo estis adaptita al la bezonoj de la kamparanaj infanoj, kiuj lernis religion, la arton skribi, legi, bazojn de geodezio, konojn rilate agrikulturon, hortikulturon kaj bestobredadon. La Komisiono reformis la du universitatojn, kiuj restis lime de la Respubliko post la unua dispartigo de la reĝolando (1772). Temis pri la Krakova kaj la Vilna  Akademioj. Ili transformiĝis en centrojn kun moderna edukprogramo. En Krakovo la reformolaborojn gvidis juristo, sacertodo Hugo Kołłątaj. La reformon de la Akademio li komencis de la filozofia fakultato, preparanta instruistojn por vojevodiaj lernejoj. Al reformo estis subigitaj fakultatoj teologia kaj medicina. Hugo Kołłątaj ordigis la ekonomiajn problemojn de la altlernejo signife altigante ĝiajn enspezojn. Li organizis laborejojn, bibliotekojn kaj sciencajn kabinetojn. Pro plikonstruo de medicina kolegio estis aranĝitaj hospitaloj kaj apotekoj. Lia merito estis renovigo de la postjezuita botanika ĝardeno. La imitinda ekzemplo de reformoj en Krakovo ebligis reformojn en la Universitato de Vilno, kiujn gvidis eksjezuito, astronomo Marcin Poczobutt-Odlanicki, dank’ al kiu la astronomiaj studoj komencitaj ankoraŭ en la jezuita epoko plufloris. Sekve de la tria dispartigo de Pollando inter Rusio, Prusio kaj Aŭstrio la Komisiono ĉesis ekzisi kaj ĝiaj lernejoj eniris la instrusistemojn de la aneksintaj landoj. Plej longe ili funkciis en la rusa aneksoparto, ĉar eĉ ĝis la kontraŭcara insurekcio en 1831. Ĝis tiam pri la funciado de lernejoj respondecis la Universitato en Vilno, la instruprogramo identis kun tiu de la Komisiono kaj lernolibroj kaj lernado estis okazanta en la pola lingvo.  Aldonendas, ke preparante klerigoreformon en Rusio caro Aleksandro la 1-a utiligis helpon de polaj membroj de la Komisiono kaj polaj sciencistoj formis bazan trunkon de la establita tiam universitato en Kievo.  Al la tradicioj de la Komisiono referencis ankaŭ klerigaj aŭtoritatoj en la aŭstra aneksoparto, kiuj repolonigis la instrusistemon en Galicio en la 2-a duono de la 19-a jarcento. Tiuokaze en Lvovo oni solene festis la 100-jaran jubileon de la Komisiono por la Nacia Edukado. La heredaĵo de la Komisiono estas  netrotaksebla en la historio de Pollando kaj objekto de daŭraj esploroj. Kelkdekmila instruista kadro edukita de la Komisiono daŭrigis la agadon  en ĝia spirito ankoraŭ longe post la perdo de la ŝtata suvereneco edukante laŭvicajn generaciojn de moderne instruita junularo, dank’ al kiu transdaŭris la pola kulturo kaj lingvo. Al la modelo de bona civitano kreata de la Komisiono referencis kaj ĝin enivigis Pollando regajnta la suverenecon antaŭ 100 jaroj, en 1918. La fontmaterialaj manuskriptoj el la Ĉefa Arkivejo de Malnovaj Aktoj en Varsovio antaŭ 11 jaroj  estis enskribitaj en la liston de la monda Unesko-heredaĵo. La 14-a de oktobro ĉiujare estas solenata kiel Instruista Tago. Solenas ĝin ĉiuj instruistoj, edukantoj kaj laborantoj de la pola kleriga sistemo. La plej meritiĝintajn oni honoras per la Medaloj de la Komisiono por la Nacia Edukado.

El la elsendo 19.10.2018. Legas  Barbara  – 8’30”

Pollandon disde Portugalio dividas preskaŭ la tuta kontinento. Tamen malgraŭ la distanco sociologoj kaj kulturologoj de ambaŭ landoj rimarkas similecojn elmontrante la iaman ŝtatpotencan pozicion de ambaŭ landoj, katolikan tradicion kaj similan rilaton al la familio. Poloj kaj portugaloj havas similajn politikajn atendojn. Ambaŭ naciojn karakterizas amo al libereco kaj demokratio. Se tamen en Pollando komunismo estas perceptata en maniero negativa kaj taksata kiel totalisma reĝimo en Portugalio ĝi havas alian emfazon kaj daŭrajn simpatiantojn. Inter similaĵoj konsiderebla estas la  rilato al religio, kiu en ambaŭ landoj estas unu el la signifaj elementoj de la nacia identeco. Laŭ ekspertoj por ĝi signifa estas ankaŭ la periferia geografia situo kaj la rilato al la maro. La Atlantika Oceano estis kaj estas grava  ne sole kiel geografia regiono, sed ankaŭ kiel simbolo de libereco, kio emfaziĝis en la subteno de ambaŭ socioj por la Nordatlantika Pakto.  Oni rimarkas ankaŭ historiajn similecojn, kiam same Pollando kiel ankaŭ Portugalio estis gravaj politikaj organismoj en siaj regionoj. La 14-a, 15-a kaj 16-a jarcentoj fierinde gravuriĝis en la historio de ambaŭ landoj. Portugaloj dominis sur la maroj, la Respubliko spertis la tiel nomatan „oran epokon kaj Pollando okupis altan lokon en la centra-orienta Eŭropo laŭ la politika, militista, kultura kaj ekonomia vidpunktoj. Malgraŭ ne tro oftaj reciprokaj kontaktoj jam en mezepoko en la portugalaj kronikoj oni trovas menciojn pri Pollando. Polaj kavaliroj akompanis Henrikon la Naviganto konkeri Ceŭton, en 1484 Nikolao el Popielowo famiĝis gajnante multajn turnirojn organizatajn de Johano la 2-a, kaj en 1518 Manuel la 1-a nomumis la polan nobelon  Jan Tarnowski kiel portugalan kavaliron, kiu kun la kompanoj partoprenis batalojn kontraŭ maŭrojn en Maroko. Laŭ la portugala legendo la pola reĝo Vladislavo la 3-a de Varna – transvivis la kontraŭturkan batalon apud ĉi tiu urbo. Kaj ankaŭ tiel oni asertas en pola tradicio.  Onidire, sekve kiel Henriko Alemao, la kavaliro de la sankta Katarina el Sinajo – li setliĝis en Madalena do Mar sur Madejro, kiun donacis al li Henriko la Naviganto. Tie laŭ la legendo li edziĝis, ricevis filon, sed apenaŭ 40-jara pereis surmare. Revenante tamen al historiaj faktoj ni notu, ke fine de la 17-a jarcento la portugalan kortegon atingis du polaj diplomatiaj misioj, kiuj  klopodis akiri  financan subtenon flanke de la portugalaj regantoj por la milito kontraŭ turkojn. Kvankam en la tiama Eŭropo la ideo de sankta milito iom paliĝis,  tamen en Portugalio kaj en Pollando ĝi daŭre viglis. Ĉe la orienta rando de Eŭropo pro proksimeco de la turka minaco, ĉe la okcidenta pro la tradicio de rekonkero kaj burĝonanta nacia mitologio. Ĉi-lasta la civilizacian mision de la portugala nacio ligis kun la batalo apud Ourique en 1139, kiam al la unua reganto de Portugalio aperis Kristo.  Laŭ portugala literaturisto António José Saraiva unu el la ĉefaj motivoj de geografiaj malkovroj estis la deziro evangelizi la mondon kaj faligi la potencon de nekredantoj. Tio por ambaŭ nacioj estis platformo de reciproka kompreno. Post la batalo apud Vieno en 1684 en Portugalio aperis vico da raportoj pri la militsukcesoj kontraŭ Turkion, en kio Pollando ludis gravegan rolon. António Vieira, jezuita oratoro, verkisto kaj defendanto de la homaj rajtoj vigle sekvis la situacion en Pollando difininte ĝin la Antaŭmuro de Kristanismo, kaj la reĝon Sobieski – la pola Marso. Kiam en 1733 kreiĝis la projekto inviti al la pola trono portugalan reĝidon Manuel oni akcentis liajn meritojn kaj batalfamon en la bataloj kontraŭ turkojn, kiel adekvatajn trajtojn por la kandidato je reĝo en la nacio famiĝinta en bataloj kontraŭ la nekredantoj. Kiam populariĝis la klerigepokaj ekspedicioj en 17-a jarcento multiĝis raportoj de polaj nobeloj el Portugalio, eĉ se ili ne abundas. Plej ofta celloko de la tiamaj polaj vojaĝantoj sur la Iberia Duoninsulo estis la sanktejo en Santiago de Compostela. Portugalio rolis por halti dumvojaĝe. Ne tre ampleksaj raportoj estas tamen troveblaj en la taglibroj de Jakub Sobieski, la patro de la reĝo Johano la 3-a, aŭ de Karol Stanisław Radziwiłł. Ili rilatas unuavice al la trapaso de la vojaĝo, vizitataj lokoj kaj arkitekturo de Lisbono. Nur en la 19-a jarcento la reciprokaj kontaktoj intensiĝis. Generalo Józef Bem konforme al la devizo „Por libereco nia kaj via” klopodis ĉe la trupoj de Maria la 2-a instali la polan legion, kio ne efektiviĝis. Baldaŭ poste alikarakteran vojaĝon entreprenis Teodor Tripplin, kuracisto, vojaĝanto, verkisto, insurgento, elmigra aktivulo. Siajn  spertojn li priskribis en aventurromano „Rememoroj pri vojaĝo tra Danlando, Norvegio, Britio, Portugalio, Hispanio kaj la maroka ŝtato”.  Portugalio estas prezentita en ĝi kiel rava kaj fabeleska lando, eĉ se konfliktoplena, kio ligiĝis kun la tiam apenaŭ finiĝinta interna milito aŭ danĝero ligita kun la portugalaj montaraj rabistoj. Ekde 19-a jarcento Pollando fariĝis por Portugalio sinonimo de batalo por libereco. Polaj kontraŭcaraj insurekcioj vaste eĥis ĉe la portugla intelekta elito kaj la pola batalo por sendependiĝo estis komparata kun la 16-jarcenta batalo por sendependeco de Portugalio. La portugalaj akademiaj medioj estis organizantaj spektaklojn, prelegojn, manifestaciojn kaj monkolektojn por poloj,  kiel nacio bravega, amanata librecon kaj ĝin meritanta. Tiu bildo renaskiĝis en la 20-a jarcento, kiam kreiĝis „Solidareco”. La historisimileco de la du foraj nacioj manifestiĝis en batalo kontraŭ diktatorecon kaj totalismon. El tio sekvis la opinioj, ke tio kio komenciĝis en Portugalio en 1974, finiĝis en Pollando en 1989. Delonge la unua kontakto, kiun havas polaj infanoj kun Portugalio komenciĝas en lernejoj dum historilecionoj, kiam oni traktas geografiajn malkovrojn. La vizitoj en Portugalio ligiĝis unuavice  kun la pilgrimadoj al Fatima, kaj kvankam tiu religia turismo daŭras, la oferto viziti Portugalion semajnfine, okaze de katolikaj festoj kiel Kristnasko multe populariĝis. Sendube la merkata sukceso de la portugala vendejreto Biedronka (Kokcinelo), apartenanta al la portugala grupo de Jerónimo Martins aŭ sukcesoj de Eurocash en Pollando, ne nur popularigis la portugalajn produktojn, sed altigis la konscion de poloj pri Portugalio.

El la elsendo 24.07.2018. Legas  Barbara  – 9’18”

Laŭ la tradicio la establo de la benediktana abatejo sur la pinto de Święty Krzyż (la Sankta Kruco), en la Sanktakruca Montaro en la suda Pollando okazis en la 1006-a jaro laŭ iniciato de la Piastdinastia reganto, Bolesław Chrobry [bolesŭaf ĥrobri]. Iuj asertas tamen, ke ĝia ideodoninto estis reĝo Bolesław Krzywousty [kĵivousti] en la 12-a jarcento.  Ekde la malfrua mezepoko la monaka klostro vivanta laŭ la ordena regulo de S-ta Benedikto estis unu el la plej gravaj en Pollando centroj de la intelekta kulturo kun impona biblioteko, en kiu almenaŭ ekde la 15-a jarcento funkciis elstara mankopiejo. Tie i.a. kreiĝis unu el la plej valoraj historiaj objektoj de la pola kulturo, la 13/14-jarcentaj „Sanktakrucaj Homilioj”, opiniataj la plej manova proza verko en la pola lingvo. Dum la regado de la jagelona dinastiko la Sankta Kruco estis la plej grava sanktejo en Pollando, al kiu – en la antaŭdispartiga periodo en la fino de la 18-a jarcento – pilgrimis ne sole simplaj religiuloj, sed ankaŭ polaj reĝoj. Antaŭ kvin jaroj papo Benedikto la 16-a altigis la rangon de la troviĝanta tie preĝejo de la Sankta Triunuo, kiu ekde tiam uzas la titolon de malgranda baziliko. Antaŭ kvar jaroj okazis solena inaŭguro de ĝia turo rekonstruita post la detruo dum la 1-a mondmilito. Ĝis hodiaŭ en la sanktejo troviĝas la relikvoj de la Ligno el la Sankta Kruco. De ili deriviĝas la nomo de la tuta  Góry Świętokrzskie [guri  sventokŝiskje],  Sanktakruca Montaro  kaj ekde 1999 la nomo de unu el 16 vojevodioj de Pollando. Pasintjare estis lanĉita la ideo krei tie novan turisman itineron laŭe de la tieaj historiaj objektoj. La intinero „Laŭ la spuroj de la benedikatana kulturo” finrealigota ĝis 2021 rakontos pri la laboroj kaj atingaĵoj de la monaka ordeno, kiu fondis la abatajon. La entrepreno subtenita de la uniaj fondusoj estas realigata de la Asocio de la Sanktakrucaj Komunumoj el la lokoj Bieliny [bjelini], Bodzentyn, Łagów [ŭaguf] kaj Pawłów [pavŭf]. La projekto ĉirkauprenas ekzistantajn objektojn en la mencitaj komunumoj situantaj ĉirkaŭ la Sanktakruca Nacia Parko. Iliaj terenoj etendiĝas en la pitoreska regiono ampleksanta i.a. la plej altan montoĉenon de la Sanktakruca Montaro Łysogóry [ŭisoguri] kun la pintoj Łysica [ŭisica] – 612 metrojn super la marnivelo kaj Święty Krzyż [svjenti kĵiĵ],  la Sankta Kruco difinata ankaŭ la Kalva Monto (Łysa Góra [ŭisa gura] -595 metrojn super la manivelo. La troviĝantan sur la Sankta Kruco Sanktejon de la Relikvo de la Ligno de la Sankta Kruco ĉiujare vizitas miloj da pilgrimantoj kaj turistoj. En 2016 temis pri pli ol 300 mil personoj. Baldaŭ ĝi ne plu estos nur vizitloko por piuloj aŭ scivolemuloj. Oni alloge prezentos tie la nematerian kulturan heredaĵon de la benediktana abatejo, ĝian influon je la religia, spirita, ekonomia, socia kaj kultura evoluo de la tuta regiono. Al tiu celo servos i.a. revivigo de la kastela altaĵo kun la ruino de la Palaco de la Krakovaj Episkopoj en Bodzentyn [boĝentin]. Oni laŭplane protektos la murojn de la konstruaĵo, sed kromkonstruos ekspozician kaj edukan partojn, en kiuj en virtula maniero eblos vojaĝi en la epokon de la reĝo Władysław Łokietek [vŭadisŭaf ŭokjetek] el la 13-a jarcento aŭ superflugi la urbon tra la epokoj per balono. En la loko Łagów [ŭaguf] ĉirkaŭ la eduka ekpozicia centro en la iama policejo ligita kun la fajrobrigada sidejo kreiĝos intinero, ĉirkaŭ kiu dislokiĝos budoj de la mezepokaj metiistoj. Krome eblos rigardi virtualan konstruplacon de la mezepoka kastelo. En la komunumo Pawłów kreiĝas la Regiona Centro pri Dokumentado de Historio, en kiu troviĝos  i.a. studio pri la parola historio.  En ĝi la loĝantoj de la sanktakruca regiono registros siajn rememorojn pri la ĉiutaga vivo, profesia laboro, socia aktivado aŭ kutimoj, kiuj estos publike disponigitaj.  Samloke dank’ al la multmediaj teknikoj oni informiĝos kiel funkciis la mezepoka mankopiado de dokumentoj aŭ la benediktana biblioteko. La lasta elemento de la projekto ligiĝas kun la plukonstruo de la Mezepoka Setlejo en Huta Szklana (huta ŝklana] la Vitra Fandejo en la komunumo Bieliny [bjelini]. Funkcios tie metiejoj i.a. de lancopikilfaristo, ŝnurfaristo, bakisto kaj de laboranto de la arbara vitrofandejo. Eblos tamen ankaŭ iom distanciĝi disde la ĉirkaŭa brua realo en la ĝardeno kun aromaj kuracplantoj. En la funkcianta en la Setlejo gastejo estos kreita vintra kulturĝardeno – la ĉiujara loko de renkontiĝoj kaj prezento de la atingaĵoj de la artistoj ligitaj kun la Sanktakruca Montaro. Dank’ al la virtula realo turistoj povos vestoprovi tie historiajn kostumojn kaj flugi sur balailo super la tuta itinero, ja Łysa Góra de jarcentoj famas kiel renkontejo de sorĉistinoj.   Speciala interreta apo, sub la gvido de sankta Benedikto logos viziti diversajn lokojn laŭe de la tuta itinero de la Benediktana Kulturo. Ĉiuj temoj en la kreiĝantaj edukcentroj estas pretigataj kunlabore kun historiistoj kaj regionaj aktivuloj, kun benediktanoj kaj daŭrigantoj de ilia tradicio sur la Sankta Kruco monakoj el la Misiista Kongregacio de la Senmakula Maria. La itinero estos adaptita ankaŭ al personoj handikapitaj. Jam oni antauvidas kreskon de turismo en la regiono de Sankta Kruco je 100 mil personoj jare.

El la elsendo 20.07.2018. Legas  Barbara  -7’44”

La kastelo en Gołuchów [go-u-ĥuf] estas unu el la plej grandaj atrakciaĵoj de la poznana regiono en la okcidenta Pollando. Tiu ĉi pli ol 400-jara konstruaĵo estas unu el la plej belaj en la tuta Pollando. Origine temis pri frurenesanca masonita, kelketaĝa konstruaĵo kun defenda karaktero, havanta defendturojn ĉe ĉiu angulo. Ĝi estis konstruita por Rafał Leszczyński, aristokrato, loka altrangulo, la patro de reĝo Stanisław Leszczyński, poeto kaj oratoro, ambasadoro de la Respubliko en la Otomana Imperio. La unusolajn restaĵojn de lia kastelo konsistigas nun keloj, fundamentoj de belvedero kaj tri videblaj de la korto turoj. Lia filo Wacław Leszczyński tranformis ĝin en magnatan rezidejon, sed dum pliaj 250 jaroj la posedantoj de la kastelo en Gołuchów kalejdoskope ŝanĝiĝadis. Tio daŭris ĝis la mezo de la 19-a jarcento, kiam la kastelposedaĵon aĉetis  por sia filo pola aristokrato, politika aganto, artmecenato kaj eldonisto de historiaj fontoj, Tytus Działyński. En 1857 lia filo Jan edziĝis al Izabella Elżbieta Czartoryski, pola pentristino, kolektanto de la artverkoj. La filino de princo Adam Jerzy Czartoryski kaj Anna Zofia familie Sapieha de la infanaĝo estis ligita kun Parizo. Tie ŝi gvidis la Polan Instituton ĉe la pariza Hotel Lambert farante tamen plurajn vojaĝojn tra Eŭropo, ankaŭ tra Alĝerio, Egipto kaj Sankta Lando. La plimulton de sia vivo ŝi pasigis en Parizo, post la geedziĝo ankaŭ en Gołuchów. En 1872 ŝi transprenis la tiean kastelon pro la pruntedonita al la edzo mono por la bezonoj de la – fiaskinta – kontraŭcara insurekcio 1861. Pro la verdiktita mortopuno Jan devis elmigri, tamen en 1869 pro la amnestio li povis reveni kaj estis liberigita de akuzoj. Li revenis daŭrigante la kulturan kaj eldonan agadon, sed koncentriĝis pri alikonstruo de la kastelo en Kórnik, kiu fariĝis lia rezidejo. Verdire komence li intencis kontribui al la alikonstruo de la kastelo en Gołuchów, sed la planoj ŝanĝiĝis, kiam liaj ideoj ne ricevis aprobon de Izabella. Do, Izabella Elżbieta Czartoryski alikonstruis – parte laŭ propra koncepto – kastelon transformante ĝin en muzeon. Dank’ al la fondaĵo establita en 1893 estis certigitaj rimedoj por ĝia funkcido. Laŭ ŝia ideo la muzeo estis malfermita al ĉiu artamanto, artinteresiĝanto kaj ne disvdidebla je fragmentoj. Ŝia celo estis rekrei la iaman brilon de Gołuchów-rezdejo, iama sidejo de Leszczyński-familio. Por realigi tiun planon Izabella venigis el Francio diversajn  artistojn, arkitekton Maurico Augusto Ouradou, skulptiston Karlo Biberon kaj pentriston Ludoviko Breugnot, kiuj restaŭris la kastelon imitante la kastelojn de apud Luaro. Al ili ŝuldiĝas altaj – kovritaj de ardezoj – tegmentoj, sveltaj kamentuboj kaj skulptista finpretigo. Oni uzis tiucele i.a. historiajn arkitekturajn elementojn aĉetatajn de Izabella en la eŭropaj antikvaĵejoj, kiel malnovgotikajn aŭ renesancajn kamenetojn, ŝutrojn kaj aliajn.  El iom kaduka konstruaĵo Izabella kreis superban arkitekturan-parkan kompekson konforme al la 19-jarcentaj artkonceptoj, kiu fariĝis unu el la plej konataj muzeoj sur la tiamaj polaj teritorioj. Ĝis la eksplodo de la 2-a mondmilito temis ankaŭ pri unu el la plej grandaj privataj muzeoj en Eŭropo. Izabella iniciatis ankaŭ la kastelan kolekton de antikvaj vazoj, grafikaĵoj, artmebloj. Inter multaj valoraj grafikaĵoj, pentraĵoj kaj krokizoj multaj estis ligitaj aŭ akcentantaj ligojn kun Pollando, kiel „Malgranda polo” de Rembrandt, „Madono kun granato” de Stwosz, portreto de Kościuszko de Grassi aŭ kronceromonia bildo de reĝo Stanisław August Poniatowski. La polan karakteron de la rezidejo akcentis ankaŭ pluraj, belegaj sarmataj portretoj, t.e. portertoj de polaj nobeloj en tradiciaj vestoj. La princino Izabella Czartoryski mortis en Francio en 1899, sed ŝia korpo estis sepultita en Gołuchów en la kapelo troviĝanta en la ĉirkaŭanta la kastelon parko. Ŝian kolektistan pasion daŭrigis nevo, princo Witold Czartoryski. Post lia morto komence de la 20-a jarcento Gołuchów fariĝis posedaĵo de princo Adam Czartoryski, kiu daŭrigis la agadon de sia pli juna frato, eldoninte ampleksan gvidlibron tra la kolekto. La eksplodo de la 2-a mondmilito vanigis la ideon transporti la kolekton al Poznano. Malgraŭ la entreprenitaj klopodoj savi almenaŭ la plej valoran parton de Gołuchów-kolekto ĝi estis prirabita de germanoj en 1939 kaj ĝiaj eksponaĵoj forveturigitaj al Germanio aŭ parte detruitaj. Parton de la kolekto oni reakiris en la 50-aj/60-aj jaroj, kiam la kastelo fariĝis jam la posedaĵo de la Nacia Muzeo en Poznano. Dank’ al ĝiaj klopodoj la kastelaj salonegoj estis ekipitaj per valoraj murtapiŝoj, eŭropa pentroarto, maloftaj mebloj kaj kolekto de la artmetiaĵoj. La referencanta per sia formo al la famaj kasteoj ĉe Luaro iama rezidejo de Działyński-familio kaj ĉirkaŭanta ĝin parko ĉiujare logas amason da vizitantoj, pri kio ne eblas miri, ĉar temas pri eksterordinare ĉarma angulo de Pollando. Simile kiel antaŭ la milito la ĉefkonstraĵo kun konstruaĵo flanka rolas kiel muzeo, liverante estetikajn impresojn sur alta eŭropa nivelo. La eksponaĵojn eblas admiri en pluraj laŭtemaj salonoj. La viziton en la muzeo eblas daŭrigi en la parko, kiun apudas en la proksima arbaro bizona rezervejo. La ĉirkaŭ 162-hektara parto, origine en la angla stilo, kreita de ĝardenisto Adam Kubaszewski, nun rolas kiel parko panorama. Komence estis en ĝi mil arbo- kaj arbustospecioj, inkluzive multajn ekzotikajn.  Pasintjare la kastelo kaj la parko estis aĉetita de la heredantoj  fare de la Nacia Muzeo en Poznano kontraŭ 20 milionoj da zlotoj.

El la elsendo 29.06.2018. Legas  Barbara  -8’15”