Felietonoj

Ĉi-semajne ni invitas vin gesinjoroj al Baranów Sandomierski en la sud-orienta Pollando. La unua mencio pri ĝi devenas el 1135 dum la regado de reĝo Bolesław Krzywousty (kurbobuŝa). La urbajn rajtojn Baranów ricevis en 1354 de reĝo Kazimiro la Granda. La urbo evoluis dank’ al la grenkomerco, fine de la 16-a jarcento evoluis tie la metioj – aparte la drapproduktado, felprilaborado kaj ŝuista arto. Komence de la 17-a jarcento  Baranów fariĝis unu el la ĉefaj centroj de kalvinismo en la la regiono. La 17-jarcentaj svedaj invadoj komencis la iom-post-iom progresantan falon. Baranów fariĝinte ĉelima urbo perdis la ekonomian kaj komercan bazon. Profundigis ĉion ĉi la 18-jarcentaj dispartigoj de Pollando. Malgraviĝis komerco kaj metioj, la urbon plagis la ripetiĝantaj indundoj. Post la dua mondmilito sekve de la grundreformo la tiea 16-jarcenta kastelo  fariĝis la proprietaĵo de la fisko. Pli posta difloro datiĝas al la 70-aj jaroj de la 20-a jarcento. Tiom kelkvorte pri la historio de Baranów Sandomierski, ĉar vian atenton gesinjoroj, ni volas fokusigi ĉirkaŭ la tiea kastelo, kalkulata al la plej elstaraj arkitekturaj objektoj de la malfrua renesanco sur la polaj teritorioj, ofte difinata  kiel „perlo”. Ĝi estis konstruigita sur la loko de la mezepoka defenda kavaleria biendomo, aparteninta al la nobela familio Baranowski. szlLa konstruon de la kastelo en 1569 inaŭguris la magnata familio Leszczyński, kiu invitis por ĉi tiu tasko la reĝan arkitekton el Floreno, Santi Gucci. La kastelo fariĝis la ĉefa rezidejo de Adam Leszczyński, grava centro de reformacio kun politika kaj societa signifo, kion atestas i.a. kelkfojaj vizitoj de reĝo Stefan Batory. La sekva posedanto de la kastelo realigis plian konstruetapon. Iom alimaniere estis displanitaj la internoj, la ekstera arkitekturo estis modernigita, estis alkonstruitaj pliaj elementoj de la defenda sistemo.  En la daŭro de la historio la posedantoj de la kastelo estis pluraj magnataj familioj. En la fino de la 17-a jarcento ĝia posedanto  fariĝis princo Józef Karol Lubomirski, kiu decidis pri la plukonstruo de la kastelo. Tiun ĉi taskon li komisiis al la fama Tylman el Gameren. Malgraŭ relative ofta ŝanĝo de la posedantoj – pro heredo aŭ vendo – la kastelo konservis la originalan renesancan-barokan karakteron, kiun konservis ankaŭ la sekvinta posedanto  Krasicki-familio. Tiam en la kastelo ektroviĝis memoraĵoj post episkopo Ignacy Krasicki, fama poeto, valoraj artkolektoj, valoraj mebloj, tolaĵoj kaj lia riĉa biblioteko. Ĉion ĉi, inkluzive de riĉa ekipaĵaro de la kastelo kaj de la ligna konstrubazo konsumis incendio el 1849 eksplodinta pro nekonataj kialoj. Finfine pro manko de rimedoj por rekonstruo la kastelo estis aŭkciita. Ĝia posedanto fariĝis grandbienulo Feliks Dolański. Nur lia filo – post laŭvica incendio  50 jarojn poste, Stanisław Karol sukcesis revenigi al la rezidejo la iamajn funkciojn, sed en multe pli modesta dimensio. I.a.  en la angula salono estis kreita secesistila kapelo kun imponaj vitraloj de Józef Mehoffer kaj altaro kun eksterordina bildo de la „Senmakula Dipatrino” de Jacek Malczewski. Ĝis la eksplodo de la 2-a mondmilito la kastelo troviĝis en la manoj de Dolański-familio. La 2-a mondmilito grave damaĝis la kastelon. En 1958 ĝia administranto fariĝis la Sulfurminejo en Machów, instalinte en ĝi „Sulfurmuzeon”. De pli ol 20 jaroj ĝia administranto ŝanĝiĝis. Belega kastelo kun la riĉplanta parko invitas gastojn, por kies bezonoj funkcias rekonstruita hotelo, kaj la kastelo – malgraŭ daŭraj renovigaj-adaptaj laboroj – ĉiutage atendas turistojn.

El la elsendo 26.06.2020. Legas Barbara – 5’47”

Nia hodiaŭa heroo, Adam Chmielowski naskiĝis antaŭ 175 jaroj kaj ĉe la ĝenerala publiko estas konata, kiel iu pentristo, kiu lasis la pentradon en la plena disfloro de sia talento kaj famo, kiu rezignis pri sia ĝistiama vivo por dediĉi sin al homoj plej mizeraj. Adam Chmielowski naskiĝis la 20-an de aŭgusto 1845 en la nobela familio, kiel la plej aĝa de la gefrataro. Perdinte la patron kiel 8-jara knabo ekde 1855 – laŭ la decido de la patrino – li lernis en la kadeta korpuso en Sankt Peterburgo.  Post la trijara periodo la familio enzorgita pri lia rusigo revenigis lin hejmen. Adam Chmielowski daŭrigis la lernadon en Varsovio kaj en Puławy. Tie surprizis lin la eksplodo de la januara insurekcio 1863, al kiu tiam 18-jaraĝa Adam  aliĝis. Vundita en la bataloj li perdis kruron kaj fariĝis rusa ostaĝo. Liberigita dank’ al la klopodoj de la patrino li tamen devis forlasis la landon. Li direktiĝis al  Parizo, kie en 1864 li komencis pentristajn studojn, daŭrigante ilin en Gento kaj en la Belarta Akademio en Munkeno. En ĉi-lasta urbo li ligiĝis kun la rondo de la pola arta kolonio amikiĝite kun tiom famaj tiuepoke polaj pentristoj, kiel fratoj  Maksymilian kaj Aleksander Gierymski, Józef Chełmońki kaj Józef Brandt. En la medio ĉirkaŭ Brandt li estis agnoskita aŭtoritatulo koncerne la artteorion. Lia opnikrea influo rilatis same al la iama arto, kiel ankaŭ al aktualaj artaj tendencoj. En 1874 Adam Chmielowski revenis al la lando. Komence al Krakovo, sekve al Varsovio, en kiu kune kun kelkaj aliaj famaj pentristoj – i.a. Stanisław Witkiewicz kaj Józef Chełmoński establis sian pentristan atelieron en la Eŭropa Hotelo. La artistoj rapide ektroviĝis en la rondo de la art-literatura salonego de fama – poste famiĝinta ankaŭ en Usono – aktorino Helena Modrzejewsa. En ilia ateliero gastis Henryk Sienkiewicz kaj Antoni Sygetyński, komponisto kaj artkritikisto, pledanto por la realisma pentrista fluo. Tie Adam Chmielowski atingis la krean maturecon pentrante, diskutante kaj pasigante tempon inter la amikoj. En la arto de Adam Chmielowski aparte frapas lia kolortalento, elstara sentemo je kolornuancoj. Siajn verkojn li prezentis en multaj ekspozicioj de la krakova Societo de la Amikoj de la Belartoj kaj en la varsovia Zachęta.  En 1876 el sub lia plumo en la periodaĵo „Ateneum” aperis artikolo koncerne artestetikon „Pri la esenco de la arto”. En ĝi li skizis la ĉefajn tezojn de sia estetiko kun novplatona referenco, kiu identigis la Belon kun la mistika elemento. En la arto de Chmielowski la objektiva observado de la naturo kaj de la  historia realo estis superita de  la panteisma filozofio, kredo pri la spirita dimensio de la videbla kaj tuŝebla realo. En liaj pentraĵoj aperis ĉiam pli ofte religiaj veftoj. En la 80-aj jaroj Adam Chmielowski kreis  sian faman pentraĵon „Ecce Homo”, kiu fariĝis cezuro en lia vivo metinte antaŭ li la demandon, ĉu li sekvas ĝustan vivovojon? En la daŭro de kelkaj jaroj Adam Chmielowski de artisto evoluis en sia vivovojo al monako. Komence ligita  kun jezuitoj, definitive sian vivon li ligis kun la tria ordeno de la s-ta Francisko komencinte la apostolan laboron inter kamparanoj. Reveninte al Krakovo en 1884 li funkciigis la pentristan atelieron, en kiu li plene dediĉis sin al senhejmuloj kaj marĝenuloj. Tri jarojn poste li surmetis la monakan franciskanan robon kaj kiel fratulo Albert li donis komencon al nova monaka familio de Albertanoj kaj Albertaninoj. Dediĉinte sin plene al la servo de la sociaj povruloj li iom post iom rezignis pri la pentrado. Lia tuta zorgo kaj engaĝiĝo ligiĝis kun la  fondado de protektodomoj por orfoj, kripuloj, maljunuloj kaj nekuraceblaj malsanuloj, funkciigado de sociaj manĝejoj. Vivante same kiel liaj protektatoj per la propra vivo li instruis, ke „necesas esti bona kiel pano, de kiu ĉiu povas fortranĉi pecon kaj manĝi, se estas malsata”. Kiel homo de eksterordinara talento, impresiĝema artisto Adam Chmielowski dum jaroj serĉis ĉiam pli maturajn dimensiojn de Bono kaj Vero. Tiujn ĉi li trovis en la plej mizera  homo. Fratulo Adam Chmielowski mortis en 1916. En 1938 en la krakova Belarta Societo okazis la retrospekta ekspozicio de liaj verkoj kaj samjare la pola prezidento distingis lin  postmorte per la Granda Rubando de la Ordeno Polona Restutita  pro la elsteraj meritoj en sendependiga agado kaj en la socia laboro. Pliaj ekspozicioj de liaj tolaĵoj okazis en 1939, 1984, 1995. En la tempo de la 2-a mondmilito lia vivoverko inspiris junan junan Karol Wojtyła verki la teatraĵon „Frato de nia Dio”. La fratulo Albert Chmielowski en  1989 estis proklamita sanktulo de la Romkatolika Eklezio.

El la elsendo 20.06.2020. Legas Barbara – 7’31”

Sen troa troigo eblas diri, ke la historio de ĉevaloj kaj ĉevalrajdado en Pollando estas impona. Dum jarcentoj niaj najbaroj kutimis aserti, ke sen ĉevalo polo estas kiel korpo sen animo, ke polo naskiĝas kaj mortas surĉevale.  Efektive ĉevaloj de pratempo akompanis polojn en farmista laboro, en arbara profundo, dum vojaĝoj, dum la sendependigaj bataloj. Hodiaŭ mi tamen volas turni vian atenton gesinjoroj al la ĉevalbredado en Pollando. La unua dokumento pri la 16-jarcenta bredanto de la pursangaj ĉevaloj koncernas reĝon Sigismundon Aŭguston, kies ĉevalbredejo troviĝis en la loko Knyszyn en la bjalistoka regiono (la nordorienta Pollando). La mencioj el la 16-a/17-a jarcentoj ne ebligas difini ĝian skalon. Alia dokumento pri tio, ke al Pollando estis venigataj originalaj arabrasaj ĉevaloj estas raporto de princo Roman Sanguszko pri ekspedicio al Arabio. La ekspediciojn al dezertaj arabaj regionoj gvidis pliaj generacioj de Sanguszko-familio kaj de aliaj magnataj gentoj. La arabrasaj ĉevaloj en la pola bredado komence de la 19-a jarcento dominis. Estis organizataj ekspedicioj al beduenaj triboj, komercistoj venigadis ĉevalojn el Istambulo aŭ Odessa. Elstaran rangon atingis la ĉevalbredejoj de la magnataj familioj Branicki, Sanguszko, Rzewuski, Dzieduszycki. Ĉi-lasta famiĝis pro la venigo de 7 virĉevaloj kaj 3 ĉevalaj femaloj. Ĉi-lastaj distingiĝis per aparta nobelco servante kiel elstaraj generaj reproduktantinoj. Iliaj idoj en 1920 trafis al la ĉevalbredejo en Janów Podlaski. Iliaj sekvaj plurgeneracioj idoj liveris amason da valoraj ĉevalidoj. Ilia genera materialo daŭre estas spurebla en polaj bredejoj. La ŝtata ĉevalbredejo en Janów Podlaski (en la regiono de Lublin, la orienta Pollando) estis establita en 1817. Ekde la komenco oni bredis tie pursangajn arabajn ĉevalojn kaj duonpursangajn angoarabojn, kiuj  estis vendataj al diversaj eŭropaj landoj. En la 30-aj/40-aj jaroj de la 19-a jarcento Janów Podlaski fariĝis grava ĉevalbreda centro sur la polaj teritorioj. Krom la bredejo funkciis tie veterinara lernejo, kaj ĉevalrajda lernejo.  Oni kolektis pokalojn, medalojn kaj aliajn distingojn. En 1885 estis konstruigita stalo por 85 ĉevaloj. Oni aĉetis multajn pursangajn arabajn kaj anglajn ĉevalojn. Komence de la 20-a jarcento Janów fieris pri sia propra ĉevalo kun tre bela karakteriozo.  Ĉion konsumis la 1-a mondmilito. Sed jam en aprilo 1919 al malplenaj kaj detruitaj staloj estis venigitaj pursangaj arabaj femaloj. En la intermilita periodo la duonsangpuraj virĉevaloj en Janów Podlaski servis al amasa bredadao de ĉevaloj por kavalerio. Ilin oni vendadis i.a. al Usono. La disfloron de la bredejo ĉesigis la 2-a mondmilito.  Dum la militagadoj en 1939 80 procentoj de ĉevaloj de Janów pereis. El la ceteraj la pola personaro dungita de la germana okupaciitno sukcesis restarigi en Janów la ĉevalbredadon. Daŭre oni bredas ĉi tie pursangajn arabajn kaj duonsangpuraj angla-arabajn ĉevalojn. La denova disfloro de Janów kiel ĉevalpredejo datiĝas al la finaj 50-aj jaroj de la pasinta jarcento. Meritiĝis ĉi-rilate aparte ĝia direktoro Andrzej Krzyształowicz ligita kun la ĉevalbredejo ekde decembro 1939. Li okupiĝis pri ĉevaloj forveturigataj de germanoj, li organizis aŭtune de 1969 la unuan aukcion de la pursangaj arabaj ĉevaloj. Ekde tiam oni vendis eksterlanden unu mil arabsangajn ĉevalojn. Al apartaj financaj sukcesoj apartenis vendo de virĉevalo El Paso kontraŭ unu miliono da dolaroj. Kvin jarojn poste oni akiris unu kaj duonan milionon da dolaroj  kontraŭ la femalo Penicylina. En 2015 pro la vendo de la femalo Pepita oni akiris unu milionon 400 mil dolarojn. Aktuale  en Pollando vivas 600 mil ĉevaloj, inter kiuj 60 procentoj kalkuliĝas al tiel nomataj malvarmsangaj. Similaj kvantoj da ĉevaloj estas en Germanio kaj Rumanio, je duono malpli en Francio, Italio kaj Hispanio. Pollado konsiderante la kvanton de ĉevaloj je 100 hektaroj havas bonan pozicion,se temas pri la eksporto de ĉevaloj kaj de la ĉevala viando, kiu en Pollano estas apenaŭ konsumata. En la lastaj jaroj krekis interesiĝo pri la uzo de ĉevaloj por ripozigaj kaj sportaj celoj. 98 procentoj de ĉevaloj apartenas nun al privataj posedantoj. Estas do organizataj kun la uzo kaj partopreno de ĉevaloj diversspecaj turismaj evenoj, ĉevalaj sledveturadoj, feriadoj kun ĉevaloj. Grandan popularecon  ĝuas ĉevalaj vetkuroj. Sed daŭre ĉevaloj servas en farmejoj kiel tirbestoj, en agrokturismo kiel atrakciaĵo por ripozantoj kaj en hipoterapio ĉevaloj havas ne subtakseblan raolon por infanoj kaj neplenlertuloj.

El la elsendo 12.06.2020. Legas Barbara – 7’24”

Kvankam pri la elkonstruo de ligo inter la Ruĝa Maro kaj Meditereaneo  revis jam antikvaj regantoj la Sueza Kanalo en la formo konata hodiaŭ kreiĝis nur en la 19-a jarcento. Ĝia konstruado okazis  en la jaroj 1859-1869. Pri la graveco de la kanalo en la epoko atestas la fakto, ke la inaŭguron de la 163-kilometra akvovojo ĉeestis i.a. la imperiestro Francisko Jozefo Habsburg kaj imperiestrino Eugenia el Francio. Ekzistas multaj anekdotoj ligitaj kun la konstruo de la kanalo, sed  verŝajne eĉ poloj ne konscias, ke por ĝia elkonstruo laboris ankaŭ polaj specialistoj pri la konstruarto. Inter ili aparte meritiĝis la varsovia inĝeniero Stanisław Janicki, kiu estas la heroo de nia hodiaŭa felietono. La naskiĝinta en 1836 en Varsovio Stanisław Janicki post junaĝa praktiko en la Maŝinfabriko de la Societo de Vapornavigado ĉe la varsovia Solec studis en la inĝenieria fako de la hanovra politekniko (1854-56). Post la studoj en Germanio li komencis laboron en la pariza fabriko de lokomotivoj kaj feraj konstruaĵoj. Tie li i.a. okupiĝis pri la pretigo de la elementoj por la varsovia Kierbedź-ponto, la unua ŝtala ponto en Varsovio konstruata en la jaroj 1859-1864. Preskaŭ rekte el Varsovio Janicki veturis al Egipto. Tie ekde 1859 li intime kunlaboris kun Ferdinand de Lesseps, kiu gvidis la konstruadon de la Sueza Kanalo ligonta la basenon de Meditereaneo tra la Ruĝa Maro kun la Hinda Oceano. Janicki administris laborojn ĉe la norda segmento de la kanalo inter Port Said kaj Ismailia. Rekone pro la meritoj la franca imperiestrino Eugenia distingis lin per la Granda Kruco de la Ordeno de la Honora Legio. Sed la konindaj laboroj de Stanisław Janicki ne limiĝis al la Sueza Kanalo. En 1870 li establis kun inĝenieroj Cottard  kaj Champouillon entreprenon de la publikaj laboroj kaj en ĝia nomo li faris multajn vojaĝojn al diversaj landoj de la mondo. Dum sia vizito en Britio  en 1871 li sukcesis pretigi al realigo sian ideon de flosanta doko, por kiu li ricevis la britan patentateston, la sekvan jaron en Usono la usonan. Stanisław Janicki aŭtoris ankaŭ la projekton de la mara kanalo en Peterburgo kaj de la akvodukto en Odessa. La aŭstra registaro komisiis al li la gvidadon de la havenaj laboroj en Fiume (la nuna Rijeka), post kio Janicki akceptis proponon de la rusaj aŭtoritatoj finkonstrui la kanalizon de la rivero Moskva. La  laboroj okazis sur la distanco de 170 kilometroj inter Moskvo kaj Kolomno, kie en la ĉefa riverfluejo li aplikis i.a. moviĝeblajn hidroteknikajn riverbarilojn, kanalojn  kaj kluzojn. Por ŝiptirado la unuan fojon en Rusio Janicki aplikis la francan tirsistemon de ŝipoj helpe de ŝtala ŝnuro metita sur la riverfundo. Post la fino de ĉi tiuj laboro Janicki dum kelkaj jaroj estis la direktoro de la vapornavigado laŭe de Moskva-rivero. En la daŭro de sia profesia kariero Janicki laboris en la karbobaseno de Donecko kontribuinte al evoluo de la tieaj minejoj. Li estis ankaŭ unu el la fondintoj de la Societo de la Ferercaj Minejoj en la loko Krzywy Róg. Baze de multjaraj studoj kaj inĝenieria praktiko Stanisław Janicki prilaboris propran teorion pri  rivertransporto. Liaj du artikoloj pri la plibonigo de la rivernavigado estis publikigitaj en 1882 en la rusa, franca, germana kaj pola lingvoj. Ili aperis en 1879 pole en la pola periodajo „Teknika Revuo” kaj kiel aparta libro en la germana. La publikaĵo kaptis la atenton de la tiama hidrologia medio en la tuta mondo. Ĝia anglalingva versio aperis en Usono financita de la tiea registaro.En 1883 Stanisław Janicki revenis al Varsovio.  Li okupiĝis pri la bonfara kaj eldona agadoj, iniciatinte i.a. specializajn polajn revuojn „Sano” kaj „Inĝenierio kaj Konstruado”. Li ne ĉesis la profesian aktivadon i.a. laborante en la komitato por la urbokanalizo. Li favoris projektojn de la kanalizaj kanaloj de la brita inĝeniero Joseph Lindley, samtempe persvadinte al li kelkajn planmodifojn, kiuj konsideris konojn de polaj teknikistoj. Lia ampleksa polemiko pri tiu temo aperis en 1885 en „Pola Gazeto”. Du jarojn poste denove venis laborproponoj el eksterlando. En 1887 franca konsorcio proponis al Janicki transprenon de laboroj ĉe la konstruado de la Panama Kanalo, kion li tamen rifuzis. Pro la sanstato Janicki malakceptis mallonge antaŭ sia morto kroman proponon. Ĝi venis de la greka registaro proponinta al Janicki administri laborojn ĉe la Korinta  Kanalo. Aldonendas, ke en Varsovio Stanisław Janicki  aktivis ankaŭ en la religia vivo estante en la jaroj 1884, 1885 prezidanto de la evangeliareformita sinodo. Stanisław Janicki mortis en 1888 kaj eterne ripozas en la varsovia Evangelia-Aŭgsbura Tombejo.

El la elsendo 05.06.2020. Legas Barbara – 7’01”

La kronvirusaj kuntekstoj evidente ne estas efemeraj en la E-Gazetaro. La pandemio daŭras, eĉ se en multaj landoj la rigoroj estas mildigataj. Esperoj pri tio regis en momento, kiam „Esperantolehti” – ”Esperanta Finnlando” estis pretigata – sed decidoj devis esti faritaj. Optimismige do sonas la teksto sub la vortoj de la prezidanto komence de la 2-a nunjara numero:

 „PANDEMIO: Distanco inter la homoj. Tio ĉesos.

Solidareco inter la homoj. Tio daŭros”.

Tuomo Grundström rilatigas sin ne sole en la mesaĝo titolita  „Nia provizora stato” al la situacio en Finnlando, sed ankaŭ al la prokratsitaj aŭ nuligitaj E-aranĝoj.  Tiu situacio ne trafis la nunjarajn Vintrajn Tagojn, por kiu evento oni ne venis multnombre, sed povis okazi novaj elektoj. Al la tuta estraro de AEF kun la reelektita prezidanto Tuomo Grundström ĉefloke, ni gratulas. Kun intereso mi tamen notas, ke en AEF-estraro  estas respondeculo i.a. pro kontaktoj al Pollando.  Kiel ni ekscias aldone, la vintraj tagoj estis la okazo por kunfandiĝo de E-Ligo de Finnlandaj Instruistoj kun AEF. En la kunteksto de la kronvirusa realo apartan emfazon ricevas paĝoj kun salutoj de membroj. Jen per la fotoj – tiu de elalbuma eta Aida Uber, kaj Ewa kun la hundo Tarmo fone de insulara urbo Pargas. Jen per miniraportoj. Jukka kaj Terhi L. el Tampere – priskribas kvarantenan apartiĝon – en kiu unuflanke mankas vizitoj en biblioteko kaj realaj diservoj, sed aliflanke „tre rapide evidentiĝis, ke promeni aŭ marŝi ekstere estas necese por restarigi siajn korpajn fortojn”. Kristina konfesas tion, kio ja estas propra por ni ĉiuj en diversaj landoj „Estas multo, kion mi povus fari hejme, ekzemple purigadon, sed tio estas teda”. Jorma Akomäki, ne kaŝante, ke nun en la fermita flegejo la rulseĝo iomete katenas lin, tamen reliefigas la legoeblecojn kaj babiladon kun samdomanoj, kiuj – kiel li sprite atentigas – ne ĉiuj estas memormalsanuloj. En alipaĝa kontribuo la sama aŭtoro ankoraŭfoje referencas al la medikamento por sendormaj noktoj, kiuj liakaze fariĝis libroj. Kaj tiukuntekste li mencias la lernolibron de la pola lingvo por britoj el la periodo de la 2-a mondmilito, trezoro – atentigas Jorma – kun ĝustaj respondoj por multegaj taskoj kaj ekzercoj, kiu havas ĉ. 500 paĝojn. Du apartaj materialoj en la 2-a numero de „Esperantolahti” ligiĝas kun kontaktoj kun afrikanoj. La unua estas la sinprezento de Fadhili Enzo Martin, esperantisto kiu en sia letero unuflanke emfazas, ke intereso pri Esperanto en multlingva kontinento estas grandparte junularmovado, aliflanke  prezentas sin mem kaj la vivrealon, kiu devigis lin eskapi al  Burundo. Pri siaj kontaktoj kun afrikanoj vivantaj en Finnlando interese rakontas Börje Eriksson. En lia „Tri jaroj el la vivo esperante” leganto trovas krome filozofieman rezonadon en la kunteksto de kronviruso kaj repripenso de certaj valoroj. Mi citu mallonge: „Nun la nebalanco en la mondo estis reliefigita. La vorto Solidareco ŝajnas taŭga ĝenerale, se oni volas reveni al la eksa monda ordo. La nova praktiko de UEA apliki siajn prezojn laŭ la pagokapablo de diversaj landoj estas bonvena. Ni havas bonegan ilon je nia dispono, nian internacian lingvon, kiu celas esti universale taŭga. Uzi ĝin por pliaj servoj al la homoj en ĉiuj mondopartoj donos al ĝi pli grandan sencon”. Kaj laste, sed ne balaste tre plaĉis al mi rakonto pri la vera historio de leono en la finna blazono, kun atentigo, ke pli banale skribas pri ĝi vikpedio. Mi kontrolis. Efektive ! La 2-an numeron de „La Revuo Orienta” ornamas belega foto kun abunde neĝkovrita arbo, kiun mi ne rigardas atendante veran varman pintempon kun malŝato, kontraŭe kun nostaligo, ke ĉi vintre mankis neĝo kaj frosto. Ene de la numero evidentiĝas, kiu „kulpas pri ĉi tiu” foto. Tion klarigas ĝia aŭtorino Aleksandra Wanatuki mallonge prezentante sin mem kaj sian vojon al serioza okupiĝo pri la fotografado. La redakcio informas, ke ŝiaj fotoj ornamos la revukovrilon ĉiun duan monaton. Ni atendas ! En la 2-a numero de la organo de Japana E-Instituto prezentas sin Josef Ǩriž el Ĉeĥio, plurlingvulo kiu post kvarmonata lingvolernado povis legi la tutan romanon. Kiel aparte interesan en ĉi tiu numero de „La Revuo Orienta” mi trovas raporton de KIMURA Goro Christoph pri surpapera simpozio okaze de la 100-jariĝo de JEI, kiu okazis sub la tegmenta titolo „La rolo de lingvoj fronte al defioj  de la tergloba epoko”. Ĉiuj interesiĝantoj pri faka apliko de Esperanto kun intereso bonvenigis la nunjaran kajeron de Tutmonda Asocio de Konstruistoj Esperantistaj dediĉitan al la tegmenta temo „Arkitkturo”. Oni trovas en ĝi artikolojn i.a. pri antikvaj fenestroj en Ĉinio, pri harmonio kaj proporcio en arkitekturo, pri ĉerpentajoj  el diversaj urboj. Aparta artikoleto estas dediĉita al Ludoviko Zaleski-Zamenhof kiel fakulo pri betono. Rilate la ĉerpentaĵojn el diversaj urboj unu el la kontribuoj rilatas al ŝtala ĉerpentaĵo en Vieno. Tio estu por  mi la okazo por danke konfirmi la ricevadon de la elektronikaj numeroj de „La Bulteno”, dulingva magazino aperanta en Vieno kun la tekstoj de Renate kaj Walter Klag. Ĝia lasta numero estas grandpaĝe dediĉita al la 2-miljara historio de Vieno „Vindobona estis urbo”. Pliaj informoj rilatas al renaskiĝo de la monunuo stelo kaj i.a. al la rolo en ĝia estiĝo de Julia Isbrücker. Cetere por niaj aŭskultantoj povas esti interesa la informo, ke en nia E-komunumo ekzistas faka Esperanto-Numismatika Asocio, kiu aperigas „Esperantan Numismatikon” . Tiom foliuminte kaj enrigardinte la lastatempe venintajn al la Redakcio E-gazetojn.

El la elsendo 22.05.2020. Legas Barbara – 8’30”

“Kaj lumradio, kiun Suno etos

Sur la susuran martavolon petolante

Ne dronas, sed kiel ĉielarko eriĝante

en la ĉielon, de kie ĝi venis, revenos…”

Tiu ĉi citaĵo el Adam Mickiewicz troviĝas sur la tomboŝtono de nia hodiaŭa heroo en Karaczi, la mortinta antaŭ 40 jaroj polo, la kreinto de la Pakistanaj Aerfortoj. La 2-a mondmilito, kiu finiĝis antaŭ 75 jaroj signifis ne nur venkon super la germana faŝismo, sed –  kiel evidentiĝis – havis gravajn sekvojn por multaj popoloj en la tuta mondo. Pri tiuj en la centra kaj orienta Eŭropo ni parolis plej ofte. Sed, kiam la 2-a modmilito finiĝis, en alia mondoparto akcelis la malkomponiĝo de la Brita Hindio. En la sekvo de tiu procezo kreiĝis la sendependa Pakistano kaj Hinda Unio. Tio ne okazis sen sangoverŝo kaj pogromoj. Oni diras pri 500 mil viktimoj, pri dek kelkaj milionoj devigitaj fuĝi forlasante siajn hejmojn. La traktatoj ne klarigis multajn esencajn demandojn, kiel ekzemple la limformiĝon kun Hinda Unio kaj Ĉinio. Pakistananoj urĝe bezonis formi siajn ŝtatstrukturojn, nepre bezonis proprajn militfortojn, ĉar defendo kontraŭ multe pli  multnombraj najbaroj kaj minaco de pliaj konfliktoj ŝajnis neeviteblaj. Samtempe defendo de la vasta teritorio ne estis ebla sen moderna aviado, pri kiu Pakistano ne disponis. En 1947 al Britio venis pakistana delegacio, kies tasko estis trovi spertoplenajn, fidindajn pilotojn, kiuj povus helpi en kreo de la Reĝaj Pakistanaj Aerfortoj. La Britaj Aerfortoj, RAF post la milito verdire estis en febla stato, tamen en Britio troviĝis polaj pilotoj, famiĝintaj pro la heroeco kaj sukcesoj en la batalo defende por Britio en 1941. RAF rekomendis ĝuste ilin. Tiel do sub la gvido de juna oficiro Władysław Turowicz trideko da polaj pilotoj kaj tenikistoj ekflugis al Karaczi. Kiu estis Właysław Turowicz ? Li naskĝis en 1908 en la loko Zubir en Siberio en la pola familio ekzilita de caro ĝis la rusa-ĉina limo. Tie lia patro, alte taksata kontinenta konstruinĝeniero, ricevis laboron ĉe la projektado de fervojo. Kiam post la 1-a mondmilito Pollando regajnis la suverenecon la tuta familio decidis reveni al la patrolando, kiun ili atingis en 1922. Juna Władysław fasciniĝinta pri aviado kaj aviadteknologioj komencis inĝenieriajn studojn en la prestiĝa fakultado pri aviado de la Varsovia Politekniko, samtempe membriĝante en la Varsovia Aeroklubo. En ĝi li konatiĝis kun sia estonta edzino, glisilpiloto Zofia Szczecińska, sed la eksplodo de la 2-a mondmilito portempe malebligis iliajn geedziĝajn planojn. Władysław Turowicz estis mobilizita al la Polaj Aviadfortoj kiel rezerva oficiro-inĝeniero. Post la atako de Germanio kontraŭ Pollandon li estis retirita al Rumanio. Tie retrovis lin Zofia, kiu  – ankaŭ mobilizita de la Pola Armeaj Fortoj servis en Rumanio kiel kuriero. Rapide jam en novembro 1939 ili geedziĝis kaj komune daŭrigis konspirlaboron. Pliaj militsortoj kondukis ilin al Francio, sekve al Britio. Tie ili trafis al RAF, la Aerfortoj de Britio, kiu estis vera bastiono de polaj aviadistoj. Władysław komencis laboron kiel kontrolinspektoro pri la teknika stato de aviadiloj, ankaŭ koncerne kraŝakcidentojn. Tio estis – kvankam ne spektakleca  tamen – multe respondeca laboro, ebliganta tamen kolekti multajn gravajn spertojn, kiujn li povis utiligi estonte en Pakistano. Tiu pakistana vivepizodo komenciĝis en la aviadilo portanta lin kun 30-o da aliaj polaj pilotoj por trijara kontrakto en Pakistano,  dum kiu li dividis siajn sciojn kaj kapablojn en la Reĝaj Aerfortoj de ĉi tiu lando. Turowicz establis teknikajn institutojn en Karaczi, instruis kaj altigis la rangon de la Akademio de la pakistanaj aerfortoj, kie li laboris kiel ĉefsciencisto.  Li kiel ĉiam povis kalkuli je helpo de sia edzino Zofia, civila piloto instrukcianta por la bezonoj de Pakistano glisilpilotojn kaj paraŝutistojn, inkluzive de virinoj. Rapide la talentoj de Turowicz ne sole kiel instrukiciisto, sed ankaŭ inĝeniero estis aprecitaj. Multiĝis avancoj kaj distingoj. I.a. en 1960 li fariĝis Air Commodore, anstataŭanto de la komandanto de la Aviada Stabo de la Pakistanaj Aerfortoj. Famiĝinte kiel „defendanto de Lahore” en la dua batalo konkere por Kaŝmiro li estis avancita ĝis la grado de generalo. Post la militista emeriuro Turowcz ne ĉesis aktivi. En 1967 li fariĝis la komandanto de la Komisiono por la Esploroj de la Kosmo kaj supera Atmosfero (SUPARCO), la landa kosma aganetejo de Pakistano. Tie li gvidis preparojn al la raketa kaj kosma programoj edukante palestinajn astronaŭtojn proksime kunlaborante kun Abdus Salam, pakistana teoria fizikisto, pli posta Nobel-premiito. Ambaŭ laboris pri evoluigo de la pakistana nuklea programo. Antaŭ sia morto Turowicz komencis konstruprojekton de la pakistana satelito, sed la fruktojn de ĉi tiu labro li ne ĝisatendis. Li mortis pro aŭtomobila akcento en januaro 1980.  Li estis entombigita en la kristana tombejo en Karaczi. 12-jarojn poste ekapudis lin la edzino, Zofia.

El la elsendo 15.05.2020. Legas Barbara – 7’44”

En 2013-a jaro la Kastela Altaĵo en Cieszyn, la suda Pollando,   ektroviĝis en la listo de  7 mirlokoj en Pollando, pri kio ni informis siatempe en niaj elsendoj. Temas pri negranda altaĵo en la centro de la nuntempa urbo, kiu fariĝis la ĝermo de la loka setliĝado jam lime de la 4-a kaj 5-a jarcentoj pro sia natura fortresa karaktero. Kiam fine de la 8-a jarcento la moraviaj trupoj detruis la originan Cieszyn (nun Chotebuż – Chotěbuz en Ĉeĥio) slavoj rekonstruis la burgon ĝuste sur la Kastela Altaĵo. Sed ne pri la altaĵo aŭ la urbo mem mi volas hodiaŭ paroli, sed pri la troviĝanta sur ĝi la plej malnova konstruaĵo de la kristana kulturo en Pollando, la Rotondo de s-ta Nikolao.  Ĝia bildo ĉiutage estas palpata de milionoj da poloj sur la 20-zlota monbileto. Eblas ĝin trovi krome sur la kolektista duzlota monero cirkuligita de la Pola Nacia Banko en 2005 kadre de la serio pri la Historiaj Urboj en Pollando. La rotondo de la s-ta Nikolao estis elkonstruita en la unua jarcentkvarono de la 11-a jarcento kaj estas unu el la plej malnovaj konstruaĵoj sur la cirkla plano en Pollando.  Tiun formon havas la navo dum absido estas duoncirkla kaj de la orienta flanko estas ligita per tri ŝtupoj. En la okcidenta parto de la navo troviĝas galerio subtenita de tri kolonoj destinta por la burgestro. Ĝi estis rekte ligita kun lia ligna rezidejo, poste kun la princa kastelo.  La elkonsturon de la masonita gotika kastelo oni atribuas al la unua princo de Cieszyn, Mieszko. Modernigon kaj plukonstruon daŭrigis en la 14-a jarcento liaj filo Kazimiro la 1-a kaj la nepo Przemysław la 1-a Noszak. La kastelo kiel administra centro transdaŭris en bona stato ĝis la 30-jara milito (1618-1648). Detruita de la svedaj trupoj ne estis plu rekonstruita. Sed antaŭ ol estis elkonstruita la gotika kastelo la rontondo jam rolis ĝuste kiel kapelo de la burga ligna kastelo, samtempe kiel ĝia unusola masonita konstruaĵo ĝi servis plej verŝajne ankaŭ kiel la plej grava defendopunkto kaj rifuĝejo kaze de la militinvado. Ĝi taŭgis por tio bonege, ĉar pro siaj dikaj muroj kaj sveltaj etfenestroj eblis gvidi efikan defendon. Kiam en la dua duono de la 13-a jarcento la defendofunkcion transprenis la elkonstruita kelkdek metrojn for, sed ankaŭ sur la Kastela Altaĵo Turo de la Definitiva Defendo dum kelkaj jarcentoj la rolo de  la rotondo limiĝis al la kastela kapelo kaj paroĥa preĝejo. Valoras noti, ke ĉe ĝi troviĝas ankaŭ la plej malnova tombejo de Cieszyn, kiel la sepultoloko de lokaj gravuloj kaj iliaj fammilianoj, kavaliroj. Ĝis hodiaŭ oni trovas la rilatajn spurojn dum la adaj arkeologiaj esploroj. En la fontdokumentoj la rotondo la unuan fojon estis menciita en la 1223 jaro, kiel kapelo de s-ta Nikolao ĉiujare paganta dekonaĵan renton favore al la klostro de Norbertaninoj en la loko Rybnik. En 1290 post la kreiĝo de Cieszyn-princolando kaj elkonstruo de la masonita gotika kastelo la rotondo ŝanĝis sian karakteron kaj aspekton. En la fino de la 15-a jarcento ambaŭ konstruaĵojn damaĝis incendio, sed se temas pri la rotondo la damaĝoj koncernis plej verŝajne nur tegmenton kaj internan ekipaĵaron. En la periodo, kiam en la Princolando de Cieszyn la reganta konfesio estis luteranismo la funkcion de princaj kapelanoj zorgantaj pri la kapelo plenumis evangeliaj pastoroj kaj predikanoj dungataj de la princoj. Post la formorto de la dinastio de sileziaj Piast-oj en 1653 la rotondo perdis sian karakteron kaj la laŭvicaj administrantoj – Habsburgoj – ne plu multe zorgis pri ĝi. La 18-jarcentaj fontoj mencias sole ĝian malnovecon,  lignan altaron kaj liturgian arĝentan kalikon. Diervoj estis celebrataj tie nur du fojojn jare dum la tago de la patrono s-ta Nikolao kaj en la tago de s-ta Vaclavo. En la mezo de la 19-a jarcento la rotondon, kiu jam pli frue sinkis en la grundon oni superŝutis ĝis duono. La supra parto ricevis brikan ĉirkaŭmuron, la fenestroj estis grandigitaj. En  interno estis metita novgotika ligna altaro kun la bildo de sankta Vaclavo. Nur dum la 2-a mondmilito germanaj arkeologoj komencis rekonstruajn laborojn, sekve de kiuj estis revenigita origina, romanika formo de la rotondo. Tiuj laboroj estis finitaj en la jaroj 1947-1955. Ekde la 90-a jaroj de la pasinta jarcento denove, sed nur unufoje jare en la tago de la s-ta patrono Nikolao, la 6-an de decembro, oni celebras – en la historia konstruaĵo – diservojn. Aldonendas, ke nun la rotondo de sankta Nikolao en Cieszyn troviĝas ĉe la romia itinero kondukanta tra Pollando, ĉar la plej malnovaj setlospuroj sur la Kastela Altaĵo devenas el la romia epoko, el la 5-a jarcento antaŭ nia erao.

El la elsendo 08.05.2020. Legas Barbara – 6’52”

Kronvirusa epidemio, pandemio aŭ koronvirusa epidemio, pandemio dominas kiel ĉefa temo en la nacilingvaj amaskomunikiloj tradiciaj kaj elektronikaj. Ankaŭ en nia hodiaŭa elsendo la temo ŝpiniĝis tra kronvirusa kroniko (kio evidentas), sed eĥis ankaŭ en pliaj aktualaĵoj kaj eĉ inter la sciencbultenaj temoj. Ĝi ĝenerale enzorigas esperantistojn alidatigantajn planitajn E-eventojn, vekas meminiciatemon fariĝi esplorantoj pri la pandemio,  ekspertoj kaj kompetentuloj ĉi-rilataj, pri kio eblas ekscii i.a. pere de fejsbuko. Se temas pri la E-gazetaro, almenaŭ pri titoloj, kiuj atingis nian redakcion jam la 6-an de aprilo venis „Kontakto”, kiu notis ĉe la paĝo „Epidemioj”  la informon de la Monda Sanorganizo pri eksplodo de la „epidemio pro la nova koronviruso” kaj altigo de ĝia riskonivelo al „tre alta” en la monda skalo. La redakcia noto limiĝis al iom supraĵa alrigardo al eventoj en Ĉinio sciigante, ke „la epidemio grave damaĝis la ĉinan – kaj skuis la tutmondan ekonomion”. La 15-an de aprilo atingis nin pdf-versio de la aprila „Novaĵoj Tamtamas”,  Internacia Gazeto de Jokohama Esperanto (Hama Rondo). La dupaĝa ĉi-foje eldonaĵo informas pri la rigoroj enkondukitaj en la gubernio Kanagaŭa, inkluzive de Johohamo, pro kio ĝia kunvenejo ne fukcias ĝis nedifinita dato. Ĝis la sekva numero, verŝajne junia la redakcio  por la distro de siaj legantoj proponis humoraĵon de Yanpetro Kavlan „Kiel vi fartas?” en kiu famaj pli aŭ malpli personoj respondas ĉi tiun demandon. Ne mirigas ja la respondo de Zamenhofo „neniam malesperante”, de Hamleto „farti aŭ ne farti, jen la demando” aŭ de Alberto Ejnŝtejno „Relative bone”. La redakcio de „Novaĵoj Tamtamas” instigas plilongigi la liston kaj havi bonan amuzon en la izoliĝotempo. Pri amuzo en la tempo de izoliĝo ni ne ekscias el la ĵus veninta laŭvica numero de „Kontakto”. Jam titola paĝo komprenigas, ke temas pri serioza afero prezentante profilan vizaĝon en masko kun la subsribo „pandemio kovim 19” kaj ĉefpaĝa atentigo pri intervjuo kun d-ro Christoph Klawe kaj kroma pri kvaranteno en Pekino. Sed tuj turninte la kovrilpaĝon la leganto  enprofundiĝas en la kortuŝajn konfesojn de la ĉefredaktoro Rogener Pavinski, kiu kundividas kun la leganto la spertojn de siaj tri lastaj semajnoj, kiujn li travivis kiel persono preskaŭ konvinkita esti infektita de Kovim-19. Solidare kun Rogener Pavinski ni kunesperas, ke ĉio pliboniĝos, kaj ke ne temis pri vera Kovim-19. Espereble la alvoko „Restu hejme karaj”  fronte al poioma liberigado de la sociaj rigoroj en multaj landoj – ne plu estos aktuala. La anoncita frontpaĝe de „Kontakto” interparolo kun d-ro Christoph Klawe fone de la pandemio donas al la leganto bonan eblecon konatiĝi kun la prezidanto de UMEA, Universala Medicina Esperanto-Asocio. Kun lia profesia kariero, esperantistiĝo. Kun aparta scivolemo mi legis liajn klarigojn pri diferencoj inter epidemio kaj pandemio, sed mi ne trovis iom precizajn informojn pri tio, kion laŭdifine ili signifas en la kunteksto de menciitaj de ni kaj ŝanĝitaj vortumoj. Aliflanke certe estas interese konatiĝi kun lia ekspliko, ke „multaj registaroj kaj la Monda Organizo pri Sano” havis pretajn „pandemio-planojn”, kiuj nun helpas kunordigi la laboron de sanfortoj en la trafitaj landoj”.  Kaj sendube valoras citi el tiuj liaj vortoj, kiuj ja konformas al konsiloj ricevataj en niaj propraj landoj. „Gravas ne teruriĝi per necertaj kaj nur onidiraj informoj, do estas bona konsilo  redukti la konsumon de tro diversaj informfontoj, kaj uzi nur kelkajn  fidindajn […] En izoliteco hejme pensu pri hobioj kaj memstaraj studoj, kiujn vi ĉiam planis sekvi, sed ne faris pro manko de tempo […].  La konstato de d-ro Klaw, ke „la koronvirusa krizo almenaŭ momente revivigas la komprenon, ke ĉiuj homoj vivas nur sur unu planedo” plene pravas. Liajn rezonadojn iel kompletigas la minifelietono de Istvan Ert „Tiel la mondo…. enĉambras”, kiu prave  ĉi-kuntekste rekomendas interesan literaturaĵon  „Vojaĝo ĉirkaŭ mia ĉambro de Xavier de Maistre en E-traduko de Gonçalo Neves. Sed laŭ mi plej gravas lia finvorta konsilo por la izoliĝotempo – „amikiĝi kun la objektoj kun kiuj ni devas trudate kunekzisti. Amikiĝi kun niaj sindemandoj kaj nostalgioj. Amikiĝi kun ni mem”. Kaj ankoraŭ kroma kontribuo en la lasta „Kontakto” kun kovim-19 en la fono, prefere kun kvaranteno en Pekino, de Rafael Zerbeto, kiu optimisme konstatas tion, kion multaj el ni sentas nur nun, eĉ se ne komplete. „Ĉi-foje mi spektas pli grandiozan renaskiĝon – deklaras Rafaelo alude al printempo, lia ŝatata sezono – veturiloj iom post iom reaperas sur la stratoj, infanoj revenas al placoj por ludi, la urbo fariĝas pli brueama, kelkaj parkoj denove refunkacias. Pekino renaskiĝas en printempo”, konstatas la aŭtoro de ĉi tiu raporto. Parafraze dirante, bondezirante –  ĉiuj urboj, ĉiuj landoj trafitaj de la kronvirusa pandemio renaskiĝu en printempo 2020.

El la elsendo 05.05.2020. Legas Barbara – 7’44”

„Ne ĉiam necesas diri tion, kion oni scias, sed ĉiam necesas scii, kion oni diras” – jen la vortoj de la heroo de nia hodiaŭa felietono, Józef Bem. Li estis pola generalo, stratego, verkisto kaj militista inĝeniero, antaŭkuriero de la produktado kaj aplikado de raketoj. Antaŭ 10 tagoj pasis la 226-a naskiĝdatreveno de ĉi tiu eksterordinara homo. Kiel arda patrioto Józef Bem batalis por suvereneco de la patrolando, sed samtempe helpis en alies liberigaj elanoj fariĝinte la nacia heroo de Pollando, Hungario kaj Turkio. Brilajn poemojn honore al li dediĉis Cyprian Kamil Norwid kaj Sándor Petőfi. Ĉi-lasta cetere diris: „Al Bem mi ŝuldas pli ol al mia patro. La patro donis al mi la vivon, Bem la honoron”. Józef Bem naskiĝis la 14-an de maro 1794 en Tarnów (la suda Pollando) en la burĝa familio. Kiel 15-jarulo li fariĝis – kun la aprobo de la gepatroj – armeano de la Varsovia Princolando komandita de princo Józef Poniatowski. Li diplomitiĝis tiuperiode en la Lernejo de Artilerio kaj Inĝeniero – studante matematikajn kaj geografiajn sciencojn kaj alpropriginte plurajn fremdajn lingvojn. Nur kiel 18-jarulo li fariĝis leŭtenanto kaj en ĉi tiu grado li partoprenis la kampanjon de Napoleono 1812. Li aparte distingiĝis dum la defendo de gdanska fortreso sieĝata de la kontraŭnapoleona koalicio, pro kio li ests distigita per kruco de la Honora Legio. Post la falo de Napoleono Józef Bem daŭrigis la soldatservadon en la armeo de la Pola Reĝolando. Tiuperiode li koncentriĝis krome pri la scienca laboro ligita kun la apliko de raketa artilerio, kaj lia turilata verko aperis en 1822. En ĝia sekvo en la pola armeo la sekvan jaron  aperis korpuso de raketistoj, aplikantaj ekskluzive la raketan armilaron.  Bem tiuperiode krome okupiĝis pri la vapormaŝinoj kaj iliaj aplikoj. Post kelka tempo pasigita civile Józef Bem denove famiĝis en la bataloj de la Novembra Insurekcio 1830. Dum ĝi li komendis la 4-an baterion de la ĉevalartilerio distingiĝante per aŭdacaj atakoj kontraŭ rusaj trupoj, kio mildigis la dimension de pli posta pola malvenko.  Pro siaj bravagoj li estis distingita per la Ora Kruco Virtuti Militari kaj avancis ĝis la grado de brigadgeneralo. La insurekcio finiĝis per malsukceso kaj Bem same,  kiel multaj insurgentoj elmigris. En Parizo, la ĉefa elmigrocentro post la falo de la insurekcio li ligiĝis kun la politika centro ĉirkaŭ princo Adam Jerzy Czartoryski. Bem aktiviĝis tiuperiode favore al elformiĝo de polaj legioj en Beligo kaj Portugalio. Sed krome li okupiĝis pri verkado. En aparta prilaboraĵo li faris pritakson de la novembra Insurekcio skrizante programon de pliaj sendependigaj bataloj. Samperiode li eldonis skizojn pri la historio de Pollando kaj de Francio. En la jaroj 1848-49 tra Eŭropo ruliĝis serio de revoluciaj naciliberigaj elanoj konata kiel Printempo de Popoloj. Ĝuste en ĉi tiu periodo Józef Bem fariĝis figuro konata en la tuta Eŭropo. Post la malsukceso organizi en Lvovo la Nacian Gvardion Józef Bem direktiĝis al la revolucia Vieno, kie li komandis la revoluciajn fortojn defendantajn la urbon kontraŭ la trupoj de Habsburgoj. Post ilia kapitulacio Bem forveturis al Hungario, kie Lajos Kossuth konfidis al li la armeokomandadon de la revoluciaj fortoj en Transilvanio. Tie Bem notis la plej gravajan batalsukcesojn en sia vivo. Li gajnis ne sole popularecon inter hungaroj, sed ankaŭ inter la kvereliĝintaj kun ili serboj kaj rumanoj forpuŝinte aŭstrojn el Transilvanio. Baldaŭ li akiris la kromnomon „Paĉjo Bem” fariĝante hungara nacia heoo kaj en la lasta fazo de la hungara insurekcio li estis nomumita la ĉefkomandanto de la hungara armeo. Hungaroj atribuis al li specialan kaj eksterordinaran distingon Granda Krucon de la ordeno de Sankta Stefano kun la Ordena Stelo kun diamanto elprenita el la krono de la unua reĝo de Hungario, Stefano la 1-a Sankta. En ĝia loko estis metita plaketo kun lia nomo. La hungara insurekcio falis, kiam la revoluciajn hungarajn fortojn atakis la multe plinombraj fortoj de Habsburgoj subtenitaj de rusoj. Bem kun restintaj hungaraj trupoj traiĝis al Turkio. Antaŭvidante rusan-turkan konflikton li antaŭsupozis, ke ĝi povus alkonduki al malvenko de la polaj aneksintoj kaj liberigo de la Pollando. Por faciligi al si la vojon al la turka armeo li formale konvertĝis je islamo. Kiel Murat Pasza kune kun grupo de polaj oficioj li prilaboris reoganizajn planojn de la turka armeo, elkonstruon de la ĉelimaj fortresoj, arsenalo. Rekone pro tiuj meritoj la otomana Porta nomumis lin generalo de la turka armao. Tamen sub la premo de Aŭstrio kaj Rusio maltrankvliĝantaj pro granda nombro de la akceptitaj enmigrantoj Turkio decidis ilin disloki. Józef Bem  estis direktita al Aleppo. Tie en 1850  kun la turkaj fortoj li strangolis la insurekcion de araboj. Diponante pri nur 1200 soldatoj kaj 16 kanonoj li venkis pli 30-milhomajn fortojn.  La defendo de la urbo konfirmis la milititan talenton de Bem kaj famigis lin en Turkio.  Tio estis samtempe lia lasta batalo.  Samjare Józef Bem estis trafita de malario kaj la 10-an de decembro en Aleppo mortis. Komence li estis entombigita en la loka muzulmana tombejo. En 1928 liaj korpaj restaĵoj revevenis al Pollando. Revenvoje la omaĝon al sia heroo organizis la registaroj de Turkio, Hungario kaj Pollando. I.a. sian nacian heroon omaĝis en Budapesto  kelkcent mil hungaroj. En la akompano de hungara reprezenta kompanio la ĉerko de generalo Józef Bem estis akompanita  ĝis la limo de Pollando. Tie liaj teraj restaĵoj eterne ripozas en Mauzoleo en la familia Tarnów.

El la elsendo 24.04.2020. Legas Barbara – 8’52”

La iamaj socioj seninterompe frontis epidemiojn aŭ pandemiojn de kontaĝaj malsanoj. Plurloke iliaj spuroj speguliĝas en votokolonoj sur la urboplacoj konstruataj post ilia finiĝo. Epidemioj, pandemioj ne evitadis la polajn teritoriojn kaj pluraj iliaj difnoj riĉigis la ĉiutagan leksikon. Malmulton ni scias pri la epidemioj el la praslava epoko, sed sendube ili serizoze plagis, se oni kredis la demonon Trzybek disportanta la infektiĝojn kaj malsalubran aŭron. La unua mencio pri epidemio el la jaroj 1003 kaj 1006 troviĝas en la kroniko de Jan Długosz, kiu notis, ke „malsato, mortoj kaj infektiĝoj regis ne sole en Pollando, sed ankaŭ en preskaŭ tuta mondo”. Poste peston oni notis plurfoje en la jaroj 1186, 1283, 1307, 1360, 1383, 1451, 1497, 1542, 1573, 1663, 1680, 1720. La pesta epidemio el 1348 falĉis – laŭ la iamaj kronikistoj – unu kvaronon de la pola loĝantaro. Epidemioj de pesto, kolero, variolo kaj aliaj estis aperantaj ĉiujn dek kelkajn jarojn. Foje sur difinita teritorio, foje en la tuta lando aŭ eĉ kontinento. Fine de la 15-a jarcento la pesto plagis Krakovon ĉiun duan, trian jaron. En la periodo 1500-1750 oni notis en Krakovo rekordan kvanton de epidemioj en la polaj urboj, ĉar entute 92. Ili plagis ne sole plebon. Krakova kronikisto notis en 1588, ke reĝo Sigismundo la 3-a Vasa por eviti la plagon forlasis Krakovon kaj tra Sandomierz, Lublin serĉis pli sanfavoran aeron en Varsovio. La fuĝado el grandaj urboj por izoliĝi en foraj, malpli enloĝataj lokoj prave estis konsiderata kiel relative efika recepto kontraŭ la ripetiĝantaj epidemioj. Ne komprenante la kontaĝoprocezon de pesto oni klopodis antaŭvidi ĝian alvenon. En 1591 la studinta en la itala Bolonjo kuracisto kaj filozofo Piotr Umiastowski en sia kvarvoluma verko pri la temo listigis katalogon de simptomoj aŭgurantaj la epidemion. Li notis i.a.  aperon de kometo, enorman kvanton de ranoj aŭ subitajn veterŝanĝojn. La epidemioj akompanis la militojn. Pesto dekumninta la militistajn fortojn de Svedio kaj la Pola Respubliko estis en 1629 unu el la ĉefaj kaŭzoj de la proklamita tiam armistico.  Oftaj sur la polaj teritorioj militoj jam pli frue favoris la epidemiojn, eĉ se ne tute rekte. Ekzemple sekve de la unua atako de tataroj en 1241 oni venigis el Germanio komercistojn, metiistojn kaj….. lepron. La viglaj kontaktoj kun eksterlandanoj kaŭzis, ke la unua oficiale notita kazo de sifiliso estis notita en Pollando jam en 1495, du jarojn post la reveno de Kolumbo el la unua ekspedicio al Ameriko, ĝenerale agnoskita kiel la „patrolando” de ĉi tiu malsano. Dramecaj epidemioj en la 17-a kaj 18-a jarcentoj en Pollando kaj aliaj eŭropaj landoj kreskigis la sociajn maltrankvilojn. Aŭdiĝadis la akuzoj pri konscia provokado de malsanoj por tiri profitojn pro falsaj kuraciloj kaj sepultoj. Sojle de la 20-aj jaroj de la 19-a jarcento komercistoj veturantaj al Hindio kaj la Sudorienta Azio komencis priskribi malsanon, kiun karakterizis vomado, lakso, pezoperdo kaj surhaŭtaj makuloj kaj kiun arabaj navistoj difinis „kholera”. La pandemioj de ĥolero estis cezuro en la rezonado pri la kontraŭbatalado de kontaĝaj malsaoj. En la plej grandaj centroj, sekve en malpli grandaj lokoj sur la polaj teritorioj oni komencis kontroli la akvokvaliton kaj kvaliton de vendataj nutraĵoj. La ŝtataj aŭtoritatoj komencis difinadi sanitarajn regulojn por preventi la epidemion. Ekzemple en 1910 en Lvovo ĉiu suspekto pri kolero devis esti anoncita al la distrikataj aŭtoritatoj. La 1-a mondmilito krom tifo kaj disenterio, kiuj dekumis la tendarojn de militkaptitoj alportis hispanan gripon, la plej teruran el ĉiuj epidemioj. Laŭ diversaj specialistoj en la tuta mondo mortis pro ĝi eĉ 100 milionoj da homoj, malsaniĝis ĉirkaŭ 500 milionoj. Ne eblas difini kvanton de la viktimoj de la hispana gripo sur la polaj teritorioj pro la perdiĝintaj dummilite dokumentoj. Ĝi vivas ankoraŭ en rememoroj kaj ĉefe gazetaraj raportoj. Ĝis la mezo de la pasinta jarcento al la plej oftaj en Pollando kontaĝaj malsanoj apartenis tifoida febro, kiu en la periodo 1919-1924 mortigis preskaŭ 10 mil polojn. Pliboniĝintaj sanitaraj kondiĉo kaj amasaj injekciaĵoj limigis la plagon. Ankoraŭ post la 2-a mondmilito en la 60-aj jaoj ĉiujare la malsano kauzis ĉirkaŭ tri mil malsaniĝojn kaj kelkdek mortojn. Nun ĝi ne plu aperas. Sed kiam komence de la 60-aj jaroj la mondo kun optimismo eniris la periodon, kiu devintus alporti grandajn sukcesojn kontraŭ la kontaĝaj malsanoj en Pollando en 1963 reaperis en Vroclavo  la venigita el Azio variolo. En la urbo malsaniĝis 99 personoj, 7 mortis. Oni injektis 98 procentojn de la loĝantaro, sed spite la prognozojn de la Monda Sanorganizo la epidemio estingis ne post du jaroj, sed post 25 tagoj. Post la 2-a monmilito gravan sanminacon en Pollando prezentis ftizo, difterito aŭ poliomjelito kiuj dank’ al injekciaĵoj kaj antibiotikoj estis superitaj. Sekvante la evoluon de la kronvirusa epidemio, pandemio ni notu tamen, ke antaŭ kelkaj jaroj Monda Sanorganizo ŝanĝis la difinon de pandemio. Ĝis nun ĝi ligiĝis kun granda nombro de mortokazoj pro la kontaĝa malsano en multaj landoj. Nun ĝi signifas grandan nombron de infektiĝoj. Tio ne konsolas tamen, kiam ni legas pri la viktimoj de la kronvirusa malsano en Pollando, en la eŭropaj landoj, en  la tuta mondo.

El la elsendo 17.04.2020. Legas Barbara – 8’46”