Sciencaj informoj

La homaj spuroj retrovitaj ĉe la okcidenta marbordo de Kanado povas havi 13 mil jarojn devenante el la  fino de la lasta glaĉera epoko. Temas pri 29 spuroj de homaj plandumoj en tri dimensioj sur la insulo Calvert en la Brita Kolombio. Tie antaŭ miloj da jaroj la mara nivelo estis je ĉirkaŭ 2-3 metroj malpli alta ol nun kaj troviĝis tie setlejoj.  Baze de mezuroj kaj bitaj fotoanalizoj oni supozas, ke la plandumospuroj apartenis al du plenkreskuloj kaj infano. Dank’ al la radiokarbona datumado de lignopeco troviĝanta en la sama esplortavolo estis difinite, ke ili havas ĉirkaŭ 13 mil jarojn. Laŭ sciencistoj tiuj ĉi trovaĵoj vastigas la liston de pruvoj, ke homoj en ĉi tiu periodo utiligadis la kontinentan ponton por moviĝi el Azio al la Norda Ameriko. Tio ne estas la plej malnovaj spuroj pri la estado de homo sur la nordamerika kontinento. Laŭ sciencistoj el San Diego Natural History Museum kaj el Center for American Paleolithic Research w Hot Springs homoj povis vivi tie jam antaŭ 130 mil jaroj. Oni baziĝas sur esploroj de la restaĵoj de mastodono trovita tie antaŭ jarcentkvarono dum la vojkonstrado en San Diego. Ĝiaj restaĵoj havas spurojn de prilaborado, kio povus pruvi la aktivadon de homo.

El la elsendo 01.05.2018. Legas Maciek  – 1’33”

La malmoviĝema vivstilo damaĝas ne sole koron, sed ankaŭ cerbon, aparte ĝiajn regionojn respondecajn pro memoro kaj rememoroj. Sciencistoj el la Kalifornia Universitato en Los Angeles invitis por sia ekzamento tridek kvin 45-75-jarulojn. Ili ĉiuj estis enketitaj pri la nivelo de la fizika aktiveco kaj meza horkvanto pasigita la pasintan semajnon en sida pozicio. Ĉiuj estis subigitaj al magneta rezonanco,  dank’ al kio estis ricevita detala bildo de >lobus temporalis<,  en kiu troviĝas gravaj por la memoro regionoj inkluzive de hipokampo. La aŭtoroj de la esploroj rimarkigis en sia raporto, ke la senmova vivstilo rolas kiel grava prognozaĵo por maldikiĝo de >lobus temporalis<, dum fizika aktiveco, eĉ intensa ne sufiĉas por kompensi sekvojn de longaj senmovaj vivperiodoj. Nun en la planoj estas pli longdaŭra esplortempo por verkonformigi, ĉu la sida vivstilo rezultigas la maldikiĝon de difinitaj cerboregionoj kaj por konstati kian rolon en ĉio ĉi povas ludi sekso, raso kaj pezo.

El la elsendo 01.05.2018. Legas Maciek  – 1’15”

sc_mj_demencostimula malmovigema vivstrilo_01’15’

Ĉiam pli ofta estas la aplikado de enplantaĵoj de la koksa, genua artikoj, de stomatologiaj enplantaĵoj. Tio senĉese ligiĝas kun risko de bakteria infektiĝo, kiu povas kaŭzi malakcepton de enplantaĵo. Tamen kiel oni informis en la periodaĵo „Advanced Materials Interfaces” delikata tavolo de grafeno kovranta la surfacon de enplantaĵo povas antaŭmalhelpi tion. Sciencistoj el la Teknologia Universitato Chalmers en Svedio elmontris, ke tavolo de vertikale aranĝitaj grafentavoletoj kreas protektan surfacon, al kiu bakterioj ne kapablas alkroĉiĝi, ĉar la akraj randoj de veritikale aranĝitaj grafentavoletoj tranĉas bakteriĉelojn mortigante ilin. Tio povas efiki kontraŭ infektiĝoj eliminante la neceson apliki antibiotikojn kaj malgrandigante la riskon de rifuzo. Samtempe la procezo de la kuniĝado de enplantaĵo kun la osto okazas senĝene, rekte eĉ pli bone. La menciita grafentavoleto  ne damaĝas la homajn ĉelojn, kiuj estas kelkdekoble pli grandaj ol la ĉeloj de bakterioj. Por la produktado de grafentavoloj aranĝitaj vertikale estis aplikita procezo kun la uzo de plasmo difinata sigle kiel PECVD.

El la elsendo 24.04.2018. Legas Tomek  – 1’16”

sc_tm_Speciale arangitaj grafentavoletoj efikas kontraubakterie_01’16”

Eŭropaj sciencistoj ekzamenis,  kiel ŝanĝiĝas la plantospecioj sur la montopintoj, i.a. en Pollando. Botanikistoj el 11 landoj surgrimpis 302 eŭropajn montopintojn por difini la aperantajn tie plantospeciojn. La aktualajn donitaĵojn ili komparis kun donitaĵoj el la historiaj fontoj, ekzemple 19-jarcentaj. Evidentiĝis, ke dum la lastaj 10 jaroj sur ĉiu eŭropa montopinto aperis pli ol 5,5 novaj plantospecioj. En la jaroj 1957-1966 temis sole pri 1,1 nekonataj pli frue montospecioj. La esplorojn gvidis ankaŭ polaj sciencistoj en Tatry-montaro sur 14 montopintoj, kiuj havis plej kompletajn historiajn donitaĵojn pri la aperantaj sur ili plantoj. La esplorata tereno ampleksis terenon ĝis 50 metroj malsupren dise la montopinto. Al la plej mirigaj malkoroj apartenis tomato kreskanta iom sub la montopinto de Giewont (1894 metrojn super la marnivelo). La ekspansio de novaj plantospecioj forpuŝas la plej karakterizajn por la altmonta regiono plantojn kiel Gypsophila repens aŭ Saxifraga aizoides, Saxifraga caesia aŭ Saxifraga paniculata, kiuj ankaŭ ekster Tatry-montara regiono apartenas al maloftaj. Aliaj plantoj sur la montopintoj de Tatry-montary iam forestantaj, nun adaptiĝintaj al la medio influita de la homo estas Poa_annua aŭ Plantago_granda. Sur malpli altaj montopintoj estis konstatita ekspansio de mirtelo kaj monta pino.

El la elsendo 24.04.2018. Legas Maciek  – 1’52”

sc_mj_La montkonkeranto_tomato_01’52”

La eksterhejma manĝado ligiĝas kun la risko de altigita nivelo de sandamaĝa ftalata acido. Informis pori tio sciencistoj el  George Washington University en siaj interretaj paĝoj. Ftalatoj estas kemiaĵoj aplikataj en la produktado de nutropakumoj, manĝokestoj aŭ gantoj uzataj dum la manĝopreparado.  Kiel kemiaĵoj influantaj la endokrinan sistemon ftalanoj perturbas la hormonan mastrumadon kaj kaŭzas multajn sanperturbojn.  Post kompara analizo de informoj pri manĝokutimoj de 10 253 personoj kun donitaĵoj pri metabolaj produktoj de ftalanoj en urinoprovaĵoj sciencistoj konstatis, ke oftaj vizitoj en gastronomiaj lokaloj kaŭzas kreskon de la nivelo de ftalanoj je 35 procentoj kompare kun personoj memstare preparantaj la ĉiutagan menuon. La alta nivelo de ftalanoj respondecas pro la problemoj kun generado, ĉirkaŭgradevaj komplikaĵoj kaj aliaj problemoj. La ligo inter la eksterhejma manĝado kaj pli alta nivelo de ftalanoj estas evidenta en ĉiuj aĝogrupoj, sed plej signifa ĉe dekkelkjaruloj.

El la elsendo 17.04.2018. Legas Milada kaj Barbara  – 1’27”

sc_msz_bp_Minacoj ligitaj kun eksterhejma mangado_01’27”

Parolante pri Parkinson-malnsano ni ĉefe pensas pri maljunuloj. Laŭ pola esplorantino, d-ino Magdalena Boczarska-Jedynak  ĉiam pli ofte ĝi ataktas homojn junajn kaj aktivajn, 30-, 40-jarulojn. Kaj tio ligiĝas kun neceso de granda atento flanke de kuracistoj, ĉar Parkinson-malsano estas malfacile dignozebla en la komenca evolufazo. Laŭ la statistikaj donitaĵoj plej ofte oni konstatas ĝin ĉe 55-56-jaruloj, sed suferas ĝin personoj multe pli junaj. Laŭ doktorino Boczarska-Jedynak tio ligiĝas kun malfavoraj medioŝanĝoj kaj risko ligita kun la neŭrotoksaj faktoroj en aero kaj nutraĵoj. Tiaj simptomoj de la malsano kiel tremado de mano aŭ piedo ĉiam aperas ĉe unu flanko de la korpo, sed povas temi ankaŭ pri aliaj simptomoj kiel lamado, rigidiĝo de muskoloj, malrapidiĝo en mimiko, parolo aŭ rezonado. Sed la malsano manifestiĝas ankaŭ en alia maniero, pli subtila kaj ne rilata al la movoj, kiel deprimo, flarolezo kaj eĉ obstrukco. Ju pli rapide oni konstatas la malsanon, des pli efika estas la kuracado. En la komenca fazo la kuracado estas efika kaj plibonigas la sanstaton de malsanulo ĝis tia grado, ke tiu povas daŭrigi la profesian laboron.

El la elsendo 17.04.2018. Legas Milada kaj Barbara  – 1’40”

sc_msz_bp_Parkinson-malsano ciam pli ofte ce junuloj_01’40”

Pli ol 640 junaj turfalkoj koviĝis en 2017 en la kovokestoj en la centra-orienta Pollando. Dum la 15-jara programo de aktiva protekto de ĉi tiu birdospecio temas pri pli ol 5 mil turfalkoj. Turfalko apartenas al unu el la malmultaj akcipitroformaj birdoj, kiuj vivas same sur la agrikulturaj, kiel ankaŭ urbanizitaj terenoj. Pli grandaj populacioj de turfalkoj vivas ekzemple en Varsovio, Poznano, Vroclavo, Krakovo kaj Ŝĉecino. Ekster urboj plej ofte eblas renkonti ilin en la valoj de iom grandaj riveroj. Ankoraŭ en la 70-aj kaj 80-aj jaroj de la pasinta jarcento, en la epoko de intensa aplikado de DDT en la agrikulturo kaj negativa efikado de ĉi tiu kemiaĵo je generado de la birdoj la situacio ŝajnis drameca. En multaj regionoj turfalkoj malaperis por jaroj. Nun turfalko apartenas al specioj severe gardataj kaj postulantaj aktivan protekton. Praktike tio signifas helpon dum la kovoperiodo. Nome turfalko ne konstruas proprajn nestojn kaj en naturaj kondiĉoj uzas nestojn de aliaj birdoj, kiel griza korniko, frugilego, pigo aŭ korvo. En la urboj ili uzas niĉojn en altaj konstruaĵoj kiel preĝejaj turoj, industriaj konstraĵoj, domblokoj. Sed transformiĝoj en la naturo, malkresko de populacioj de grizaj kornikoj kaj frugilegoj, kaj en la urboj renovigado de konstruaĵoj kaŭzas, ke turfalkoj daŭre estas birdoj maloftaj. Helpas do al ili la kovokestoj. En la jaroj 2003-2004 estis instalitaj pli ol 1200 kovokestoj en la tuta Pollando, en la centra-orienta Pollando la turfalkoj disponas pri 240 tiaj lokoj. Necesas ilin ŝanĝi ĉiun sesan-dekan jaron. Natursciencaj laboranoj kontrolas ĉiujare pli ol 400 kovokestojn. Aktuale la populacio de turfalkoj estas taksata je ĉirkaŭ 5 kaj duona mil paroj kaj estas opinita kiel stabila. 

El la elsendo 10.04.2018. Legas Maciek  – 2’20”

sc_mj_Sukceso de la protektoprogramo pri turfalkoj_02’20”

Kvankam la vivolongo en la lastaj jardekoj signife kreskis la perceptado de aĝo ne konformas al la realo. Psikologoj el la ŝtata universitato en Michigan elmontris, ke por preskaŭ 30 mil personoj el pli ol 500-milmembra enketita grupo la meza aĝo komenciĝas jam post la trideka vivojaro.  Tio, kion ni agnoskas aĝo meza aŭ maljuna ŝanĝiĝas kun ŝanĝo de nia aĝo kaj – laŭ unu el la sciencostoj – estas interese, ke signifan grupon formas inter ili junaj plenkreskuloj. La enketo celis pli ol 502 mil interretajn respondintojn en la aĝo ekde la 10-a ĝis la 89-a vivojaroj. Ĝenerale ju pli aĝaj homoj estas des pli junaj ili sin fartas. Tio laŭ esploristoj estas tute komprenebla. Homoj agnoskas malfruan maturecon kiel negativan sperton kaj volas ĝin eviti, do estas malagrable pensi pri si mem kiel pri persono maljuna, eĉ se senjoroj gvidas riĉigan vivon kaj laŭ kelkkuj esploroj estas pli feliĉaj ol homoj junaj. Interese formiĝis krome la respondoj pri la vivodaŭro en diversaj aĝogrupoj. Se infanoj kaj junuloj deziris atingi la pli ol 90-jaran vivodaŭron, en la grupo de 30-40jaruloj oni indikadis ĉirkaŭ 88 jarojn. Tamen jam ĉe la 50-jaruloj la ideala vivoaĝo komencas kreski,  por en la grupo de 80-jaruloj atingi denove 93 jarojn.

El la elsendo 04.04.2018. Legas Tomek  – 1’32”

sc_tm_Homa agoperceptosangigas_01’32”

Laŭ sciencistoj el la usona Dartmouth College eblas difini, kiuj personoj restas reciproke en proksimaj kontaktoj. Baze de donitaĵoj akiritaj dank’ al la funkcieca magneta rezonanco fMRI ili konstatis, ke amikoj havas preskaŭ identan bildon de neŭroreta aktiveco en la regionoj respondecaj pro alifarado de emocioj, koncentrita atento kaj rezonado. Tio signifus, ke amikoj perceptas la mondon kaj rezonas similmaniere, iliaj cerboj simile reagas je eksteraj stimuloj. Specialistoj en sia eksperimento petis studentojn rigardi diversĝenran kaj diversteman filmkompilaĵon pri  temoj ligitaj kun politiko, scienco, humuro, muziko. Samtempe ili sekvis la aktivecon de iliaj cerboj. Antaŭ la eksperimento ili taksis la socian distancon inter unuopaj personoj demandante pri amikiĝo aŭ iliaj lozaj rilatoj. Post la analizo estis konstatite, ke cerboj de amikoj funkcias similmaniere. La skanaĵo de cerboaktiveco mem prezentanta ĝiajn reagojn je eksteraj stimuloj – ebligas rekoni proksimajn amikojn. Ĝi ebligas apartigi eĉ aliajn specojn de konateco, ekzemple identigon de amikoj de niaj amikoj. Kiel asertas Thalia Wheatley, se ni volas kompreni kiel funkcias homa cerbo necesas kompreni kiel cerbo funkcias en la rilato kun aliaj homoj, kiel homaj  cerboj reciproke sin influas kaj formas.

El la elsendo 04.04.2018. Legas Tomek  – 1’30”

sc_tm_Science pruvebla amikeco_01’30”

Kiel konvinkiĝi, ke iu komprenas tion kion ni diras ? Ke tiu ne neglektas nian parolon kaj komprenas ĝin? Tio ne malfacilas, sed necesas konstati ĉu en la cerbo de la koncernato aperas signalo de kompreno. Se ne estas tiel la aŭskultanto estas malkoncentriĝinta aŭ la enhavo de nia mesaĝo lin ne interesas. Kolektivo de irlandaj kaj usonaj esploristoj baze de registro de la bioelektra cerboaktiveco EEG distingis specifan signalon dum la analizado de la signifosimileco de la aŭditaj vortoj. Pri la esplorrezultoj de la sciencistoj el la irlanda Trinity College Dublin kaj la usona University of Rochester skribis “Current Biology”. La volontuloj en ilia eksperimento aŭskultis  sonlibrojn. Se la teksto estis bone aŭdebla kaj la volontuloj koncentriĝis pri ĝia enhavo en ilia cerbo aperis signalo de kompreno. En la kazo kiam ili ne koncentriĝis pri la aŭdiĝantaj vortoj aŭ havis komprenoproblemojn  la komprenosignalo estis malaperanta. Laŭ unu el la esploristoj prof. Ed Lalor tiu ĉi malkovro ebligos testi la lingvoevoluon de infanoj, taksi la cerbofunkciadon ĉe pacientoj en la stato de neplena konscio. La apero de la komprenosignalo aŭ ĝia manko povas konfirmi ĉu persono laboranta ĉe posteno postulanta precizecon kaj rapidecon – kiel flugkontrolanto aŭ soldato – komprenis ricevitajn instrukciojn. La ekzamenado de komprenosignalo povas helpi en la malkovrado de fruaj demencostatoj ĉe grizaĝuloj.

El la elsendo 27.03.2018. Legas Barbara kaj Tomek  – 1’43”