Sciencaj informoj

La Ŝarkogolfo ĉe la marbordo de la okcidenta Aŭstralio estas vivejo por la hindpacifika populacio de botelnazaj delfenoj kaj unusola loko, en kiu ĉi tiuj animaloj uzas spongojn kiel laborilojn. Tiu ĉi ellernita tekniko perata inter generacioj helpas al iuj individuoj trovi nutraĵon en pli grandaj profundecoj. Ĝis nun la utiligado de instrumentoj estis bone dokumentita inter la delfenaj femaloj. Dum lastaj esploroj la atenton oni donis al maskloj. En la daŭro de naŭ jaroj (2007-2015) sciencistoj el Bristolo, Zuriĥo kaj Universitato de la Okcienta Aŭstralio analizis grupon de 37 botelnazaj delfenoj, kiuj uzis spongojn kaj 24, kiuj ilin ne uzis. La sciencistoj konsideris ankaŭ donitaĵojn pri delfenoj, genetikajn donitaĵojn kaj fotojn de 124 maskloj. La botelnazaj delfenoj, uzantajs spongojn pasigis pli da tempo por kontaktiĝi kun aliaj maskloj kun similaj kapabloj ol kun la ceteraj. Tiuj rilatoj baziĝis sur la simila tekniko de  akirado de nutraĵo kaj ne estis ligitaj kun  familiaj kontaktoj aŭ aliaj faktoroj. La akirado de nutraĵoj helpe de spongo estas temporaba kaj en signifa grada okazas unuopule, tial longe oni asertis, ke ĝi ne konformis al la bezonoj de maskloj en la golfo, kiuj investis tempon por formi fortajn aliancojn kun aliaj maskloj. La okazigitaj esploroj sugestas, ke same kiel la delfenaj femaloj kaj kiel homoj ankaŭ maskloj de botelnazaj delfenoj formas sociajn rilatojn baze de komunaj interesiĝoj.

El la elsendo 25.06.2019. Legas Barbara – 2’11”

Kunlaboremaj delfenoj el la Sarka Golfo_02’11”

Ĝis nun estis asertite, ke atomoj en la fizika materialo aperas en unu el tri statoj – firma, likva aŭ gasa. Tamen nun estis malkovrite, ke iujn elementojn en specifaj kondiĉoj samtempe povas karakteriziĝi per la proprecoj de firma kaj likva statoj. La esploroj de sciencistoj el la univeritato en Edindurgo, kiuj koncernis la kondukton de 20 mil atomoj de kalio en ekstremaj kondiĉoj ebligis fronti la staton de la tiel nomata fandita ĉeno malkaŝintaj ke la kreiĝintaj strukturoj reprezentas novan stabilan materistaton.  Ĝis nun ne estis klare ĉu tiuj eksterordinaraj strukturoj reprezentas apartan staton de materio aŭ ekzistas kiel portempaj etapoj inter diversaj statoj. Laŭ sciencistoj ankaŭ aliaj elementoj kiel natrio aŭ bismuto en konformj kondiĉoj povas  ekzisti en la novmalkovrita stato. La stato de la fandita ĉeno aldoniĝus tiel al aliaj eksterordinaraj statoj de la materio ekskluzive de gaso, likvaĵo kaj firma stato. Apartenas al ili plsmo, kondensoro de Bose-Einstein, superkonduktiveco, superlikvideco, degenereca materio  kaj kvarkgluona plasmo.

El la elsendo 19.06.2019. Legas Barbara – 1’32”

Nova stato de materio_01’32”

Neniun necesas aparte konvinki, ke ni vivas ĉirkaŭitaj de radioondoj. Sed ĉu ĉiuj konscias, kion eblas dedukti el ili ? Tamen dank’ al ili eblas ekscii, kiel funkcias fulmtondroj, kio okazas sur la Suno aŭ en pulsaroj. Laŭ tiu ĉi vidpunkto la radioondojn analizas la eŭropa reto LOFAR, kies tri stacioj troviĝas en Pollando. Aparte malnovaj radioaŭskultantoj memoras, kiam serĉante celitan radiostacion pasante tra frekvencoj, kiujn uzis neniu stacio, aŭdiĝis karakteriza brueto. Tio estis iom ĝena, sed ĉiu elektromagneta ondo formanta tiun susuradon  ja havas sian fonton. Iuj radioondoj estas emisiataj de radioriceviloj, la aliaj devenas el la Suno, pulsaroj, fukmotondroj. Ekzistas krome radioondoj, enhavantaj informojn pri la „kosma vetero” aŭ deventantaj el la fora pasinteco de la Universo. Sciencistoj kapabas el tiu radioonda bruo elkapti tiujn, kiuj ilin interesas. En granda eŭropa interferometro LOFAR, oni observas la radioondojn de 10 ĝis 240 Mhz (megahercoj). La projekto, kiun partoprenas ankaŭ poloj, uzas reton de kelkdek stacioj konstruitaj el pli ol 100 mil negrandaj kaj simplaj en sia konstruo dupolusaj antenoj dislokitaj tra la tuta Eŭropo. En la konsiston de Internacia LOFAR Teleskopo (ILT) eniras 51 stacioj: 38 en Nederlando, 6 en Germanio, 3 en Pollando, por unu el Britio, Francio, Irlando kaj Svedio. En la nuna jaro aldoniĝas stacio en Latvio kaj en 2022 stacion havos Italio.  Ekde 2015 en Pollando ekzistas tri stacioj de LOFAR – en Bałdy apud Olsztyn, kiun priservas la Varmia-Mazuria Universitato, en Borówiec apud Poznano kiun priservas la Centro de Kosmaj Esploroj de la Pola Sciencakademio en Varsovio kaj en Łazy apud Krakovo pri kiu respondecas la Jagelona Universitato. La radioastronomoj jam planas modernigon de la eŭropa stacio ĝis la versio LOFAR2.0, kio okazos en la jaroj 2022-24. Dank’ al tio la eŭropa LOFAR restos la plej forta en la mondo plurbaza radia inferferometro de malaltaj frakventecoj almenaŭ ĝis la jaroj 2030-35. Ĝia grava elemento estos realtempa monitorado de la „kosma vetero”.  Tio jam estas realigata de la landoj partoprentaj la unian projekton LOFAR4SW. Pollando estas en ĝi reprezentata de la varsovia Centro de Kosmaj Esploroj de la Pola Sciencakademio.

El la elsendo 12.06.2019. Legas Barbara – 3’32”

Pri kio informas la radioondoj_03’32”

En du vojevodioj de la nordorienta Pollando komenciĝas la 4-jara ornitologia projekto dediĉita al la protekto de la kovejoj kaj setlejoj de mevoj kaj ŝternoj. Ĝi estas plurelementa kaj krom la esplora parto ĝi celas plibonigi la vivkondiĉojn de ambaŭ birdospecioj. Tiucele oni instalos por ili du novajn artefaritajn insulojn, kies bordoj estos firmigitaj per ŝtonoj por elimini altkreskajn herbojn. Ili baras la instaladon de nestoj. Kadre de la projekto oni  falĉados altkreskajn plantojn kaj arbustojn sur la naturaj insuloj kaj krome oni planas plukonstrui la jam ekzistantajn du artefaritajn insulojn. En ĉiuj ĉi lokoj siatempe kaj mevoj kaj ŝternoj jam nestis, do oni esperas, ke post la plibonigo de la vivkondiĉoj la birdoj tien revenos. Kadre de la projekto ornitologoj esploros ankaŭ kutimojn kaj konduton de ambaŭ birdospecioj. Unuavice ili volas ekscii kiom for de la nestolokoj la birdoj sin nutras, kiom ofte ili forflugas por sin  nutri, kio estas ilia nutraĵo. La akirotajn konojn ornitologoj prilaboros ne sole en siaj laborejoj, sed dividados ilin dum amasaj eventoj, kiel familiaj festenoj.

El la elsendo 04.06.2019. Legas Maciek – 1’26”

sc_mj_Du polaj birdprotektaj projektoj_01’26”

Iuj birdoj de la specio Melanerpes formicivorus el la pegofamilio metas ovojn en unu neston kaj kreskigas birdidojn komune kun unu aŭ pli da maskloj. Tio okazas plej ofte kiam la populacio estas eksterordinare multnombra. Temas pri birdoj el la Norda Ameriko karakteriziĝantaj per la plej komplika generosistemo inter ĉiuj birdoj de la mondo. En ĉirkaŭ 20 procentoj de la grupoj eĉ tri parencaj femaloj povas meti ovojn en unu neston kaj poste kreskigas idojn helpe de unu aŭ pli da parencaj maskloj. Nur kvin aliaj birdospecioj flegas similajn kutimojn. La klarigon de ĉi tiu konduto donis sciencistoj el Old Dominion University kaj Cornell Lab of Ornithology analizintaj donitaĵojn kolektitajn dum 35 jaroj en la naturrezervejo ĉe la centra marbordo de Kalifornio. Ili pruvis, ke tiu konduto pli oftis kiam la populacio de Melanerpes formicivorus kreskis, ĉiuj nestolokoj estis okupitaj kaj akiro de la propra nesto fare de femaloj malmulte verŝajna. Kvankam kundividado de nesto signifas malpli da idoj ol en la kazo kiam ĉiu femalo disponas pri la propra, sed tio estas racia elekto. Pro la kunnestado kun siaj patrinoj aŭ fratinoj la femaloj ja povas entute elkovigi siajn proprajn idojn. La kundividado de nestoj karakterizas grupojn, en kiuj estas almenaŭ duoble pli da generopretaj maskloj. Tio grandigas  optimuman kvanton da birdoj protektantaj kaj nombron da birdidoj, kiuj estas kreskigitaj. Pro tio la komunan kunnestadon eblas trakti kiel altgrade evoluintan formon de sociaj kondutoj inter ĉi tiuj birdoj.

El la elsendo 04.06.2019. Legas Maciek – 2’02”

Kuriozaj nordamerikaj kunnestantaj birdoj_02’02”

Kiel la lulilon de la homaro oni taksas la orientan Afrikon. Laŭ la Granda Afrika Rifto etendiĝanta de Mozambiko tra Tanzanio eĉ ĝis la bordo de la Ruĝa Maro en la regiono de Eritreo kaj Etiopio estas retrovataj la plej malnovaj spuroj de la homa aktivado en la formo de ŝtonlaboriloj. La afrika Homo erectus – la antaŭulo de Homo sapiens aperis en Afriko antaŭ ĉirkaŭ 1,8 milionoj da jaroj, de kie tre rapide migris al Eŭroazio. Tio tamen okazis laŭetape. Iom neglektita en ĉi tiuj esploroj estas la Orienta Dezerto en Sudano, kiun decidis pli funde esplori polaj arkelogoj. En ilia projekto partoprenas sciencistoj el Sa-uda Arabio, Suda Koreio, Germanio kaj Usono. Kaj efektive ili retrovis en la Orienta Dezerto spurojn de Homo erectus de antaŭ 500 mil jaroj. Pruvas tion pli ol mil ŝtonlaboriloj retrovitaj en preskaŭ 200 lokoj. Laŭ la malkovrintoj tio atestas, ke ekzistis nekonata ĝis nun migroitinero de Homo erectus ekster la afrikan kontinenton. Ĝis nun regis la opinioj, ke Homo erectus moviĝis norden ĉefe laŭ la Valo de Nilo. La novaj malkovroj en la Orienta Dezerto konfirmas ankaŭ la fakton de longdaŭra kunekzistado de Homo erectus kun Homo sapens en Afriko. Temas pri periodo almenaŭ 100-miljara en la periodo antaŭ 300-200 mil jaroj. 

El la elsendo 28.05.2019. Legas Maciek – 1’37”

sc_mj_Nekonata migroitinero de Homo erectus_01’37”

Sur la tereno de la eksa militista bazo, nun la scienca bazo Lunares en Piła (la norda Pollando) rekomenciĝis esploroj ligitaj kun la kosmaj misioj. Lunares estas la unusola centro en Eŭropo, en kiu sciencistoj el diversaj landoj  simulas kondiĉojn, en kiuj povos troviĝi membroj de la kosmaj esploroj, i.a. dum la anaraj flugoj al la Marso. Meze de aprilo komenciĝis tie laŭvica esplorsezono, kiun la duan fojon partoprenas medicinaj hirudoj el la bredejo en la loko Namysłowice. Dum la unua esplorsezono estis esplorataj i.a. iliaj transportoebloj kaj la ebloj generi hirudojn en la kondiĉoj de mikrogravitado. Laŭ sciencistoj hirudoj, specifa natura fabriko de aktivaj substancoj en medicino,  en reala maniero povas helpi al homoj dum longdistancaj eksterteraj vojaĝoj. Laŭ kuracistino kaj biologo Agata Litwinowicz hirudoj en la kosmaj misioj povas esti diversmaniere utiligitaj por la solvado de sanproblemoj de astronaŭtoj. Unu el malfacilaj sanproblemoj dum la kosmaj flugoj estas bremisita limfocirkulado en la viva organismo pro manko de gravitado. Muskolatrofio estante serioza problemo en la stato de gravitadomanko aldone intensigas la fenomenon. Substancoj troviĝantaj en la hiruda salivo efikas i.a. kontraŭkoagulacie, vastigas la sangoportajn vojojn, kio plibonigas la cirkuladon de sango kaj limfo. Aldone endorfinoj grandkante produktataj de hirudoj povus plibonigi la animagordon kaj psikan staton de astronaŭtoj.

El la elsendo 21.05.2019. Legas Maciek – 1’56”

sc_mj_La rolo de hirudoj en la kosmaj esploroj_01’56”x

Sur la merkato multas konsillibroj pri tio, kiel zorgi pri ĝusta funkciado de la cerbo. Plej ofte oni atentigas pri neceso de bona dieto kaj fizika aktiveco. La cerbo nome  postulas energion, kiu pere de sango provizas ĝin per oksigeno. Malgraŭ progreso en la rekonado kiamaniere la cerbo funkcias sciencistoj ne sukcesis prilabori „miraklan teknologion”, kiu bremsus maljuniĝadon de la cerbo aŭ en signifa grado influus ĝian funkciadon. Kvankam teknologio enorme vastigis niajn eblojn – laŭ profesoro Włodzisław Duch, kognisto en la universitato de Toruń, la trouzo de teknologio ligiĝas kun multaj minacoj. Temas pri minacoj pigrigantaj la cerbon, kiel trouzo de plurfunkciaj telefonoj kun aplikaĵo de internaj mapoj kaj la loktrova sistemo GPS. La toruna kognisto reliefigas, ke jam ekde la suĉinfana periodo tre grava por la homo estas konforma stimula medio. De tio  kiel la cerbo estas stimulata ekde la plej frua aĝo dependas ĝia posta evoluo. Sed la stimulado de cerbo ne povas ĉesi junule. En la plenkreska vivo por gardi la cerboaktivecon gravas tiaj mensaj defioj, kiel la lernado de fremdaj lingvoj aŭ de ludo per muzikinstrumentoj.

El la elsendo 14.05.2019. Legas Tomek – 1’27”

sc_tm_Lerni pianludon grizage_01’27”

Kvankam neniun necesas konvinki pri la salubraj efikoj de kontakto kun la naturo ĝis nun oni ne kapablis precize respondi kiom longe ĝi daŭru por atingi la plej bonajn sanefikojn. La demandon esploris sciencistoj el la miĉigana universitato en Usono kaj konstatis, ke por forigi mildajn streĉitecojn sufiĉas 20-30-minuta promeno aŭ kontakto kun la naturo. Dum 8 semajnoj ili mezuris la nivelon de kortizolo en la salivo de testitaj personoj, kies tasko estis pasigi dum la semajno almenaŭ po 10 minutojn en la naturo tri fojojn semajne. Ili devis fari tion en la taga lumo. Tamen estis malpermesitaj fizikaj ekzercoj kaj necesis eviti amaskomunikilojn. La esplorrezultoj pruvis, ke jam dudek minutoj en  kontakto kun la naturo sufiĉis por malaltigi la nivelon de la streso, sed la plej bonaj rezultoj estis atingitaj post 30 minutoj. Post tiu periodo la nivelo de kortizolo daŭre malkreskis, sed malpli rapide.

El la elsendo 07.05.2019. Legas Tomek – 1’08”

sc_tm_Nur 20-minuta kontakto kun la naturo saniga_01’08”

La 14-an de aprilo nunjare la unuan fojon estis solenita la nova  nacia festo, la Festo de la Bapto de Pollando. Ĝi memorindigas la gravecon de la rilata decido de Mieszko la 1-a, nun agnoskita kiel la komenco de la Pola Ŝtato. Tamen dum lia regado kristanismo estis unuavice religio de elitoj. La kapelo ĉe la palaco de la reganto ĉe Ostrów Tumski (Poznano)  estis destinita por la plej proksima medio de la princo. La sanktejo dediĉita al la popolo, la poznana baziliko estis ankoraŭ konstruata. La decidon pri pliaj preĝejoj en i.a. Poznano, Gniezno, Giecz, Krakovo, Vroclavo kaj Kołobrzeg alprenis lia filo, reĝo Bolesław Chrobry. La reĝo zorgis ankaŭ pri kompetentaj sacerdotoj, venigante monakojn el la regiono de la itala Raveno. Pri la reto da paroĥaj preĝejoj eblas paroli nur ekde la 13-a jarcento. Por arĥeologoj la adiaŭon de paganeco pruvas ŝanĝoj en la sepultorito. Sur la teritorioj subalternaj al Mieszko la 1-a tradicie oni bruligadis la korpojn de la mortintoj – por ke ili ne bremsu liberiĝon de la animo. La kristanismo aliflanke ordonas konservi la korpon ĝis la rezurekto. La ŝanĝo de ĉi tiuj kutimoj ne okazis tre rapide. Nur en la 11-a jarcento oni notas grandskalan ŝanĝon de la sepulta rito, sed ankoraŭ en la 14-a jarcento estis retrovataj tomboj paganaj. Aliflanke ekde la komenco de kristanismo sur la polaj teritorioj la plej grava festo estis la Pasko, la plej grava festo en la Katolika Eklezio.

El la elsendo 30.04.2019. Legas Tomek – 1’45”

sc_tm_Arkeologoj pri la komenco de kristanismo en Pollando_01’45”