En 1929 en Poznano komenciĝis historio, kiu alkondukis junajn polajn matematikistojn al la sukceso, kiu laŭ historiistoj kaj ekspertoj decidis pri tio, ke la 2-a mondmilito daŭris je du-tri jaroj malplilonge. Tiu sukceso estis la malĉifro de la kodoj de la germana ĉifromaŝino Enigma. Kaj tiam en 1929 estis organizita sekreta kriptologia kurso por matematikistoj studantaj en la Poznana Universitato. La kurso celis akiri novajn laborantojn por la Ĉifroburoo, invigilserva strukturo respondeca pri la ĉifrorompado en la polaj armeaj fortoj kaj la tiama ĉeftasko estis rompi la plej malfacilan tiutempe ĉifron de la germana Enigma.
Jam en la dua duono de la 20-aj jaroj de la pasinta jarcento en la radioetero aperis misteraj ĉifrogramoj, kiujn ne eblis malĉifri per tradiciaj metodoj. Ilia malĉifro fariĝis prioritato. Oficiroj kaj laborantoj de la Ĉifroburoo konsciis pri la defio. Ili konis la ĝeneralajn funkciprincipojn de Enigma, sed ankaŭ konsciis, ke necesos apliki nekonvenciajn sovlojn. Ne tuj evidenta, sed samtempe noveca, estis la ideo uzi la helpon de la matematikaj studentojn de la juna tiam Poznana Universitato. Inter la civilaj matematikistoj por la bezonoj de la militista invigilservo en la sereta kurso pri kriptologio ektroviĝis Marian Rejewski, Henryk Zygalski kaj Jerzy Różycki.
Tio, kio ŝajnis malebla efektiviĝis. Fine de decembro 1932 Mariam Rejewski malĉirfris la unuajn informojn peratajn de Enigma. La kunaŭtoroj de la sukceso estis ankaŭ Jerzy Różycki kaj Henryk Zygalski. Post la fino de la kurso ili estis enlaborigitaj en la Ĉifroburoo de la Ĝenerala Stabo de la Polaj Armeaj Fortoj. Ili sukcesis malkovri la funkcisekreton de Enigma aplikinte la matematikan kaj ne lingvistikan metodon.
La tri polaj matematikistoj projektis la kopion de la ĉifromaŝino, kies elementoj kreiĝis en la varsovia Radioteknika Produktejo Ava. Somere de 1939 la polaj militistaj fortoj transdonis ekzplerojn de la kopiita Enigma al Francio kaj Britio kune kun informoj pri la kodorompo. Tial la laboroj pri la rompado de laŭvicaj versioj kaj perfektigoj de Enigma-ĉifro estis daŭrigitaj en la brita kriptologia centro en Bletchley Park. Kvankam la esploroj de junaj polaj matematikistoj grave kontribuis al la ŝango de la sorto de la 2-a mondmilito ili neniam estas rekonitaj sur la internacia areno. La sukceso de malĉigro de Enigmo estis atribuita al britaj kriptologoj kaj neniam la nomo de polaj matemarikistoj aperis sur la internacia forumo. Nur antauneloge en la interncia spaco aperis la unuaj sugestoj, ke oni ĝuste taksu, aprecu la kontribuon de poloj.
En Pollando tiuj konoj fariĝis pli ĝeneralaj, kaj la unuaj aperis en la komenco de la 70-aj jaroj. Kaj se temas pri pliaj sortoj e polaj matematikistoj ni aldonu, ke en septembro 1939 Marian Rejewski, Jerzy Różycki kaj Henryk Zygalski evakuiĝis tra Rumanio al Francio. Jerzy Różycki pereis en 1942 kiam lia ŝipo en iom misteraj cirkonstancoj dronis sur Meditereaneo. La du ceteraj daŭre okupiĝis pri la germanaj ĉifroj laborante en la strukturo de la Polaj Armeaj Fortoj en Britio.
Nur en 2000-a jaro Marian Rejewski, Jerzy Różycki kaj Henryk Zygalski estis postmorte distigitaj per la Grandaj Krucoj de la Ordeno de la Renaskiĝo de Pollando. En 2018 Adam Mickiewicz-universitato transdonits sian iaman Collegium Historicum por establi la Ĉifrocentron Enigma, kies patronoj fariĝis la polaj matematikistoj. Marian Rejewski, Jerzy Różycki kaj Henryk Zygalski estis cetere postmorte distingitaj per la Medalo Alummno Bene Merento de Adam Mickiewicz-universitato.
La Ĉifrocentro Enigma en Poznano estas loko ekscpeta, moderna, multmedia, kiu en aktiva maniero prezentas al la spektanto la historion de la ĉirfrorompado ekde la plej fruaj epokoj ĝis Enigmo, al kio kontribuis poznanaj matematikistoj. Samtempe ĉiu vizitanto de la Centro povas provi siajn fortojn pri la ĉifroarto dum kriptologiaj kursoj kaj dank’ al progresintaj teknikoj malkaŝadi la sekretigitajn la infrmojn. Tiel ili ricevas la guston de la kriptologia kurso, kiun partoprenis Rejewski, Zygalskie kaj Różycki en 1929. Krome en la Centro oni prezentas nun historiajn kaj nuntemajn komputilojn kaj kriptologiajn teknikojn, ĉar kun ili ligiĝas la informadika evoluo.
El la elsendo 05.04.2025. Legas Barbara – 06′ 36″
