Sciencaj informoj

Tri kafotasoj tage malkreskigas la mortoriskon tutaparte pro la sangocirkulaj malsanoj kaj malsanoj de la digestosistemo. Sciencistoj el International Agency for Research on Cancer (IARC) kaj Imperial College London analizis donitaĵojn pri 500 mil personoj super la 35-a vivojaro el 10 eŭropaj landoj por ekzameni dependecon inter la kafotrinkado kaj mortemo. Laŭ pritaksoj ĉiutage en la mondo oni trinkas 2,25 miliardojn da kafotasoj. Kafo krom kofeino enhavas ankaŭ antioksidantojn. Ilia konsisto dependas de la varia maniero pretigi kafon. La esploristoj atentigis pri pli fruaj malakordaj donitaĵoj pri dependeco inter kafotrinkado kaj sano. La novaj esploroj priskiribitaj en „Annals of Internal Medicine” konsistigas la plej ampleksan projekton, kiu konsideras la populacion de Eŭropo, kie la kafokonsumado kaj manieroj ĝin prepari multe malsamas. Ekzemple la loĝantoj de Danlando trinkas preskaŭ 10-oble pli da kafo ol italoj. La ekzamenitaj kafotrinkemuloj estis personoj junaj, fumis pli da cigaredoj, pli ofte drinkis, manĝis pli da viando, malpli da legomoj kaj fruktoj. La ekzamenadoj daŭris 16 jarojn. La statistika analizo konsideranta kromajn faktorojn: dieton, cigaredfumadon, vivstilon elmontris, ke plej pasiaj kafemuloj estis plej liberaj de la mortorisko pro sangocirkulaj malsanoj aŭ malsanoj de la digestosistemo.  Ĉe 14 mil kafemuloj estis analizitaj metabolaj parametroj. Evidentiĝis, ke iliaj hepatoj esti pli sanaj, ili havis pli bonan glukozonivelon kaj pli lertan rezistosistemon. La esploroj ne elmontris tamen kun plena certeco ĉu kafo estis la ĉefa kaŭzo de ilia pli bona sanstato. Esploristoj sugestas tamen, ke modera konsumado de kafo ĝis tri kafotasoj tage ne damaĝas sanon, kaj kafo en la dieto povas havi salubrajn efikojn.

El la elsendo 03.10.2017. Legas Tomek – 2’14”

sc_tm_Sanfavoraj_tri_kafotasoj_02’14”.mp3; filename-=UTF-8”sc_tm_Sanfavoraj tri kafotasoj_0214

La nunjaran medicinan Nobel-premion ricevis tri usonaj esploristoj Jeffrey C. Hall, Michael Rosbash i Michael W. Young pro siaj esploroj koncerne fiziologion kaj medicinon, kiuj malkovris meksanismojn de la tiel nomata biologia horloĝo. Pli precize pro la esploroj pri molekulaj mekanismoj respodecaj pro la fiziologia tagnokta ritmo de vivaj organismoj. Jam en la 18-a jarcento astronomo Jean Jacques d’Ortous de Mairan [dortus de merą] observante mimozon konstatis, ke ĝiaj folioj malfermiĝas direkte al la suno dumtage kaj fermiĝas, kiam venas krepusko. Li sekve metis la planton en mallumo. Evidentiĝis, ke ĝiaj folioj malgraŭ manko de la sunradioj malfermiĝadis kaj fermiĝadis en konstanta, ĉiutaga ritmo kvazaŭ stirus ĝin interna horloĝo. Sekvis pliaj esploroj pri plantoj. La tn. biologiaj horloĝoj helpantaj alkonformigi fiziologion al la taghoroj estis rimarkitaj ankaŭ ĉe animaloj kaj homoj. En la 70-aj jaroj de la 20-a jarcento Seymour Benzer kaj lia studento Ronald Konopka pruvis, ke perturboj de nekonata tiam geno, difinita kiel la geno >period< perturbas la fiziologian tagnoktan ritmon de drozofiloj. Sed nur la nunjaraj Nobel-premiitoj malkovris tiun mekanismon. En la 1984 Jeffrey Hall, Michael Rosbash kaj Michael Young sukcesis izoli period-genon kaj pli poste malkovris, ke aparta proteino PER kodita de ĉi tiu geno amasiĝas en la ĉelo nokte dum tage ĝi malkomponiĝas. 10 jarojn poste Michael Young malkovris alian horloĝan genon, kiu ricevis la nomon timeless (tajmles), kiu kodas proteinon TIM, necesan por normala diurna, tagnokta ritmo. Kiel pruvis Young proteino TIM ligiĝante kun la proteino PER ebligas al ili ambaŭ enpenetri la ĉelan kernon, kie ili blokas la efikadon de la geno „period”. La troa kvanto de la proteino PER blokas ĝian plian sintezon. Restis la demando kio kontrolas, reguligas la osciladon de la proteinoniveloj en la viva ĉelo. Michael Young malkovris laŭvican genon  „doubletime” [dabeltajm], kiu kodas la proteinon DBT, kiu prokrastas la amasiĝadon de la proteino PER. Dank’ al ĝi la nivelosanĝoj de la proteinoj konservas la 24-horan ritmon. Pliaj esploroj ebligis identigi kromajn proteinojn, kiuj espondecas pro tiu mekanismo. Ili ekzemple ebligas sinkronigi la tagnoktan ritmon kun ŝanĝiĝanta lumo kaj mallumo. La t.n. biologia horloĝo laŭ la samaj mekanismoj funkcias en ĉiuj plurĉelaj organismoj, inkluzive de la homo. La interna horloĝo precize alkonformigas nian fiziologion al la fazoj de la tago, ĝi reguligas konduton, hormonnivelon, dormon, korpotemperaturon, apetiton, metabolon kaj sangopremon. Se la interna horloĝo ne estas sinkronigita kun la ĉirkaŭanta nin realo ni fartas malpli bone. Kiel ekzemplo povas servi longdaŭraj flugoj al regionoj, kies horzonoj multe diferencas dise la nia. Eĉ la enkonduko de la tiel nomata somera tempo efikas simile. Do homo mem per sia konduto influas la funkciadon de sia fizilogia tagnokta ritmo.  La ebleco uzi la artefaritan, elektran lumon kaŭzis, ke homo ĉiam pli distanciĝas disde la natura vivritmo ligita kun la ritmo de la tago kaj nokto. Specialistoj komparas la funkciadon de organismo laŭ la fiziologia tagnokta ritmo al perfekta simfonia orkestro, en kiu ĉiuj biologiaj procezoj kunsonas, kiel unuopaj instrumentoj en la orkestro. Evidentiĝas tamen, ke  la perturboj de la fiziologia tagnokta ritmo de la organismo influas  ne nur nian bonfatron. Ekzistas pruvoj, ke longiĝa maladapto de nia vivstilo al la interna horloĝo (pro neregula tempo de nia aktiveco kaj dormo, kiel nokta laboro aŭ laboro skipa, aplikado de elektra lumo  vespere kaj nokte) povas grandigi riskon de kelkiuj malsanoj.

El la elsendo 03.10.2017. Legas Barbara

bp_Nobelpremio pri fiziologio kaj medicino

Dank’ al sia projekto de interaktiva roboto por la infana lernado de fremdaj lingvoj Jan Kędzierski estis agnoskita unu el 35 plej bonaj inventantoj en la finalo de la eŭropa eldono de la konkurso  “Innovators Under 35”. La konkurson organizas “MIT Technology Review” – la plej malnova magazino dediĉita al tekniko, kiun eldonas Massachusetts Institute of Technology. La kreita de Jan Kędzierski roboto EMYS estas destinita por infanoj en la aĝogrupo de 3-6 vivojaroj. EMYS kapablas paroli, moviĝi, rekoni la vizaĝtrajtojn kaj emfazi emociojn,  dank’ al kio ĝi facile ligas kontakton kun infanoj. Dank’ al la troviĝantaj en ĝi sensiloj la roboto kapablas i.a. rekoni objektojn en sia ĉirkaŭaĵo kaj instrui al infano la nomojn de ĉi tiuj objektoj en fremdaj lingvoj, ekzemple en la angla aŭ hispana. La ĉefcelo de la juna pola inventisto estis konvinki, ke helpe de roboto eblas veki interesiĝon de infanoj pri la lernado de fremdaj lingvoj. Oni ne volas anstatŭigi instruistojn, sed elmontri, ke la roboto ebligas al la infanoj ekzerci la duan lingvon hejme. La testoj pri la funkciado de la robo EMYS en la bazaj lernejoj elmontris, ke la infanoj lernas la duan lingvon en la ritmo: ĉiu nova vorto ĉiutage. Kędzierski estas kunestablinto de la firmao Flash Robotics el la Vroclava Teknologia Parko, kies celo estas kreo de favorpezaj komercaj sociaj robotoj. La oficiala enmanigo de la premioj okazis en Parizo meze de septembro. La aŭtoroj de la venkaj projektoj partoprenos en prestiga ĉiujara konferenco EmTech France, organizta de “MIT Technology Review” komence de oktobro en Tuluzo. La konkurso “Innovators Under 35” estas organizata ekde 1999 en Usono. Ekde 2011 talentaj inventantoj estas serĉataj ankaŭ en aliaj mondopartoj. La eŭropaj konkurseldonoj okazas en Germanio, Francio, Hispanio, Belgio kaj Pollando. Inter la ĝisnunaj konkurslaŭreatoj troviĝas i.a. Konstantin Novoselov – Nobelpremiito pri fiziko,  Max Levchin – la establinto de la firmo PayPal, David Karp – la fondinto de Tumblr, Sergey Brin la establinto de Google aŭ Linus Torvalds la establinto de Linux.

El la elsendo 26.09.2017. Legas Maciek – 2’42”

sc_mj_Polo inter plej bonaj europaj inventantoj_02’42”

Personoj sanaj pli bone parkeras informojn, kiuj elvokas ĉe ili abomenon aŭ timon, pli bone ol tiujn, kiuj estas neŭtralaj. Tio rezultas el esploroj en la Instituto pri Eksperimenta Biologio de la Pola Sciencakademio. La parkeroprocezo dependas de ĝia kunteksto kaj de emocioj, kiujn elvokas perata enhavo. „Rato-kanalo”, „tanko-milito”, „ponardo-gorĝo” estas la ekzemplodonaj vortoparoj elvokantaj abomenon aŭ timon, kiujn plej bone parkeris partoprenintoj de la eksperimento, kiun gvidis doktoraspirantino Monika Riegel. Ŝi ekzamenis, kio okazas en la cerbo dum parkeroprocezo, kiam akompanas tion emocioj. La esplorantino kreis bazon de emocispronaj vortoj Nencki Affective Word List (NAWL) el preskaŭ tri mil substantivoj, adjektivoj kaj verboj kun kelka emocia signifo. Ĝis nun en similaj esploroj estis uzataj fotoj kaj la vortobazoj, kiuj kvankam ekzistis en multaj lingvoj,  tamen ne en la pola. La vortojn de la bazo pritaksis pli ol 500 personoj, kies tasko estis difini la sentojn, kiujn elvokas unuopaj vortoj. Kiel asertas Monika Riegel por la procezo de la parkerado grava estas la kunteksto, tial estis aplikitaj vortoparoj kaj ne unuopaj difinoj. Nome malofte oni parkeras informojn dise de la akompanantaj ilin emocioj. La konkludoj de ĉi-specaj esploroj povus esti taŭgaj en la terapio de grizaĝaj personoj havantaj problemojn kun la memoro. Laŭ iuj esploroj personoj spertantaj mildajn kognajn perturbojn pli bone frontas taskojn, en kiuj aperas pozitivaj emocioj. Aliflanke kunteksto gravas en perurboj ligitaj kun posttraŭmata streso, kie memorperturboj ligiĝas kun la malĝusta ligo de tre fortaj negativaj emocioj kun ilia kunteksto.

El la elsendo 19.09.2017. Legas Maciek – 2’11”

sc_mj_la_rolo_de_timo_au_abomendo_en_la_parkerado_02’11”.mp3; filename-=UTF-8”sc_mj_la rolo de timo au abomendo en la parkerado_0211

Dum la sunplenaj tagoj homoj malpli bone administras siajn financojn, ili alprenas malpli trafajn decidojn kaj ilia konduto estas malpli kohera. Sekvojn de tio povas suferi ne sole individuoj, sed la tutaj merkatoj. Sciencistoj el University of Sydney kaj New York University ekzamenis kiel sunplena vetero influas kondutojn ligitajn kun financoj. Tio ne estis aparte miriga, se jam estis konstatite, ke lumo pere de  specializaj ĉeloj en la okuloj trafas al la cerbo kaj i.a. influas la malsatosenton, dormemon aŭ seksan impulson.  En la priparolata esploro du kaj duona mil volontuloj ricevis facilan taskon, en kiu ili devis fari serion de financaj elektoj. Ili devis aprobis garantiitan ricevon de kvin dolaroj aŭ devis elekti lotokuponon, kiu povis koncerni pli altan kvoton aŭ nenion. La esplorrezultojn sciencistoj komparis kun veterdonitaĵoj.  Vetero evidentiĝis influa. En pli helaj tagoj la ekzamenatoj i.a. malpli ofte decidis pri risko, preferante garantiitajn 5 dolarojn kaj ne 20-dolaran lotokuponon kun ŝanco de 50-procenta gajno. Samtempe tamen ili pretis entrepreni malfacile takseblan riskon, anstataŭ certajn 5 dolarojn preferante 20-dolaran lotokuponon kun ne difinita gajnoŝanco. Konklude en sunplenaj tagoj homoj alprenadis malpli trafajn decidojn kaj estis malpli konsekvencaj. Laŭ la sciencistoj kvankam tio ne havas signifan influon tamen temas pri faktoro, kiu funkcias kontinue kaj estas sufiĉe forta, por antaŭvidi ĝian influon sur la financaj merkatoj.

El la elsendo 12.09.2017. Legas Tomek – 1’44”

sc_tm_Sunplenaj_tagoj_kaj_financaj_decidoj_01’44”.mp3; filename-=UTF-8”sc_tm_Sunplenaj tagoj kaj financaj decidoj_0144

La perdo de kontakto kun la patro infanaĝe kondukas al mallongiĝo de la protektantaj kromosomojn telomeroj. La plej damaĝa estas la morto de la patro. Sciencistoj el la universitatoj Princeton kaj Columbia en la periodaĵo „Pediatrics” informis pri siaj esploroj, en kiuj ili ekzamenis la influon de patromanko infanaĝe je la stato de la infanaj ĉeloj. Estas konate, ke disiĝo disde la patro povas konduki al problemoj ligitaj kun la sano kaj konduto,  tamen mankis konoj pri la ligitaj kun tio ĉelaj procezoj. Por ekzameni tion sciencistoj analizis la devenantajn el la projekto Fragile Families and Child Wellbeing Study donitaĵojn pri la vivkondiĉoj, sano kaj ĝenerala stato de infanoj naskiĝintaj en grandaj urboj komence de la jarcento. Sekve estis analizitaj informoj pri kontaktoperdo kun la patro en la aĝo de 1, 3, 5 aŭ 9 jaroj sekve de lia malliberigo, morto, separo aŭ divorco de la gepatroj. Tiuj donitaĵoj estis komparitaj kun  esplorrezultoj pri telomeroj de la infanoj. Telomero estas fragmento de kromosomo troviĝanta en ĝia fino, kiu i.a. protektas kromosomon kontraŭ la detruo. Tiu segmento malkreskas dum ĉiu ĉelodivido kaj kiam fariĝas tro mallonga la ĉelo ĉesas dividiĝi. La mallongiĝado de telomeroj ligiĝas i.a. kun la procezo de maljuniĝado. Perturboj en ilia funkciado povas ankaŭ kaŭzi plurajn malsanojn, inkluzive de la malsanoj de la sangocirkulado kaj tumoroj. La esploroj klare elmontris, ke en plena familio la infanaj telomeroj estas pli longaj. La perdo de la patro ĝis la 9-a vivojaro kaŭzis ilian mallongiĝon. La plej grandajn damaĝojn kaŭzis la morto de la patro, kio efikis per ĉ. 16 procenta mallongiĝo de telomeroj. Manko de la patro en la vivo de infano kutime ligiĝas kun pli granda streso same pro ekonomiaj kiel ankaŭ emociaj kialoj.  La konstatitaj reagoj – laŭ la esploristoj – ligiĝas kun gravaj konsekvencoj. La fakto, ke ekzistas mezurebla biologia sekvo de la foresto de la patro donas pli grandan signifon al la bezono de sociaj agadoj, kiuj celas protekti kontakton inter infanoj kaj iliaj patroj.

El la elsendo 06.09.2017. Legas Tomek – 1’35”

Iuj birdoj „pesas” nutraĵon antaŭ ol konstatos ĉu ĝi estas manĝebla. Tio rezultas el la esploroj de polaj sciencistoj, pri kio eblas legi en la „Ornitologia Revuo” („Journal of Ornithology”). Akiri nutraĵon por birdo signifas fronti gravan dilemon, kiel oni diras en la pola lingvo, >nukson malfacile mordeblan<. Ja okazas ankaŭ malagrablaj surprizoj, kiam post la rompo de la nuksoŝelo evidentiĝas, ke ene ĝi estas malplena. Kelkkiuj animaloj kapablas taksi ĉu sub la dura ŝelo kaŝiĝas frandebla manĝopeco aŭ nenio. Al ili apartenas birdoj de la specio Aphelocoma wollweberi. Konstatis tion profesoro Piotr Jabłoński kaj liaj kunlaborantoj el Pollando, Koreio kaj Usono gvidantaj esplorojn pri ĉi tiuj birdoj vivantaj en la montoj Chiricahua en Arizono. Esploristoj koketis birdojn disponigante al. ili falsajn nuksojn – jen malplenajn, jen frandeblajn kaj observante ilian konduton. La birdoj ne lasis sin trompi kaj preskaŭ ĉiam elektis nuksojn frandeblajn. Sciencistoj ricevis la impreson, ke birdoj levante nuksojn skuetas ilin kaj frapas per bekoj. Laŭ la esploristoj la birdoj konsideras dum tio du faktorojn la pezon de nukso kaj eligatan de ĝi sonon. Nome malsama sono kreiĝas,  kiam la birdo frapas per beko malplenan nukson kaj la alia aŭdiĝas, kiam la birdo frapas per beko nukson kernoh

El la elsendo 15.08.2017. Legas Tomek – 1’35”

sc_tm_Iuj_birdoj_pesas_sian_nutrajon_01’35”.mp3; filename-=UTF-8”sc_tm_Iuj birdoj pesas sian nutrajon_0135

Niaj konvinkoj kaj agordoj speguliĝas en la cerbo, kion eblas vidi dank’ al la modernaj teknikoj de cerbobildigado. Sciencistoj en la usona Columbia University  ekzamenis pli ol 100 diversaĝajn personojn, kiuj estis grupigitaj laŭ siaj deklaroj pri la grado de religiemo. Baze de tiu eksperimento ili pruvis, ke personoj deklarantaj la plej grandan religiemon havis la plej dikan kortekson. Jam pli frue sciencistoj pruvis, ke ĉe personoj religiemaj  ekzistas malpli granda risko de deprimoj. Dank’ al la plej novaj esploroj en la usona Columbia University oni ligis interdependecon inter la dikeco de kortekso kaj mapli granda risko de deprimaj agordoj. Pri la afero oni raportis en „JAMA Psychiatry” konkludante, ke la dikeco kaj strukturo de kortekso ligiĝas kun la spirita vivo de persono, kiu pri ĝi disponas. Ju pli dika kortekso des pli influema je religio estas la homa cerbo.

El la elsendo 15.08.2017. Legas Tomek – 1’01”

sc_tm_La_cerbostrukturo_kaj_religiemo_01’01”.mp3; filename-=UTF-8”sc_tm_La cerbostrukturo kaj religiemo_0101

Dum la tuta vivo necesas zorgi pri cerbo same kiel pri aliaj organoj, inkluzive muskolojn. Ĝi stiras la funkciadon de ĉiuj organoj de la homa organismo. Por ke ĝi estu longe funkcilerta necesas ĝin ekzerci, stimuli, liveri al ĝi novajn impulsojn kaj informojn. Tial laŭ pola neŭrologo, prof-ino Dorota Bukowska el la Akademio de Korpa Eduko en Poznano por plibonigi la komunan medion oni zorgu, ke grizaĝuloj ne fermu sin en si mem, sed estu aktivaj socie kaj societe. La homa kortekso enhavas ĉirkaŭ 16 miliardojn da neŭronoj, la tuta nervosistemo – 100 miliardojn. El la menciitaj 16 miliardoj ĉiutage malaperas 100 mil. Eĉ se tio ne ŝajnas granda kvanto ĉe la 100-jarulo povas temi jam nur pri ĝia duono, kio speguliĝas en la cerbolerteco. Krom la interhomaj kontaktoj la cerbon pozitive influas la fizika aktivado. Nome ĝi stimulas unu el la eroj de proteinoj BDNF. Temas pri substanco protektanta la nervoĉelojn, samtempe stimulanta la evoluon de la sinapsaj ligoj inter la neŭronoj. Tiamanere ĝi partoprenas en grandigo de neŭroreto kaj en ĝia interkomunikado inter la neŭronoj.  Estis pruvite, ke dum la fizika trejniĝado de grizaĝuloj, kiel marŝo kun bastonoj aŭ naĝado kreskas en ilia sangoplasmo la denseco de BDNF-proteino. Tiel do la moviĝo influas pli bonan cerbofunkciadon. Pri la cerbo necesas zorgi ankaŭ pro tio, ke malaperantaj nervoĉeloj apenaŭ estas anstatŭigataj de aliaj. Ili multiĝas ĉefe en la periodo de feta evoluo.  Sed sanaj neŭronoj povas disbranĉigi siajn nervokonektilojn atingante la aliajn ĉelojn – tiamaniere vastigante la tutan komunikreton. La fizika aktiveco stimulas tiujn disbranĉiĝojn kaj samtempe la sinapsan peradon. Dank’ al sporto kaj sana dieto – malgraŭ la tempopaso – la homa cerbo povas resti lerta ĝis la malfruaj vivojaroj.

El la elsendo 08.08.2017. Legas Tomek – 2’08”

sc_tm_Cerbo_zorgenda_same_kiel_aliaj_organoj_02’08”.mp3; filename-=UTF-8”sc_tm_Cerbo zorgenda same kiel aliaj organoj_0208

Sciencista kolektivo el University of Bath prilaboris plaston facile akireblan el DNA-konsistero. Ĝi havas similajn kvalitojn kiel tradicia plasto kaj apartajn propraĵojn taŭgajn por medicina apliko. Oni raportis pri ĝi en vico da artikoloj en  „Polymer Chemistry” kaj „Macromolecules”. La metodoj akiri plastojn el karbonhidratoj jam estas konataj, sed ili postulas aplikon de forte venena kemiaĵo fosgeno,  i.a. aplikata kiel kemia armilo dum la 1-a mondmilito. Tradiciaj plastoj postulantaj kiel krudaĵon  nafton entenas la nocivajn substancojn tiajn,  kiel BPA kaj ne subiĝas al natura malkomponiĝo, sekve polucias la medion. La nova metodo ebligas produktadon de ekologia plasto, sen konsisto de venenaj kemiaĵoj. Kiel krudaĵon la britaj esploristoj aplikis kemiaĵon timidino, kiu troviĝas en ĉiuj vivaj ĉeloj, kiel konsistero de DNA. En la sintezo de ekologia plasto estis utiligita ĝia parto, simpla sukero – desoksiribozo. La alia elemento estis karbondioksido. En la sekvo kreiĝas materialo kun multaj avantaĝoj. Simile kiel tradiciaj polikarbonatoj ĝi estas firma, rezista je gratado kaj diafana. Eblas do produkti el ĝi kiel el tradiciaj plastoj botelojn, ujojn. Kio la plej grava, ĝi povas esti utiligita en la moderna medicino. La proprecoj de la ekologia plasto povas esti precize reguligataj dank’ al la manipulado per ĝia kemia strukturo. Kaŭzante, ke ĝi havu plusan elektroŝargon kreiĝas plasto aplikebla en la hista inĝenierio, ĉar la vivaj ĉeloj gluiĝas al ĝi. La nova plasto havas kroman avantaĝon, nome ĝi povas esti malkomponata de enzimoj produktataj fare de bakterioj vivantaj en la grundo. La aŭtoroj de la nova metodo testas krome aliajn sukerojn.

El la elsendo 18.07.2017. Legas Tomek – 2’07”

sc_tm_ekologia plasto ankau por medicino_02’07”