Sciencaj informoj

En 2010 en la kaverno Stajnia en la Sanktakruca Montaro en la suda Pollando estis trovita elemento de la ebura kolornamaĵo. Nun sciencistoj deklaris, ke ĝi devenas de antaŭ 41 mil 500 jaroj kaj tial ĝi estas la plej malnova ĉi-speca objekto retrovita sur la tereno de la tuta Eŭroazio. En 2008 samloke arkeologoj retrovis la unuajn restaĵojn de la neandertala homo en nia lando, kiuj ankaŭ evidentiĝis la plej malnovaj en Eŭropo. Nur nun 11 jarojn post la malkovro oni difinis la aĝon de la ornamaĵo. La aliaj similaj retrovaĵoj estas almenaŭ je du mil jaroj pli novaj. La dekorita per punktoornamaĵo ebura kolĉena pendaĵo originie longis kvar kaj duonan centimetron, estis vasta je unu kaj duona centimetro kaj ĝia dikeco egalis al apenas 37 milimetroj. Laŭ esploristoj ĝia ornammotivo povis ligiĝi kun la luna ciklo aŭ signis nombron de ĉasitaj bestoj.

El la elsendo 14.12.2021. Legas Gabi – 1′ 18″

Post kelkaj jaroj 1 je 15 objektoj videblaj sur la nokta ĉielo estos satelito tia kiel Starlink SpaceX. Jam nun ili konsisitigas preskaŭ la duonon el preskaŭ 4 mil satelitoj funkciantaj sur la malata ĉirkaŭtera orbito. La firmo de Elon Musk intencas katapulti 42 mil araĝaĵojn ligitajn kun funkciigo de satelita interreto. Ĝi ne estas unusola; similajn agadojn laŭ same granda skalo planas tri aliaj firmoj el Usono, Britio kaj Ĉinio. Sume tiuj ĉi kvar firmaoj planas direkti al la ĉirkaŭtera orbito 65 mil satelitojn. Konsiderante, ke ĉirkaŭ la Tero orbitas jam miloj da neuzataj aranĝaĵoj ne mirigas la rezervoj de astronomoj koncerne kreskantan problemon de kosmaj balaaĵoj, koncerne la influon de artefaritaj megakonstelacioj por la esploroj kaj aspekto de la nokta ĉielo. Profesorino Samanta Lawler, astronomo el la kanada universitato en Regina kune kun du aliaj esploristinoj pretigis prognozon, kiu bildigas kiel aspektos la nokta ĉielo, se firmaoj okupiĝantaj pri komercaj satelitoj realigos siajn planojn. La akiritajn rezultojn ŝi difinis kiel frakasajn. En sia ĉi-rilata artikolo en „The Conversation” ŝi atentigis ke de ĉiu loko sur la tero, en ĉiu jarsezono almenaŭ unu horon antaŭ la sunleviĝo kaj post la krepusko sur ĉielo videbliĝos dekoj, kaj eĉ centoj da satelitoj. Se ankoraŭ nun eblas fuĝi for de la urba lumpoluado kaj trovi malhelan noktan ĉielon, laŭ analizoj la novspecan poluadon per lumo de satelitoj ne eblos eviti, eĉ ne ĉe la norda poluso. La komercaj satelitoj vekas ankaŭ timojn de sciencistoj, ĉar ili estas helaj, multe pli helaj ol plimulto de la steloj. Kvakam SpaceX faris iujn paŝojn por malheligi siajn satelitojn tamen plimulto estas videbla nudokule. Tio malfaciligas la astronomiajn esplorojn. Laŭ profesorino Lawler estos necesaj juraj reguligoj, kiuj limigos la lumpoluadon kaj kreskon de l a kosma balaaĵoj.

El la elsendo 07.12.2021. Legas Barbara – 2′ 49″

Laboroj pri evoluigo de la neŭronaj lingvomodeloj daŭras en multaj informadikaj centroj kaj firmaoj en la tuta mondo kaj samtempe en la lastaj jaroj signife kreskis ilia populareco. Rapide evoluas ankaŭ ilia kapacito, t.e. grandiĝas kvanto de iliaj paramteroj. La neŭronaj lingvomodeloj estas aplikataj ĉiam pli vaste kaj ĝenerale, kvankam ne multaj pri tio konscias. Tamen ĝuste dank’ al ili retuzantoj sukcese akiras la lingotradukojn el diversaj lingvoj, oni malkovras trudmesaĝojn, oni enketas la sociajn agordojn en la reto, oni aŭtomate korektas tekstojn. La prilaboro de la neŭronaj lingvomodeloj postulas grandan prikalkulpovon kaj specializan infrastrukturon. La neŭronaj modeloj ne povas do esti trejnitaj de individuoj aŭ malgrandaj organizoj. Krome estas necesaj multegaj donitaĵoj. Simile kiel kaze de aliaj instrumentoj bazĝantaj sur la Artefarita Intelekto ju pli ampleksa estas kolekto de donitaĵoj, per kiu estas trejnita la modelo, des pli preciza la modelo estas. Tamen plimulto de tiuj modeloj estas prilaboritaj por la angla lingvo. Sed pri la neŭronaj lingvomodeloj laboras ankaŭ sciencistoj el la pola Centro de la Alifarado de Informoj–Ŝtata Esplorinstituto senĉese evoluigante kaj liverante pollingvajn modelojn. Nunjare ĝi disponigis du pliajn neŭronajn modelojn de la pola lingvo kun la nomoj – Polish RoBERTa v2 kaj GPT-2. La populareco de la modeloj de la pola lingvo daŭre kreskas. Ĉe la centro estis ekzemplodone establita Laboratorio por la Lingvistika Inĝenierio (LIL), en kiu ekspertoj konstruas inteligentajn instrumentojn baze de grandaj korpusoj de tekstoj kaj interretaj donitaĵoj. Ĝuste en LIL kreiĝis kaj estis envivigita Kohera Kontraŭplagiata Sistemo, kiun oni utiligas por kontroli la originalecon de altlernejaj diplomverkoj, facile konstatante eventualan piratadon. La temamplekso de la neŭronaj lingvomodeloj estas multe pli vasta. Do ankaŭ en aliaj strukturoj de la Pola Centro oni laboras pri tiu problemo. Ekzemple en ĝia plej granda Laboratorio de Inteligentaj Informadikaj Sistemoj (LISI) estis prilaborita kaj trejnita la modelo Polish RoBERTa large sur la plej granda en Pollando korpuso. Sekve de daŭrigaj laboroj nunjare estis disponigitaj la jam menciitaj pliaj versioj de la menciita modelo Polish RoBERTa base v2 kaj destinita por taskoj
ligitaj kun la tekstogenerado la modelo GPT-2.

El la elsendo 01.12.2021. Legas Barbara – 3′ 33″

La esploroj de la birdopopulacioj apartenas al la plej evoluintaj kompare kun aliaj bestogrupoj. Jam de kelka tempo konserviĝas en ili la maltrankviliga malkreskotendenco. Laŭ la plej novaj donitaĵoj kolektitaj de la brita-ĉeĥa sciencista kolektivo ekde la 1980a ĝis nun la perdoj kalkuliĝas de 560 ĝis 620 milionoj da birdoj, kio signifas, ke malaperis ĉiu sesa. La plej damaĝita estas la populacio de paseroj. Ĝia nombro malkreskis eĉ je 247 milionoj. Je 97 milionoj estas malpli da flavaj motaciloj, je 75 milionoj malpli da sturnoj kaj je 68 milionoj malpli da alaŭdoj. En plimulto temas pri birdospecioj ligitaj kun farmista kaj herba medioj, sed tiu tendenco estas konstatebla ankaŭ en urboj. Kiel klarigis Anna Staneva, la direktoro por la protektado de la naturo en BirdLife Europe birdoj estas ĉiam malpli multaj, ĉar spacoj kun kiuj estas ligita ilia vivo estas detruataj de homoj. La naturo estis eliminata de la kultivejoj, maroj kaj urboj. Tial estas necesaj klopodoj de la tuta socio por fronti la naturmedian krizon. Tio signifas grandigon de la naturamika agrikulturo, specian protekton, ekvilibran arbaristikon kaj fiŝkaptadon kaj rapidan vastigon de la reto da protektataj medioj. Tiu vojo jam alportis pozitivajn rezultojn, ĉar dank’ al la protektaj agadoj iuj birdopopulacioj notis kreskon. Ekzemple duobliĝis la populacio de migra falko, kio pruvas kiom signife homoj povas influi kaj formi la biodiversecon. En tiu kunteksto sciencistoj alvokas iniciati unian leĝaron rilate la naturreviviĝon – dum individuaj civitanoj povas kontribui al tio plantante arbojn, starigante la nestodometojn kaj zorge kromnutrante birdojn dum severaj vintroj.

El la elsendo 24.11.2021. Legas Barbara – 2′ 45″

Nunjare la Vroclava Politekniko lanĉis la Eŭropan Sciencan Premion kun la nomo Stanisław Lem por omaĝi la 100-an naskiĝdatrevenon de la renoma pola fantasta verkisto. Antaŭ 40 jaroj li ricevis la honorofican doktortitolon de la vroclava altlernejo. La unua laŭreato fariĝis profesoro Randall J. Platt, esploristo el la Svisa Federacia Teknologia Instituto en Zuriko, eksperto pri genetika inĝenierio. La realigataj de li projektoj jam renkontis rekonon en la sciencista mondo kaj povas pozitive influi la estontecon de nia civilizacio. La internacian ĵurion prezidis profesoro Reimund Neugebauer el Fraunhofer-Societo. Kiel li atentigis la sekvo de la laboroj de profesoro Platt pova s esti ĉelmaŝinoj kapablaj malkovri diversajn molekulajn, kemiajn kaj fizikajn trajtojn de sia medio kaj daŭra registrado de tiuj informoj helpe de memorportanto baziĝanta sur DNA.  Tiaj gardĉeloj formas potencan teknologion, kiu povas esti aplikebla en diversaj sferoj. De la konservado de DNA-donitaĵoj ĝis monitorado de dezirata medio – grundoj, oceanoj kaj aero, eĉ la propra korpo. Profesoro Randall J. Platt devenas el Usono, havas 34 jarojn kaj laboras en Katedro de la Inĝenierio de Biosistemoj en la Federacia Teknologia Instituto en Zuriko. Li establis tie sciencan kolektivon, kiu klopodas krei tute novajn metodojn de biomedicina inĝenierio. La premio Stanisław Łem ankaŭ estonte celos sciencistojn ĝis la 40-a vivojaro studantaj aŭ gvidantaj esplorojn en la Unio kaj asociiĝintaj landoj partoprenantaj la programon Horizonto Eŭropo. Profesoro Platt venos al Vroclavo venontjare. En la tiea politekniko li prezentos porokazan prelegon kaj gvidos sciencajn seminariojn. Li renkontiĝos kun junaj sciencistoj el Academio Iuvenum kaj studentoj el la altlernejaj rondoj kaj organzioj.

El la elsendo 16.11.2021. Legas Barbara -2′ 46″

Uraganoj apartenas al la plej grandaj hidrometeologiaj minacoj kaŭzante nekalkuleblajn perdojn ĉe la marbordoj, kiujn ili trafas. En la lastaj jaroj ili estas ĉiam pli detruaj kaj aperas ĉiam pli ofte. Akompanas ilin kreskanta vaporado super la oceanoj. Nun internacia sciencista kolektivo, en kiu laboris ankaŭ poloj, t.e. profesoro doktoro Janusz Bogusz kaj doktorino Anna Kłos el la Fakultato pri la Kontinenta Inĝeniero kaj Geodezio el la Militista Teknika Akademio pruvis, ke almenaŭ 6 horojn antaŭ la uraganfrapo kontraŭ la marbordon eblas antaŭvidi helpe de GPS-sistemo, t.e. tutmonda loktrova sistemo ĝian itineron tra la kontinento. Sciencistoj utiligis ŝanĝon en la konsisto de akvovaporo en la atmosfero baze de TLS-observado por monitorado kaj prognozado de uraganitinero. Siajn esplormetodojn ili verkonformigis laŭ donitaĵoj pri la uraganoj Hervey kaj Irma, kiuj frapis la orientajn mabordojn de Usono en 2017. Ĝi estis unu el la plej abundaj en la lasta jarcento jaroj, se temas pri uraganofteco. En la daŭro de la tiujara sezono de tropikaj ciklonoj aperis eĉ 17 uraganoj, el inter kiuj 10 distingiĝis per nerenkontata viglecdaŭro kaj ses tranformiĝis en potencajn uraganojn – Gert, Harvey, Irma, Jose, Lee kaj Maria. La uraganoj Harvey kaj Irma apartenis al la 4-a kategorio kaŭzinte pli da pluvoj laŭe de Maksikia Golfo kaj la orientaj marbordoj de Usono ol ajna alia tempesto tiusezone. La artikolo de internacia sciencista kolektivo pri la rolo de TLS, tutmonda loktrova sistemo por prognozi uraganojn aperis en la periodaĵo „GPS Solutions”.

El la elsendo 09.11.2021. Legas Barbara – 2′ 31″

OmniFiber jen la nomo de nova produkto de sciencistoj el Masaĉuseca Teknologia Instituto, MIT kaj la stokholma Reĝa Teknologia Instituto, KTH. Temas pri nova robotika fibro, dank’ al kiu vestaĵoj el ĝi produktitaj helpos al kantistoj, sportistoj kaj personoj post operacioj trejni ĝustan spiradon. Reage je tio kiomgrade ĝi estas streĉita aŭ malstreĉita ĝi tuj reagas generante streĉon, malstreĉon aŭ vibrante. La spirfizjologio estas komplika kaj ni ne konscias, kiujn muskolojn ni uzas. La teksaĵo el nova fibro kapablas monitori la funkciadon de diversaj muskolgrupoj, regitri ilin kaj stimuli ilian movon. La nova fibro estas plurtavola kaj ene enhavas kan aleton kun likvaĵo. Ĝia sistemo kontrolas la geometrion de la fibro stirante la likvaĵfluon, dank’ al kio la teksaĵo el ĝi kreita funkcias kiel muskolo. Ĝi estas ankaŭ ekipita per elastaj sentiloj ebligantaj difini kiomgrade ĝi estas streĉita. Teksaĵo el ĝi produktita estas tiom maldika kaj elasta, ke ĝi povas estis kunkudrata per de normalaj maŝinoj. OmniFiber estis farita el malmultekostaj materialoj, kiuj facile alprenas dezirindan formon. Ĝia ekstera tavolo estis kreita el materialo simila al poliestero povanta havi longdaŭran kontakton kun la haŭto. Sciencistoj testis sian inventaĵon ĉe profesia kantistino, la patrino de unu el la fibrokreintoj. La speciala subvestaĵo monitoris kaj rekreis la funkciadon de spirmuskoloj. Ĝi reagis je ilia funkciado tiel, ke kantisto devis alpreni konforman korposintenon kaj ĝuste spiri. La troviĝantaj en la fibro sensiloj ebligis al sciencistoj prilabori konforman nivelon de sensitiveco kaj reagado ĉe korpo de profesia kantisto. Tiuj donitaĵoj estas helpaj kaj aplikeblaj ĉe kantlernanto. Malgraŭ tio, ke la enkondukaj esploroj estis faritaj laŭ la vidpunkto de kantolernado la samo estas aplikebla rilate al sportistoj. Vestaĵo el OmniFibra povos transdorni informojn al komencanta kuristo pri regukonforma spirado dum la kuro aŭ muskolfunkciado baze de informoj akiritaj pli frue de spertoplena sportisto. Kiel antaŭvidas la kreintoj, la teksaĵo povas esti utila ĉe pacientoj suferintaj lezojn influantajn la spirsistemon. Ĝi povos roli kiel la alternativa kuracmetodo ankaŭ kaze de dormapneo. La aŭtoroj de OmniFiber laboras daŭre pri miniaturigo de ĝia elekroniko kaj stirsistemo.

El la elsendo 03.11.2021. Legas Maciek – 3′ 25″

Antaŭnelonge ni eksciis pri plia bakterio malkomponanta plaston. La plastopoluado estas la plej urĝe solvenda problemo, kiun frontas nia planedo, se temas pri la natura medio. La plastaj forfalaĵoj troabundas en oceanoj kaj surkontinente damaĝante homon organismon kaj sovaĝajn organismojn. Kiel memorigas sciencistoj de la Scienca kaj Teknologia Instituto en la japana Nara al la plej ofte apartenas plastaĵoj kreitaj el la malkomponiĝema polietilena tereftalato, PET. Nun ili liveris informon pri malkovro de bakterio kapabla malkompani polietilenan tereftalaton. En sia raporto por la periodaĵo „Scientific Reports” ili priskribis la bakterion indikante du manierojn de ĝia efikado. Unue ĝi kapablas malkomponi polietilenan tereftalaton uzatan por la fabrikado de boteloj, vestaĵoj kaj aliaj produktoj. Samtempe la sama bakterio produktas substancon, kiun eblas utiligi kiel sekuran por la medio ĉar biomalkomponiĝeman. La japanaj esploroj pruvis, ke la bakterio Ideonella sakaiensis tranformas polietilenan tereftalaton en polihidroksialkanoaton PHB, t.e. en plaston biomalkomponiĝeman. Tiu malkovro povas esti grava por redukti la plastopoluadon. Nome ĝi elmontras en Ideonella sakaiensis funkciecan ligon inter malkomponado de PET kaj sintezo de PHB. Tio praktike signifas, ke la malkovrita bakterio malkomponas malfacile alifareblan PET kaj uzas kreiĝantajn substancojn por sintezo de biomalkomponiĝema plasto PHA.

El la elsendo 26.10.2021. Legas Barbara – 2′ 17″

Antaŭ kelkaj jaroj neŭrobiologoj el Yale-universitato malkovris, ke mapoj pri la aktiveco de la homaj cerboj estas tre individuaj. Helpe de magneta rezonaco (NMR/MRI) ili kapablis rekoni personojn baze de modeloj de ilia cerboaktivado. Eĉ se ekzamenoj okazis kun kelktaga intervalo identigo de tia modelo kun konkreta persono sukcesis eĉ 95-procente. Tio sugestis, ke niaj cerboj estas same unikaj kiel la fingrospuroj, pri kio okupiĝas daktiloskopio. Enrico Amico el la svisa Federacia Politekniko en Loŭzano decidis ekzameni kiom longe necesas sekvi la funkciadon de la cerbo por malkovri ĝian individuan aktivecmodelon. Lia esplorkolektivo konstatis, ke por distingi unu cerbon disde la alia sufiĉas ekzamenadoj helpe de magneta rezonaco daŭrantaj 1 minuton 40 sekundojn. La ekzamenadoj de svisaj sciencistoj elmontris krome, ke karakterizaj, indivuduaj aktivecmodeloj aperas unue en la cervosferoj respondecaj pro la kreiĝado de sensoraj impresoj, apare ligitaj kun vidkapablo. Iom post iom ili estas identigeblaj ankaŭ en la frunta lobo respondeca pro pli komplikaj kognaj procezoj. Tiu esplorrezultoj de la svisaj sciencistoj povos esti utiligitaj en la diagnoza evoluo de multaj malsanoj. La enkondukaj esplorrezultoj de la usonaj sciencistoj elmontras samtempe, ke karakterizaĵoj ligitaj kun tiuspeca unikeco de niaj cerboj, la cerba aktivecmodelo malaperas konforme al tio, kiel la progresas la malsano. Tio videbliĝas jam en la frua etapo de la malsano, kiam malsanuloj nur komencas fronti la problemojn ligitajn kun memoro, do longe antaŭ ol ili ricevas kuriacistan diagnozon, kio kelkfoje daŭras jarojn. Tiu ĉi nova malkovro pri unikeco de la individua cerba aktiveco, kiun eblas ekzameni en la daŭro de 100 sekundoj ebligos i.a. pli bonan rekonadon de tiaj neŭrologiaj malsanoj kiel apoleksio, dependiĝoj, Alzheimer-malsano.

El la elsendo 19.10.2021. Legas Barbara – 2′ 42″

Dum la pandemio kreskis interesiĝo pri kosmetikaĵoj enhavantaj bioaktivajn elementojn kun kuracaj proprecoj. La kosmetikaj firmaoj utiligis la biomedicinan revolucion aldonante al siaj produktoj konsisteroj biologie aktivajn, kiuj fortigas la funkcion de sana haŭto. Haŭtokosmetikaĵoj difinataj ankaŭ kiel „apotekaj kosmetikaĵoj” forigas la limon inter medikamento kaj kosmetikaĵo kaj ĝuas ĉiam pli grandan popularecon. Tamen ĉar ili ne celas plibonigi nek kuraci malsanan haŭton ili ne estis subigitaj al farmaciaj reguligoj kaj ekzamenadoj. Testoj de iuj produktoj elmontris efektive, ke enestantaj en ili konsisteroj efikas protekte kaj ripare je maljuniĝanta haŭto. Multaj „apotekaj kosmetikaĵoj” estas prilaborataj por preventi la maljuniĝadon de haŭto aparte pro ĝia longdaŭra kontakto kun UV-radiado. Ofte oni aplikas en ili peptidojn, kiuj ekzemple stimulas sintezon de nova kolageno „in vitro” faciligante cikatriĝadon de vundoj, kaj kiuj ankaŭ malgrandigas sulkojn. Sciencistoj de jaroj esploras la bestvenenon de maraj gastropodoj. Jam antaŭ jaroj esploristoj el Queensland-universitato akiris el ĝi la kontraŭdoloran medikamenton de nova generacio, pli fortan ol morfino sed sen dependiga efio. La polaj esploroj pri simila pola haŭtŝmiraĵo daŭras, sed jam estas sciate, ke ĝi povos subteni la terapion per botulino aplikata en estetika medicino por likvidi mimikajn sulkojn.

El la elsendo 12.10.2021. Legas Milada – 2′ 16″