Sciencaj informoj

Sciencistoj kontinue klopodas trovi alternativojn por plasto, kiu kovras la tutan planedon kaj pro sia rezisteco estas malfacile forigebla. Antaŭnelonge la „Periodaĵo de la Usona Kemia Societo” – JACS priskibis produkton, kiu multe malsimilas disde simpla plasto, kaj kiun prilaboris ĉinaj kemiistoj. Sub la influo de sunradioj kaj aero ĝi malkomponiĝas en la daŭro de nur unu semajno. Kombinita kun aliaj biomalkomponiĝemaj materialoj ĝi povas akiri optimuman daŭrotempon. Laŭ ĉinaj esploristoj ĝi povus esti aplikebla eĉ por la produktado de elektronikaj elementoj. Ilia polimero izolita de la lumo kaj aero interne de telefono aŭ alia aranĝaĵo funkcius dum jaroj kaj komencus malkomponiĝi, kiam la „vivodaŭro” de koncerna aranĝaĵo estus proksimiĝanta al la fino.
Ĉinoj kreis sian inventaĵon serĉante plaston, per kies koloro eblus stiri la parametron >pH<, dank’ al kio ĝi povus funkcii kiel kemia sentigilo. Evidentiĝis, ke la profunda ruĝo de esplorata plasto paliĝas kaj ĝi mem malkomponiĝas. La koloro originis en la kemia strukturo de plasto mem kaj ne devenis el kroma kolorigilo.
La ĉinaj esploroj elmontris, ke pro la malkomponiĝo de elementoj de nova plasto respondecas la fotooksigenigaj procezoj okazantaj sub la influo de la sunenergio. Tio estas tute alia mekanismo ol la aplikata nun en la biomalkompoiĝemaj produktoj, subiĝantaj al la aktiveco de bakterioj.
Scienictsoj supozas, ke similajn reagojn eblas akiri en aliaj polimeroj, kio ebligus prilaboron de pliaj diversaj produktoj. Eugene Chen, kemiisto el Colorado State University w Fort Collins difinis la novan polimeron „preskaŭ ideala plasto”. Laŭ sciencistoj la novuma polimero povus trafi sur la merkaton ene de 5 ĝis 10 jaroj.

El la elsendo 27.07.2021. Legas Barbara – 02’22’’

La unuan fojon oni konstatis la ekziston/observis la gravitajn ondojn en 2015. Ilian ekziston 100 jarojn pli frue antaŭvidis Albert Einstein, kvankam li ne supozis, ke oni iam ajn ilin registros. La detekto de la gravitaj ondoj malfermis novajn perspektivojn por la esplorado de la Kosmo. Pli frue sciencistoj esploris la Universon aplikante metodojn ligitajn kun lumo aŭ radiado. Dank’ al la gravitaj ondoj ili povas observi la vibradon de la spacotempo mem. Post tri jaroj ni ekscios pri lokalizo de Einstein-teleskopo, la unua subtera kaj plej multe progresinta eŭropa observejo de la gravitaj ondoj de la tria generacio, pri kies projekto laboris ankaŭ poloj. Kun sia enorme altgrada sensitiveco ĝi ebligos novajn, eĉ surprizajn malkovrojn. Ĝi ebligos malkovri ĉiujn nigrajn truojn kun la stela maso en la Universo, esplori la internon de neŭtronaj steloj, testi la ĝeneralan teorion de relativeco, gvidi esplorojn pri la origino de la Universo kaj ankaŭ solvi multajn esencajn sciencajn problemojn koncerne astrofizikon, kosmologion kaj fundamentan fizikon. La esplorado de la gravitaj ondoj estas la nova sciencbranĉo vastiganta konojn pri la Universo kaj pri procezoj en ĝi okazantaj. Sciencistoj el diversaj centroj klopodas pri elkonstruo de detektiloj de laŭcivaj geracioj kun dekoble pli granda sensitiveco kompare al la jam funciantaj detektiloj LIGO kaj VIRGO.

El la elsendo 13.07.2021. Legas Barbara – 2′ 02″

Kronika doloro plagas ne malmultajn homojn, en Usono temas pri unu je kvar loĝantoj dum mankas efikaj kuracmetodoj. Ofte aplikataj opiaĵoj/opioidoj kun la tempofluo efikas ĉiam malpi efike. Ili krome povas kaŭzi dependiĝon. Sciencistoj el la Medicina Lernejo de la Novjorka Universitato prezentis en la magazino „La Biomedicina naturinĝenierio” elektronikan enplantaĵon de la cerbo, kiu malkovras kaj blokas doloron. Iliaopinie estontece tiaj enplantaĵoj povos helpi al homoj kun akutaj kaj kronikaj doloroj, ankaŭ al homoj suferantaj timosenton aŭ deprimiĝon. La solvo estis dume testita nur ĉe hamstroj. Dum la eksperimentoj hamstroj kun enplantaĵo preskaŭ je duono malpli rapide kaŝis ungojn reage je subita doloro, kio laŭ sciencistoj signifas ĝian malpli grandan intensecon. Eĉ pli, sufernte subitan aŭ kronikan doloron la animaloj pli da tempo pasigis en loko, en kiu enplataĵo estis distance funciigata. Laŭ sciencistoj la enplantaĵo estis malkovranta la doloron en 80 procentoj de la kazoj. Iliaopinie eblas ankoraŭ fajnigi la malkovradon de doloro fare de enplantaĵo aldonante al ĝi elektrodojn, kiuj pentros ankaŭ aliajn cerboregionojn. Dume la enplantaĵo ne povas esti aplikita ĉe homoj, sed sciencistoj planas laborojn pri malpli invadaj enplantaĵoj, kiu jpovos esti aplikitaj ĉe homo. Testita enplantaĵo malkovradis doloron en la cerboregioono respondeca pro ĝia alifarado kaj sekve stimulis la antaŭfruntan kortekson, kiu forigas la doloron. La enplantaĵo aktiviĝas nur kaze de aperanta doloro, kio minimumigas la riskon de troa efikado. Ĉar ĝi ne influas la cerban premisistemon ne aperas la risko de dependiĝo.

El la elsendo 06.07.2021. Legas Barbara – 2′ 21″

Adoleskuloj, kiuj ĉesigis la lernadon de matematiko manifestas malpli fortan nivelon de la cerboevoluo kaj de kognaj funkcioj ol iliaj kolegoj plulernantaj matematikon. Tio rezultas el la esploroj organizitaj en la Fakultato de Eksperimenta Psikologio de la Oksforda Universitato. La esplorojn partoprenis 133 gejunuloj havantaj de 14 ĝis 18 vivojarojn. En Britio malsame al plimulto de la landoj de la mondo jam 16-jaruloj povas deklari, ke ili ne plu volas lerni matematikon. Tiu situacio ebligis ekzameni kiel tio influas la cerboevoluon. La esploroj elmontris, ke en la ŝlosilaj cerboregionoj de infanoj, kiuj frue ĉesigis la lernadon de matematiko troviĝas malpli da Gama-aminobuterata acido, dank’ al kiu cerbo akiras plastecon. Temas pri la regionoj respondecaj pro tiom esencaj kognaj funkcioj kiel rezonado, solvado de problemoj, memoro, la kapablo lerni kaj solvi matematikajn taskojn. Krome baziĝante sur la kvanto de Gama-aminobuterata acido sciencistoj kapablis distingi – sendepende de la kognaj kapabloj – inter tiuj infanoj, kiuj rezignis pri lernado de matematiko kaj tiuj kiuj lernis ĝin daŭre. La kvanto de la acido ebligis ankaŭ prognozi ŝanĝojn en testopoentoj pri matematiko en kontrolo okazonta 19 monatojn post la sanekzamenoj. Laŭ aserto de la ĉefesploristo, prof. Roi Cohen Kadosh la matematikaj kapabloj ligiĝas kun vasta gamo de avantaĝoj, kiel akiro de pli bona laboro, pli bona socia kaj ekonomia statusoj, pli bona fizika kaj psika sano. La adoleska aĝo estas tiu vivperido, en kiu okazas esencaj ŝanĝoj en la cerbo kaj kognaj kapabloj. Rezigno pri lernado de matematiko kondukas al apero de diferencoj inter lernantoj. La faritaj esploroj ebligas pli bone kompreni la biologiajn fundamentojn de la edukinfluo je evoluanta cerbo kaj reciproka influo inter biologio kaj eduko. Ĉar ne ĉiu adoleskulo interesiĝas pri matematiko kaj volas ĝin lerni tial profesoro Kadosh volas prilabori alternativajn manierojn ebligontaj al dekkeljaruloj atingi similajn avantaĝojn, kiujn donas longdaŭra lernado de matematiko. Liaopinie tia alternativo povus esti logiko kaj ekzercado de logika rezonando.

El la elsendo 29.06.2021. Legas Barbara – 3′ 14″

En la brita University of Bath estis kreita eksterordinare malpeza materialo, kiu povas silentigi la aviadilmotorojn kaj signife altigi la komforton de la pasaĝeroj. Temas pri izola materialo, kiu povas malgrandigi la bruon de startantaj jetoj ĝis la nivelo de bruo, kiun produktas harsekigilo. La kubometro de aeroĵeleo el grafenoksido kaj PVA pezas apenaŭ 2,1 kilogramojn. Ĝiaj kreintoj certigas, ke ĝi povas malaltigi la bruon de la aviadilmotoro de 105 ĝis 89 decibeloj. Ĝia apliko preskaŭ ne influus la pezon de la tuta aviadilo. Nun sciencistoj el MAST en Bath Univerity klopodas optimumigi sian produkton. Ili intencas, ke ĝi pli bone disvastigu varmon, kio malkreskigos la uzon de fuelo kaj altigos sekurecon. Laŭ profesoro Michele Meo, kiu gvidis la esplorkolektivon, tiu interesa materialo povas havi multajn aplikojn. Krom en la aviada kaj kosma industrioj ankaŭ en la aŭtomobila industrio, en mara transporto kaj en la konstruado. Kiel klarigis Meo oni sukcesis krei ĉi tiun tiom leĝeran materialon dank’ al kunigo de likvaj grafenoksido kaj polimero, kiuj estas formataj tiel, ke ene ĝi entenu aeron. Tiu tekniko estas kompareble kun la preparado de meringo, kiam oni akiras firman mason, kiu entenas multe da aero. La kreintoj de la nova materialo taksas, ke ĝi povos aperi sur la merkato jam post 18 monatoj.

El la elsendo 23.06.2021. Legas Barbara – 1′ 55″

La diferencoj en la dormokvanto de la birdoobservantoj aŭ aliaj personoj frue ellitiĝantaj semajnfine kompare al la cetera socio povas provoki simptomojn similajn al horzonozo kaj sociajn kaj sanajn problemojn. Sciencistoj el la Universitato en Tübingen, Germanio kaj la Naturscienca Universitato en Poznano, Pollando ekzamenis kiamaniere la frua ellitiĝado influas la birdoobservantojn. Tiucele oni pridemandis 2400 germanajn hobiulojn. Evidentiĝis, ke dum tagoj liberaj de laboro ili ellitiĝas 15 minutojn pli frue ol dum la labortagoj. Personoj ne interesiĝantaj pri la observado de la naturo dormas semajnfine ĉirkaŭ duonan horon pli ol dum la labora semajno. Diferenco egalas al 45 minutoj. Laŭ la sciencistoj tio memorigas la avadilan flugon kaj rapidan ŝanĝon de la horzonoj, kion oni difinas kiel horzonozon. Karakterizas ĝin unuavice – ĝenerala lacosento, perdo de apetito, probemoj kun koncentriĝo kaj memoro, provizora mensa kaj fizika lamado kaj ĝenerala energimanko. Sciencistoj, kiuj estis ne nur esplorantoj, sed ankaŭ estas hobiulaj birdoobservantoj volis ekscii kiel tio influas la dormokomforton. La ĉefaŭtoro de la esploroj estis Christoph Randler el Tübingen, esploristo pri „internaj horloĝmekanismoj” kaj la ĉefaŭtoro de la esploroj raportis pri tio en „Journal of Sleep Research”. Inter la birdobservantoj troviĝas same personoj preferantaj la noktan vivmanieron kiel personoj frumatene ellitiĝantaj. La unuaj se ellitiĝas multe pli frue ne sentas satdormon, kvankam ĝi estas bazo de la sana vivmaniero. Samtempe la prema deziro gvati la birdojn kaj aŭdi la birdoĉirpadon indikas la gravecon de la hobio por ili, pretaj oferi por tio parton de sia satdormo kaj suferi horzonozon. La kunaŭtoro de la esploroj, prof. Piotr Tryjanowski el la Naturscienca Universitato en Poznano asertas, ke ankaŭ aliaj hobioj kiel navigado, montgrimpado povas ŝanĝi la individuan dormoaktivecon kaj kaŭzi fenomenon pli vastskalan, la socian horonozon.

El la elsendo 15.06.2021. Legas Barbara – 2′ 46″

Intersan malkovron faris sciencistoj el Cambridge University kaj Teknologia Universitato en Graz, kiu helpas kompreni kaj kontroli la procezon de glaciiĝado. Ili konstatis, ke akvo troviĝanta sur malvarma surfaco antaŭ ol frostiĝi devas unue varmiĝi. Anton Tamtögl kaj lia kolektivo eksperimentis kun akvomolekuloj sur la malvarma grafeno kaj rimarkis, ke komence ili forpuŝiĝas unu disde la aliaj. Nur la apero de kroma energio ebliĝas ŝanĝi ilian orientiĝon kaj kreiĝon de elektrostatikaj ligoj. Kiam akvo falas sur la malvarman surfacon la molekuloj kreas ligojn kaj fulmrapide aperas la glacikristaloj. Tiu fenomeno estis tre bone esplorita en la makroskopa skalo. Malfacilas ĝin ekzameni sur la molekula nivelo, ĉar frostiĝo okazas tre rapide en la daŭro de pikosekundoj. Sciencistoj por sia ekzameno aplikis novecan esplorteknikon HeSE. La esploroj elmontris, ke komence ĉiuj akvomolekuloj alkroĉiĝas al la malvarma surfaco de grafeno sammaniere kun du atomoj de hidrogeno ĉe la surfaco kaj unu atomo de oksigeno supre. La akvomolekuloj estas dupolusaj, do ŝargo flanke de oksigeno estas minusa, flanke de hidrogeno plusa. Tial do inter idente orientitaj molekuloj okazas forpuŝiĝado. Tion eblis tamen supervenki post varmigo de molekuloj, kiuj ekde tiam ŝanĝis orientiĝon kaj sekvis la altirado. Por pli bone kompreni la fenomenon sciencistoj faris la simuladojn aplikante diverajn energiojn. Konforme al iliaj atendoj evidentiĝis, ke ŝanĝante la kvanton de varmo liveratan al molekuloj eblis haltigi aŭ inaŭguri la procezon de la glacikreiĝado. Tiu malkovro povas alkonduki al prilaboro de novaj protektoteknikoj kontraŭ formiĝado de glacikrusto sur la aviadilaj flugiloj, ventoturbinoj aŭ telekomunikaj aranĝaĵoj. Ĝi ebligos krome pli bone kompreni la procezon de la formiĝado kaj degelado de glacio en glaĉero, sekve do la teran kriosferon.

El la elsendo 08.06.2021. Legas Barbara – 2′ 54″

La marsa paŝilo Curiosity ekde 2016 kolektanta donitaĵojn pri la Ruĝa Planedo liveris fotojn de interesaj nuboj moviĝantaj super ĝi en la Kratero Gale. Nuboj sur la Marso estas ĝenerale tre maloftaj, pro la maldikeco de la planeda atmosfero. Kutime ili estas konstataj ĉe la ekvatoro de la plandedo en la plej malvarma jarsezono, kiam Marso troviĝas en la plej granda distanco disde la Suno. Sciencistoj de NASA jam antaŭ du jaroj konstatis, ke tiu speco de nuboj kreiĝas en la pli frua etapo de la Marsa jaro ol ili atendis. Tial en la nuna jaro ili streĉe atendis tiujn nubojn kaj ne seniluziiĝis. Efektive la kuriozaj nuboj aperis fine de januaro, kiam la roboto observanta la ĉielon komencis pridokumenti lanugajn, riĉajn je glacio nubojn. NASA-sciencistoj konstatis krome, ke tiuj specifaj nuboj en la atmosfero de Marso aperas pli supre ol kutime observeblaj nuboj, ĉirkaŭ 60 kilometrojn super la surfaco de la planedo. Ilia aparta aspekto povas speguli ĝian specifan kemian konsiston. Kvankam sciencistoj ne certas pri tio, povas esti, ke temas pri nuboj kun frostigita karbondioksido. Pliaj fotoj de perlaj, irizantaj nuboj estis peritaj en marto. Ilia aspekto ligiĝas kun la maniero de ilia kreiĝado, kiam elementoj formantaj nubojn estas tre etdimensiaj, kio okazas kiam nuboj apenaŭ elformiĝis kaj kreskas kun sama rapideco. Difuzante la sunlumon ili kreas kolorajn bildojn, onidire la plej kolorajn objektojn sur la ruĝa planedo. Sciencistoj difinas ilin kiel arĝentecaj, perlaj. Kelkiuj el ili ŝajnas iom irizi. Laŭ fotoj el Marso tiuj nuboj aspektas plej spektaklece tuj post la Sunsubiro.

El la elsendo 01.06.2021. Legas Barbara – 2′ 23″

La kultura varieco, kiu manifestiĝas en lingva malsameco kaj biodiverseco estas interligitaj. Laŭ sciencistoj el Usono kaj Britio la konservo de tiu ligo povas esti ŝlosila por la protekto de biodiverseco kaj por la protekto de indiĝenaj kulturoj de Afriko. Profesoro Larry Gorenflo el Penn State kunlabore kun Suzanne Romain, lingvistino el la Oksforda Universitato analizis 48 regionojn de Afriko, kiujn Unesko kalkulis al la monda naturheredaĵo. La atenton ili donis al donitaĵoj pri lingvoj aperantaj en ĉi tiuj regionoj. Montriĝis, ke vivas en ili pli ol 8200 bestospecioj kaj homoj uzantaj sume 147 lingvojn. Homoj tamen loĝas ankaŭ en aliaj lokoj gravaj por la monda naturheredaĵo, ĉiam ĝis iu grado influante la tiean naturmedion. Tio estas laŭ sciencistoj grava argumento por engaĝi la indiĝenajn loĝantojn al la administrado per ekosistemo, en kiu ili vivas kaj kiuj verŝajne helpis krei ĉi tiun biodiversecon. La esploristoj rimarkis ankaŭ, ke kvanto de la uzataj lingvoj estas proporcia al la nombro de vivantaj betospecioj. Por la esploroj estis uzita la lingvistika bazo Ethnoloque, donitaĵoj el la listo de minacitaj specioj de Internacia Unio por Naturprotekto kaj el Birdlife International. Sekve ilia plia konkludo estas, ke se en iu loko grava por la monda naturheredaĵo estas rimarkita granda lingvovarieco, tie aperas konstateble granda nombro de la bestospecioj. Tio povas rezulti el la fakto, ke riĉa naturmedio kondukas al pli riĉa kultura mozaiko. Gorenflo, arkitekto de naturpanoramoj, specialisto pri geografio kaj esplorado de afrikaj kulturoj planas nun pli detale ekzameni ligojn inter la biodiverseco kaj lingvistka varieco en Eastern Arc, Tanzanio kaj en aliaj regionoj kiel Hindoĉinio, suda Ĉinio kaj Mezameriko.

El la elsendo 25.05.2021. Legas Barbara – 2′ 35″

Interesajn esplorrezultojn publikigis jam antaŭ kelka tempo polaj kaj germanaj sciencistoj en la prestiĝa periodaĵo „Optica”. Kunlaborantaj en la pola-germana esplorkolektivo sciencistoj el la Politekniko en Vroclavo kaj el la universitatoj en Augsburgo, Münster kaj Munkeno sukcesis miksi la nanoskalajn sonondojn kun lumkvantumoj. En siaj eploroj ili aplikis artefaritan atomon, kiu transformas – kun nekonata ĝis nun precizeco – la vibradojn de sonondo en unuopajn lumkvantumojn, fotonojn. La lumaj kaj sonaj ondoj estas la bazo de la modernaj komunikteknikoj. Lumo servas por transportado de donitaĵoj en la mondskala lumfadena, optikfibra reto. La sonondoj estas utiligataj por sendrata komunikado inter diversaj elektronikaj aranĝaĵoj. Nun necesas ambaŭ ŝlosilajn teknologiojn adapti al la proksimiĝanta erao de kvantuma komunikado. La ŝlosilan rolon en tio plenumas la tiel nomataj hibridaj kvantumaj teknologioj. Ili kunigas malsamajn kvartumajn strukturojn, utiligante la avantaĝojn de ĉiu el ili, samtempe superante iliajn limigojn. Laŭ unu el la sciencistoj aparte promesoplenaj ĉi-rilate estas fononoj, vibradoj de kristala reto. Oni taksas, ke la artikolo de la pola-germana sciencista grupo en la marta „Optica” estas la unua paŝo al estontaj fononaj kvantumaj teknologioj.

El la elsendo 18.05.2021. Legas Barbara – 1′ 52″