Sciencaj informoj

Oni asertas, ke la homa kapablo senĉese evoluigi novajn konojn kaj peri ilin al aliaj fundamentas la homan lokon en la mondo. Ĝis antaŭnelonge estis asertite, ke tiu trajto distingas homon disde aliaj estaĵoj. Tamen en multaj esploroj de la lastaj jaroj sciencistoj elmontris, ke kondutoj perataj socie aperas ankaŭ inter animaloj. Kiel ekzemplo povas roli disvastiĝantaj kantoj inter birdoj aŭ regionaj ĉasstrategioj de orkoj. Fojfoje tiuj kondutoj estas dum la tempopaso perfektigataj kaj plibonigataj. Do, iuj bestoj manifestas la kapablon de la socia lernado, do lernas kiel ion fari observante alian samspecian beston. Antaŭnelonge en „Nature” aperis informoj pri la kapablo de burdoj lerni en la grupo komplikajn, pluretapajn, sinsekvajn taskojn pere de sociaj interagoj. La rilatajn esplorojn faris sciencistoj el Queen Mary University en Britio. Ili pretigis specialan eksperimenton, por kiu estis konstruita aranĝaĵo, kiu ofertis al burdoj kiel premion dolĉan frandaĵon. Tamen por ĝin atingi necesis superi duetapan baraĵon. Unue necesis ŝovi unu elementon de la aranĝaĵo por povi movi la alian malantaŭ kiu la dolĉa frandaĵo troviĝis. Do burdoj devis efektivigi du apartajn farojn en difinita sinsekvo. La trejnado de burdoj ne estis facila kaj necesis komence helpi ilin jam ĉe la unua etapo liverante krompremion por konservi ilian motiviĝon. La eksperimenta konstruaĵo estis konceptita tiamaniere, ke estu tute sendube, ke burdo mem ne „elpensus” la solvon. Netrejnitaj burdoj ne kapablis memstare aliri frandaĵon. Tamen tiuj, kiuj observis la trejnitan individuon facile lernis la tutan sinsekvan konduton por akiri la premion. Per tio la eksperimento ne finiĝis. La sciencistoj kunigis sekve 15 trejnitajn burdojn en parojn kun „novicoj”, kiuj observis kiel specialistoj solvas la enigmon. El inter 15 observantaj insektoj 5 ellernis la procedadon kaj akiris dolĉan premion. Tio – laŭ la britaj sciencistoj – pruvas, ke burdoj posedas certajn eblojn de la socia lernado, kiujn oni asertis ekskluzive homaj. Ili kapablas dividi kaj akiri kondutojn, kiuj superas iliajn individuajn kognajn eblecojn. Eĉ se komence necesis trejni burdojn, la aliaj imitantaj insektoj lernis la tutan sinsekvan kondukton nur observante jam spertajn individuojn. Tiuj burdoj, al kiuj oni ne permesis observi trejnitan insekton neniel sukcesis. La kapablo de burdoj lerni de siaj kunuloj la solvadon de kompleksaj problemoj sugestas virtualan vojon al kultura perado kaj novigado superanta la individuajn lernkapablojn, kiun faris pli frue aliaj specioj. Povas do, ke multaj fascinaj trajtoj konstatitaj ĉe la socie vivantaj insektoj, kiel strukturo de abelaj kaj vespaj nestoj aŭ kutimoj de formikoj bredantaj afidojn kaj kultivantaj fungojn povis komence populariĝi pere de kopiado de kondutoj de la tiel nomataj novigantaj insektoj antaŭ ol tiuj trajtoj fariĝis elemento de specifa kondutrepertuaro de konkreta specio.

El la elsendo 10.06.2024. Legas Barbara – 04′ 29″

La premio COPERNICUS, atribuata ĉiun duan jaron ekde 2006 fare de la Fondaĵo de la Pola Scienco kaj la germana esplorfondaĵo DFG estis en la nuna jaro atribuita la 10-an fojon. Oni distingas per ĝi paron de kunlaborantaj kun si sciencistoj el Pollando kaj Germanio. En 2024 ricevis ĝin la kunlaborantaj de pli ol 20 jaroj profesoro Andrzej Udalski el la Astronomia Observatorio de la Varsovia Universitato kaj profesoro Joachim Wambsganss el la Hajdelberga Uniwersitato. La premio agnoskas iliajn komunajn esplorojn kaj atingaĵojn pri la ekstersunsistemaj planedoj. Profesoro Udalski kaj profesoro Wambsganss malkovris la unuan ekstersunsisteman planedon kun ekstreme malgranda maso, ĉirkaŭ kvinoble pli pezan ol la Tero. Ili difinis ankaŭ, ke ĉirkaŭ preskaŭ ĉiu stelo en la Laktovojo orbitas planedo. Tiel Wambsganss kaj Udalski alportis gravan kontribuon al la esploroj pri la ekstersunsistemaj planedoj kaj al ilia pli bona kompreno. La malkovroj de ambaŭ sciencistoj estis notitaj en multaj publikaĵoj, i.a. en la prestiĝa „Nature”, ili estis honoritaj per multaj fakaj distingoj. La premio en la alteco de 200 mil eŭroj atribuata egale al la laŭreatoj fare de la du organizoj povas esti utiligata por pliaj sciencaj esploroj kaj firmigo de la pola-germana kunlaboro. La enmanigo okazos en oktobro en Berlino. Andrzej Udalski studis kaj doktoriĝis en Varsovio, li estas profesoro en la Astronomia Observatorio de la Varsovia Universitato. Oni agnoskas lin kiel la pioniron de gravita mikrolensado en astronomiaj observadoj. Al liaj plej grandaj atingaĵoj apartenas lanĉo, perfektigo kaj evoluigo de la projekto OGLE, scienca eksperimento de observa astronomio. Ĝia ĉefa tasko estas la serĉado kaj observado de mikrolensaj efikoj. Joachim Wambsganss studis astronomion kaj fizikon en Hajdelbergo kaj Munkeno, kie li doktoriĝis. Li faris postdoktoriĝajn studojn en Usono. Li estas univeristata profesoro en Hajdelbergo kaj ĝis nun tiun funkcion li plenumas en ARI. En sia laboro li i.a. kreis teriojn kaj modelojn pri apliko kaj efikado de mikrolensado.

El la elsendo 30.05.2024. Legas Barbara – 02′ 55″

En la epoko de ĉieĉeesta bruo homoj perdas la kapablon atente aŭskulti. Oni alarmas, ke infanoj kaj junularo bezonas aŭskultoedukadon. En Pollando ekde 2021 funkcias fondaĵo Audomania, kiu kun aŭdoekologoj informas pri la sekvoj de akustika poluado, minacoj rezultantaj el la malkapablo atente aŭskulti kaj laboro ĉe bazo. Ĝi signifas laborrenkontojn pri atenta, komprenema aŭskultado en lernejoj kaj altlernejoj. Kvankam dum la aŭskultado ni pasigas 60 procentojn de la tempo dediĉita al la komunikado ni memoras apenaŭ 25 procentojn de la aŭdita enhavo. La esploroj en la Universitato en Minesoto elmontris, ke meze homo memoras nur duonon de la ĵus aŭdita informo sendepende kiomgrade estis konvinkita, ke aŭskultas. Similajn konkludojn oni prezentis en raportoj el la Ŝtata Universitato de Florido kaj el la Ŝtata Universitato en Miĉigano. Oni informas en ili, ke du monatojn post la aŭdita parolado meza aŭskultinto memoras nur 25 procentojn de tio, kio estis dirita. Karakterizas nin tendenco forgsi de duono ĝis unu triono de la aŭdita mesaĝo en la daŭro de la unuaj 8 horoj. Ofte en tiu mallonga periodo ni forgesas pli ol dum ses sekvaj monatoj. Laŭ ekspertoj la ĝenerala malkapablo aŭskulti ligiĝas signife kun eduksistemo, en kiu la atenton oni donas ĉefe al la arto legi dum praktike estas neglektita la arto aŭskulti, kiu postulas koncentriĝon pri sono, ĝian komprenon kaj reagon. Laŭ Monda Sanorganizo ĝis 2050 ĉiu kvara persono en la mondo suferos aŭdoperdon. La homaj oreloj estas elmetitaj je centoj da sonoj kaj senĉesa sonstimulado. Ĉiam pli da tempo ni pasigas ĉe komputiloj kaj plurmediaj telefonoj. Ĉio ĉi influas mankon de sondistanciĝo, malfacilaĵojn pri koncentriĝo kaj problemojn kun la komunikado. La ĉieĉesta bruo kaŭzas, ke ni lernas ne aŭdi la atingantajn nin sonojn.

El la elsendo 20.05.2024. Legas Barbara – 02′ 40″

Profesoroj Kensuke Miyamoto kaj Junichi Ueda el Japonio estis premiitaj per la Medaloj de Michał Oczapowski-2023 pro sia enorma kontribuo al la evoluo de fizjologio de hortikulturaj plantoj.
La emerita profesoro Junichi Ueda laboris en la Departemento de Biologiaj Sciencoj en la Osaka Prefekta Universitato, Sakai. Li estas eksterlanda membro de la Pola Sciencakademio, en 2012 distingita per ĝia medalo. Profesoro Kensuke Miyamoto estis laboranto en la Fakultato de liberaj artoj, sciencoj kaj globskala edukado en Osaka Metropolitena Universitato, Sakai.
Ekde 2011 la Medalo de Michał Oczapowski estas la plej alta distingo de la Fakultato de la Biologiaj kaj Agronomiaj Sciencoj atribuata al individuaj personoj aŭ institucioj pro la kontribuo al evoluo de agronomiaj kaj aplikataj biologiaj sciencoj.
La patrono de la medalo Michał Oczapowski (1788-1854), profesoro de la Universitato en Vilno estis la antaŭkuriero de la agronomiaj sciencoj. Li organizis la Agronomian Instituton en Marymont apud Varsovio kaj metis fundamentojn por la evoluigo de la agronomiaj sciencoj en Pollando. Li studis en Germanio, Aŭstrio, Francio, Nederlando kaj Britio kaj akiritajn konojn aplikis por la edukado de studentoj kaj organizo de moderna agrikulturo. Lia plej elstara verko estis la 12-voluma lernolibro sub la ĝenerala titolo „La kamparana mastrumado”.

El la elsendo 10.05.2024. Legas Maciek – 01’49”

Anarkto estas unu el la plej izolitaj regionoj sur la Tero. Tie ĉi okazas specializaj kaj eksterordinaraj sciencesploroj, kio kaŭzas ke venas tien sciencistoj el la tuta mondo. Longdaŭra izoliteco influas diversajn aspektojn de la homa vivo, i.a. ĝi influis la evoluon de la specioj, kiel i.a. de kanguroj en Aŭstralio. Krome tre longaj distancoj influas evoluon de novaj lingvoj aŭ dialektoj. Jam antaŭ kelka tempo evidentiĝis, ke sciencistoj vivantaj dum ses monatoj en izoliteco sur Antarkto kreis…. propran akĉenton. Favoris tion tre malofta kontakto kun la ekstera mondo kaj la fakto, ke tutajn tagojn kaj vesperojn ili pasigis – parolante pri ĉiaj temoj – ekskluzive en la propara akompano. 26 esploristoj kaj helppersonalo en la brita polusstacio sur la insulo Adelajdo uzis la anglan lingvon, sed pro la internacia konsisto de la esploristoj en la interparolojn pri siaj vivhistorioj, vetero k.s. estis enplektitaj mallongigoj kaj slangaj esprimoj. La tuta grupo partoprenis eksperimenton, kiu konsisitis en la kontrolsekvado kaj registrado de iliaj voĉoj, kio daŭrigis ĉirkaŭ 10 minutojn ĉiun kelkan semajnon. La partoprenantoj dum la registrado ĉiufoje ripetis 29 vortojn i.a. nutraĵo, kafo, aerfluo. Tiuj vortoj estis regule uzataj dum la tagaj konversacioj kaj enhavas vokalojn, kiuj povas varii laŭ la akĉento. Ĉiuj registraĵoj estis sekve analizitaj de specialistoj pri fonetiko en la Munkena Universitato en Germanio. Montriĝis, ke la artikulacio de unuopaj vortoj signife ŝanĝiĝis. Oni asertas, ke la eksperimento pri „antarkta akĉento” povas helpi en klarigo, kial la brita kaj la usona angla lingvoj difrenecas. Ĝi povas kontribui al la esplorado de akĉentoj kaj dialektoj en la tuta mondo. Laŭ sciencistoj ni „infektiĝas” per artikulacio ĉiufoje kiam ni ekas kontakton kun aliaj personoj. Se tio daŭras relative longe, ni alproprigas iujn karakterizajn elparoltrajtojn.

El la elsendo 30.04.2024. Legas Barbara – 02′ 44″

Ekde la antaŭpaska lundo en la biologia fakultato en Bjalistoko funkcias interesa ekspozicio dediĉita al ŝtonaj ovoj. Kiel sciate la ovo en multaj kulturoj estas simbolo de la nova, de la renaskiĝinta vivo. La ekspoziciataj ovoj estas faritaj i.a. el la pakistana onikso, marmoro aŭ jaspiso. Kaj same kiel kolorigataj paskaj ovoj ili malsamas laŭ siaj koloroj. La ovo el la pakistana onikso apartenas al la plej okulfrapaj. Ĝi estas farita el la marmora speco de pakistana onikso kun interesa stria desegno. La alia ovo el karneolo pro la aldoniĝo de feraj minaraloj havas interesan oranĝan-ruĝan koloron. La ovo el rodonito ravas pro sia rozkolora nuanco, tiu el jaspiso „draka sango” havas intensajn ruĝajn makulojn sur la verda fono. En la ekspozicio troviĝas ankaŭ ovoj el riolito, kiu estas vulkana roko, el aventurino, serpentino. Sodalitan ovon karakterizas profunda blua koloro, tra kiu reliefiĝas blankaj kaj nigraj vejnoj. Ovo el natura lafa vitro, mahogana obsiado kun mikroskopaj eroj de hematito distingiĝas per profunda bruna-nigra pigmentado. En la ekspozicio troviĝas ankaŭ ovoj el nigra, ora kaj blanka karara marmoro. La ekspozicion akompanas panelo kun kelkdeko da noblaj kaj duonnoblaj ŝtonoj. Samtempe eblas konatiĝi pri Mohs-skalo kiu difinas la durecon de roko kaj estas helpa en la identigado de mineralo. Ŝtonajn Paskajn Ovojn eblas rigardi en Bjalistoko ĝis la finaj tagoj de junio.

El la elsendo 30.04.2024. Legas Barbara – 02′ 12″

La infektoj de papirusoj per fungoj estas grava problemo en muzeoj de la tuta mondo. Ĝi koncernas ne sole la plej konatajn papirusojn kun koloraj ilustraĵoj, sed ankaŭ objektojn faritajn el ĉi tiu materialo kiel boatoj aŭ korboj. Nun esploristoj el kelkaj esplorcentroj – la Konservista Fakultato de Granda Egipta Muzeo, egipta Nacia Muzeo de Normoj, de la Konservista Fakultato de la Instituto pri Artprojektado Toyo en Tokio kaj Taibah Universitato en la Saŭda Arabio informis pri trovita solvo. Iliaopinie vasabio povas estis sekura biocido utiligota por la konservado de papirusoj. Sciencistoj faris eksperimentojn pri la influo de vasabivaporoj kadre de ekzercoj pri konservado de papirusoj en la Konservista Fakultato de la Granda Egipta Muzeo. La subigita al eksperimento papiruso estis kolorigita per pigmentoj analogaj al tuj, kiuj estis uzataj en la antikva epoko. Sekve dum 120 tagoj ĝi estis subigita al la 100 celsiusaj gradoj, kio efikis je ĝi malnovige je unu mil jaroj. Poste ĝi estis elmetita je influo de diversspeciaj fungoj, kiuj kutime troviĝas sur papirusoj. Laŭvice sciencistoj el vasabipulvoro kaj distilita akvo preparis densan paston, kiu sur la aluminia folio esti metita proksime la testata papiruso por ke ĝiaj vaporoj influu la testatan objekton. Post la paso de tri tagoj ĝi estis subigita al detalaj analizoj. Laŭ la konkludo de esploristoj vasabio mortigis ĉiujn fungojn kaj samtempe la rezisto de la papiruso je disetendiĝo kreskis je 26 procentoj. La aŭtoroj de esploroj pri apliko de vasabio kiel konservista metodo intencas ripeti ĝin rilate aliajn organikajn materialojn, teksaĵojn kaj paperon. Oni faras ĉion – kiel ni scias -, ke dum la konservistaj laboroj la stato de historiaj objektoj ne malpliboniĝu, ne estu damaĝita. Tamen iuj el la antaŭaj metodoj kontraŭ fungoj estis egalae minacaj kiel la fungoj mem. Pri la sukceso de la nova metodo kun la apliko de vasabio atestas la decido de la Granda Egipta Muzeo, kiu jam anoncis, ke vasabio estos aplikata en ĝiaj konservistaj laboratorioj.

El la elsendo 20.04.2024. Legas Barbara – 03′ 01″

La Blanka Domo informis, ke ĝi komisiis al NASA prilaboron de kunordigita temponormo por la Luno, kiu validus ekzemple por la kosmaj ŝipoj. Tio celas grandigi la sekurecon de kosmaj misioj. NASA, privataj firmaoj kaj kosmaj agentejoj en la tuta mondo ĉiam pli ofte direktas misiojn al la Luno, al la Marso kaj pli foren. Tial gravas, ke ni difinu la ĉielajn temponormojn – deklaris Steve Welby el la Blanka Domo. Kohera difino de la tempo havos ŝlosialn signifon por la efika funkciado en la kosma spaco, navigado, kaj komunikado. Tempaj malakordaĵoj povas konduki al eraroj en la mapado kaj lokalizo de pozicioj sur la Luno kaj sur ĝia orbito. Ĉio ĉi ligiĝas kun gravito malsama sur la Tero kaj sur la Luno. Nome tempo fluas malsame depende de tio, kie oni ĝin mezuras. Kie gravito estas alta tie tempo pasas mapli rapide ol kie gravito estas malpli forta. Sur la Luno la gravitado estas malpli granda tial la tempo pasas tie iom pli rapide ol sur la Tero. La diferenco ne estas granda, sed por la novaj teknologioj, kiel GPS-sistemo, aŭ aliaj komplikaj komputilaj kaj komunikaj sistemoj tio havas grandegan signifon. Sen kunordigita luna tempo CLT certigo de sekureco en la perado de donitaĵoj inter kosmaj ŝipoj, kaj sinkronigo de la komunikado inter la Tero, satelitoj, estontaj bazoj kaj astronaŭtoj estos tre malfacila. La internacia kosma stacio situanta sur malalta ĉirkaŭtera orbito daŭre uzos kunordigitan universalan tempon, t.e.UTC. Tamen NASA devas determini – interkompreniĝante kun aliaj landoj – kie pasos limo de la nova kosma tempo. La Blanka Domo volas, ke NASA prezentu enkondukan ideon pri la Kunordigita Luna Tempo ĝis la fino de la nuna jaro, kaj la finan planon ĝis la fino de la 2026-a jaro.

El la elsendo 10.04.2024. Legas Barbara – 02′ 33″

En Edinburgo forpasis havante 94 jarojn Peter Higgs, fizikisto, Nobelpremiito el 2013 pro la teorio kreita kun Francois Englert, kiu klarigas de kie venas maso de la elementaj partikloj. Tion konfirmis la malkovro de bosono en julio 2012 en la Granda Hadrona Koliziilo de CERN. Ĝi ricevis lian nomon kaj estas ankaŭ difinata kiel la „dia partiklo”. Jam en 1964 Peter Higgs kiel la unua proponis ĝian ekziston. Havante mason 120-oblan ol la maso de protono la bosono de Higgs estas la dua laŭ la pezo konata partiklo. Samtempe ĝia ekzistodaŭro kalkuliĝas je apenaŭ 10 al la potenco de -22 sekundoj, kio signifas, ke ĝi ne estas observebla ekster akcelilo. Tamen Higgs-bosono ne estas ankoraŭ unu plia elementa partiklo. Ĝi estas aparte grava, ĉar tio estis la unua observita manifestiĝo pri certa kvantuma kampo en la naturo, ĝis tiam nekonata, kiu troviĝas en ĉiu punkto de la spaco kaj respondecas pro tio, ke la elementaj partikloj havas mason. Peter Higgs plimulton de sia profesia vivo pasigis en la Universitato de Edinburgo, kiu establis honore al li Higgs-Centron de Teoria Fiziko.

El la elsendo 10.04.2024. Legas Barbara – 01′ 43″

Delonge oni antaŭvidis, ke abelo el la specio Colletes hederae povas aperi en Pollando. Nun tio jam estas fakto, kion konfirmis pola biologo, d-rino Justyna Kierat en „Acta zoologica cracoviensia”. La nova abelo estis notita en la okcidenta kaj suda partoj de la lando. Pli frue la aperon de ĉi tiu abelo oni konfirmis i.a. en Germanio kaj Ĉeĥio, do ne ŝajnas dube, ke abeloj Colletes hederae venis de tie. La nova abelo tiamaniere riĉigas la grupon de preskaŭ 500 abelspecioj aparantaj en Pollando. Temas pri abelo vivanta solece, kvankam okazas, ke ĝi nestas en pli grandaj grupoj. Ilia ĉefa nutraĵo estas helica hedero. Same kiel ĉi tiu planto ankaŭ la nova abelo ne ŝatas malvarmon kaj ĝia apero en Pollando povas malrekte atesti pri klimatvarmiĝo. Colletes hederae ne estas invada specio kaj ne minacas al niaj mieldonaj abeloj, samtempe plibonigante la biodiversecon de nia lando. Tio estas pozitiva trajto en la epoko, kiam formortas ĉiam pli da polendisvastigaj insektoj.

El la elsendo 20.03.2024. Legas Gabi – 01′ 21″