Felietonoj

En Pollando postpandemie reviviĝas – eĉ se kun kelkaj limigoj – turismo, funkcias hoteloj. Des pli volonte mi invitas vin por konatiĝi kun iu aparta vidindaĵo de Pollando. Eĉ se plurfoje ni menciis ĝin en niaj elsendoj, nun venu momento konatiĝi kun ĝi iom pli proksime. Verŝajne ne multaj el niaj aŭskultantoj aŭdis pri pola dezerto. Tia ja ekzistas kaj temas pri Pustynia Błędowska, Błędowska-Dezerto, la plej granda en Pollando kaj unu el la plej grandaj en Eŭropo regiono de fussabloj. Ĝi troviĝas en la suda Pollando sur la tereno de la Panorama Parko de Aglaj Nestoj. La nomo dezerto ne signifas tamen terenon laŭ strikta geografia senco, aliflanke reliefigas la apartecon de la tereno kaj ĝiaj panoramoj. Kiel ĝi kreiĝis? Laŭ legendo diablo disŝutis la sablon dum fuŝa provo superŝuti arĝentominejojn en la proksima loko Olkusz. Kolerigis diablojn la ministaj frapbruoj dum la elterigado de i.a. arĝentaj ercoj. Jen ili ne povis trankvile dormi, jen kolerigis ilin la fakto, ke tiel oni rabis propraĵon nur al ili apartenantan. Pli fidinda tamen estas la infomo, ke la sablon kunportis ĉi tien la akvo elfluanta el sub glaĉero. Tio komenciĝis lime de terciaro kaj kvaternaro. La posta helocena varmiĝo kaŭzis, ke la tereno surkeskis per arbara plantaro. La preparo de la tereno por la kreiĝonta „dezerto” komenciĝis en la mezepoko lime de la 13-a kaj 14-a jarcentoj, kiam oni komencis forhaki arbarojn por la kreiĝantaj min- kaj fandmetioj en la regiono de Olkusz. La ligna karbo estis bezona por la hejtado de fandfornoj kaj ĉirkaŭkonstruo de la minejaj ŝaktoj. La kreiĝon de „dezerto” favoris aldone la malaltiĝo de la grundakvoj, kio kaŭzis ke plantaro ne povis naturmaniere reveni al la senigita je akvo grundo. Tiel kreiĝis pli ol 150-kvadratkilometra surfaco, kvinobe pli granda ol la nun ekzistanta. Laŭ kalkuloj Błędowska Dezerto enhavas ĉirkaŭ 2, 5 miliardojn da kubometroj da sablo. Al la plej grandaj atrakciaĵoj apartenas sablozaj dunoj kaj fulguritoj, vera raraĵo, kio estas sablo fandita pro la frapinta ĝin fulmotondro. Antaŭ la 2-a mondmilito, kiam signifaj surfacoj de la tereno estis kovritaj de sablo eblis admiri ĉi tie eĉ fatamorganon. Tio, kion ni nun admiras estas pala eĥo de tio, kio iam estis difinata Granda Błędowska-Dezerto, kelkfoje eĉ Pola Saĥaro. Błędowska-Dezero dum kelkcent jaroj havis efektive dezertan karakteron, eĉ se ne temis pri dezerto en geografia senco. La situacio ŝanĝiĝis post la 2-a mondmilito. Tiam venis la decido forigi la sablozan terenon. Tiucele oni amase plantis pinojn kaj fremdan, venigitan el Azio Salix acutifolia, en la pola nomata kaspia saliko. La homa interveno rapide kaŭzis, ke la sabla tereno surkreskis per plantaro. Nur en la 21-a jarcento oni komprenis, ke tio ne estis la plej trafa solvo kaj oni decidis savi, restarigi la sabloregionon. En 2013 komenciĝis longdaŭra procezo de la forigado de arboj, arbustoj kaj alia plantaro por konservi la dezertan karakteron de la regiono. Bedaŭrinde la delikata ekosistemo estis perturbita kaj nun por konservi la dezerton estas necesa daŭra homa asisto. Ja Błędowska-Dezerto meritas tion, ĉar temas pri la tereno unika en la skalo de Pollando kaj de Eŭropo sur kiu vivas maloftaj flaŭraj kaj faŭnaj specioj. Nun la tuta tereno de la dezerto Błędowska estas protektita per la programo Naturo 2000 kaj pri ĝia popularigo kaj protekto okupiĝas la societo Pola Saharo. Aldonendas, ke ĝuste la pola dezerto servis por la kamerado de iuj scenoj de tiel famaj polaj filmoj, kiel „La faraono” kaj „Tra dezerto kaj praarbaro”. Evidente la pola Saharo estas loko turisme aparte alloga. Kondukas tra ĝi interesaj itineroj kaj kaj en ĉirkaŭaĵo troviĝas multaj vizitindaj lokoj.

El la elsendo 28.05.2021. Legas Barbara – 5′ 57″

La monata arĥeologia revuo Journal of Archeological Science en la aprila numero aperigis artikolon pri la sensacia malkovro de polaj sciencistoj el la Varsava Universitato, kiuj esploris la unuan en la mondo antikvan egiptan mumion de graveda virino. Ĝis nun oni trovis en la egiptaj sabloj nur skeletojn de virinoj, plimulte naninoj, kun ostorestaĵoj de fetoj, sed neniam temis pri konservitaj mumioj. Tio spronis Michał Łabenda sekvi la temon. La historio de la malkovro estas tiel nekutima, kiel la historio de la mumio mem. Unu el la unuaj polaj egiptologoj Jan Wężyk-Rudzki alportis el sia vizito en Egiptujo en 1826 du bone konservitajn mumiojn, kune kun multkoloraj, riĉornamitaj sarkofagoj, gipsoŝtonaj ĉerkoj. Poste li donacis ilin al la Varsova Universitato. Gravas, ke liaj paŝoj estis plene laŭleĝaj. Li havis ĉiujn permesojn de la egiptaj aŭtoritatoj kaj limimpostajn kvitancojn. Dume eĉ nun multaj egiptaj artefaktoj, ŝtelitaj en ĉi tiu epoko, troviĝas en la plej renomaj muzeoj en diversaj landoj kaj Egiptujo ne sukcesas rericevi ilin. Wężyk-Rudzki pravis dirante, ke tio estas mumio de virino. Li tamen iomete kolorigis sian rakonton deklarante, ke la mumio estis trovita en la fama Valo de Reĝoj, kio devis supozigi la faraonan originon de la virino. La koloroj de la sarkofago estis tre helaj kaj paŝtelaj, kaj ĝi mem iom in-forma, do oni eĉ ne supozis, ke ĝi ne apartenas al la ina mumio. Oni devas memori, ke en la unuaj jardekoj de la 19-a jarcento oni nur komencis deĉifri la hieroglifojn. Neniu klopodis, ho, eĉ ne havis konojn kaj kapablon legi la skribitajn egiptajn tekstojn. Sufiĉis, ke la ĉerko kun la mumio prezentiĝis kurioze kaj orientece. Post pli ol unu jarcento iu deĉifris ĉi-tiujn hieroglifojn kaj malkovris, ke la sarkofago apartenis al la gravega religiulo Hor-Ĵehuti, konta laŭ kelkaj skribaj fontoj el la unua jarcento antaŭ Kristo. Sekve, oni atribuis la mumion al ĉi-tiu fama pastro. En 2016 profesorino Marzena Ożarek-Szilke, egiptologo kaj fizika antropologo, inaŭguris programon por detale esplori ĉiujn 42 mumiojn kaj mumiopartojn el la universitata deponejo. Ŝi antaŭvidis iujn surprizojn. Oni uzis por ekzamenoj la plej modernan tomografon. Kaj efektive, la mumio de Hor-Ĵehuti evidentiĝis la muzea perlo, ideale konservita kaj belega. Verdire ĝi havis du truojn en la bandaĝokovrilo, sur la koro kaj sub la kolo. Tio atestas, ke sendube iu en la antikva epoko aŭ en la 19-a jarcento ŝtelis amuleton de la korskarabo kaj kolĉenon, sed ĝenerale la stato estis preskaŭ perfekta. Dum la tomografia ekzameno aperis la unua surprizo. La mumio havas longan hararon, artstile kombitan laŭ la formo de ĉevala vosto. La egiptaj religiuloj ja ĉiam estis kalvaj, tio estis ilia karakterizaĵo! La dua surprizo. La skeleto certe estis ina, la formo kaj proporcioj de la ostoj montris tion sen ajna dubo! Tio signifis, ke la sarkofago ne apartenis al la pastra mumio, aŭ pli precize, la pastra mumio ne apartenis al la ĉerko. La alia afero, la konservitaj organoj – pulmoj, koro, hepato – troviĝis ene de la korpo. Tiu praktiko fariĝis ofta dum la regado de la 20-a, 21-a kaj 22-a dinastioj, ĉirkaŭ mil jarojn antaŭ la Komuna Erao. Antaŭe kaj poste la internaj organoj estis apartigataj en funebraj etvazoj, nomataj kanopaj urnetoj, ĉiu kun la kovrilo en formo de malsama dia bestio. La kvalitmaniero de la bandaĝenvolvo estis tipa por la unua jarcento antaŭ Kristo, sed atingebla nur por riĉeguloj. Krome, sub la umbiliko de la mumio oni trovis strangan objekton. Tio estis ŝtona konuso envolvita per iuj rubandoj. Verdire en la faka literaturo oni priskribis similajn artefaktojn, sed ili estis tre maloftajn. Tamen ĝia celo daŭre estas vigle disputata. La tomografiaj esplorrezultoj estis ellaborindaj pli detale. Profesorino Ożarek daŭrigis la komputilan analizon jam hejme. Pli frue ŝi distingis en la ventro de la mumio ion kun nekutima denseco. Kiel antropologo ŝi antaŭsupozis kanceron aŭ alian malsanospuron. Sed ŝi apenaŭ kredis rimarkinete ion en la formo de malgranda piedeto? Ĉu tre eta fibulo en la mumioventro? La profesorino havas tri gefilojn, ŝi faris pli ol unu ultrasonan ekzamenon, do ŝi rimarkis analogion. Tamen pri la graveda mumio oni neniam aŭdis, neniam. Post kiam ŝi ekzamenis la bildojn kaj la mumion mem, ŝi povis konstati, ke temis pri graveda virino, pri virino, kiu aĝis ĉirkaŭ 25-30 jarojn kaj devenis el riĉega familio. Ŝi estis graveda dum 24-26 semajnoj. La mortakaŭzo restas nekonata – eble temis pri la antaŭa placento, eble iu virusa aŭ bakteria malsano, eble pri gravedeca diabeto. Certe la mortokaŭzo estis natura, la rompiĝo de pelvo rimarkita en la tomografia bildo okazis jam post la morto, dum la mumiigo. Nun profesorino Ożarek planas ekzameni la histojn de la mumio, kio povas klarigi almenaŭ parton de ĝiaj pliaj sekretoj.

El la elsendo 21.05.2021. Legas Barbara – 7′ 18”

Nur antaŭnelonge vi aŭdis gesinjoroj en nia programo pri la dua pola geoparko, la Sanktakruca, kiu ekde fino de aprilo ektroviĝis en la reto de la geoparkoj de Unesko. Unesko-reto kreiĝis en 1997 kun la premiso, ĉirkaŭpreni pli ol 500 geoparkojn. Laŭ donitaĵoj el 2018 troviĝas en ĝi 140 objektoj en 38 landoj, inkluzive de 69 eŭropaj en 23 landoj. Kvar inter ili estas la translimaj geoparkoj. Tems pri terenoj apartenantaj al la monda geologia heredaĵo, terenoj kun esenca signifo por geologio. Samtempe objektoj unikaj aŭ ravaj, reprezentaj por koncerna regiono kaj ĝia geologia historio. La principa celo etabli ilin estas protekti la tiean nevivantan naturon, eduki kaj esplori, favori la lokan soci-ekonomian evoluon konforme al la principoj de ekvilibra evoluo. Ligiĝas kun tio ankaŭ i.a. la kreado de novaj laborlokoj, ekzempe en geoturismo. La Geoparko Arko de Mużaków, kiun lokon ni menciis en 2016 kiel unu el la deklaritaj tiam plebiscite 7 mirlokoj de Pollando, distingiĝas pro sia grandeco, formo kaj la konserviĝinta stato. Ĝi devenas el la glaĉera epoko, el plejstoceno kiam la glacio kovris la terenojn de la centra Eŭropo, centra Pollando, inkluzive de la tereno de Odra-rivero. Apartan atenton meritas ĝia hufa formo longa 40 kilometrojn kaj vasta je 3-5 kilometroj. Ĝi respegulas la formon de la glaĉera lango. Arko de Mużaków estas bonege deĉifrebla en topografiaj mapoj kaj bitaj modeloj de la terenstrukturo. Dank’ al sia arka formo ĝi estas la unusola finmoreno sur la Tero videbla el la Kosmo. Ĝi etendiĝas ambaŭflanke de la pola kaj germana limo. La centra parto de la morenaj altaĵoj estas disdividita per la valo de la rivero Nysa Łużycka indikanta la limon inter ambaŭ landoj. Sur la tereno de la geoparko troviĝas antropogena lagoregiono. Ĉe la pola flanko ĝi konsistas el pli ol 100 akvoreceptakloj, kiuj mirigas pro siaj kolornuancoj kun la dominanta blua kaj rusta-oranĝa koloroj. Preskaŭ ĉiu lageto havas alian koloron, kio ravas ne sole infanojn. Ilia geologia pasinteco ligiĝas unue kun glaĉero kaj sekve kun la eleterigado de bruna karbo. La plej valoraj estas viziteblaj laŭ la geoturisma itinero „Malnova minejo Babina” kiel la postekspluataj fruktoj de la iamaj surfacaj minejoj. Esenca panorama elemento de la tereno estas malnovaj parko-ĝardenoj kaj La Panorama Parko de Mużaków, la plej granda anglastila parko en Pollando kaj Germanio. Ĝi apartenas al la plej vastaj eŭropaj protektataj panoramaj parkoj kun la surfaco de ĉirkaŭ 700 hektaroj. Pli granda parto de la parka komplekso troviĝas ĉe la pola flanko. Oni pridokumentis sur ĝia tereno multajn protektatajn speciojn de insektoj, fiŝoj, amfibioj, rampuloj, birdoj kaj mamuloj. Al aparte protektendaj plantspecioj apartenas Erica tetralix kaj Helosciadium nodiflorum. Al la protektendaj tiuregione animaloj apartenas i.a. alpa trituro, botaŭroj, blankvosta maraglo, iu vespertospecio. La plej valora objekto de la panorama parko estas la rezervejo „Apud la Mueleja Rojo” situanta en la regiono de la enbuŝiĝanta en la riveron Nysa Łużycka rivero Skroda. Temas pri arbaristika rezervejo kreita por protekti la prindundatajn terenojn, en kuj dum indundoj sedimentiĝas fekunda silto. Aldonendas, ke la Parko ekde 2004 troviĝas en la listo de la Monda Kulturheredaĵo de Unesko. Tiam ĝi estis la 12-a tia objekto el Pollando. Sed parolante pri la polaj geoparkoj ni aldonu, ke la statuson de la Landa Geoparko havas la regiono de la Monto Sankta Anna kaj Nacia Parko de Karkonosze-montaro kun ĉirkaŭaĵo. Krome en multaj regionoj kreiĝas geoparkoj kun loka signifo kiel Geoparko Kielce aŭ Geoparko Ŝtona Arbaro en la geografia regiono Roztoce en la sudorienta Pollando.

El la elsendo 14.05.2021. Legas Barbara – 5′ 34″

„Pandemio:
Distanco inter la homoj. Tio ĉesos.
Solidareco inter la homoj. Tio daŭros.”
Tiun devizon fine de sia enkonduka felietono „Ni eniras duan esceptan jaron” en la 1-a numero de „Esperantolehti” el Finnlando metis la prezidanto de EAF, Tuomo Grundström. Kiam ni ricevis la numeron en marto la pandemio en Finnlando troviĝis en la „ekspansia fazo”, espereble nun – simile kiel en aliaj landoj – venis periodo de ioma malseverigo de la kovrimkronaj restriktoj. Do eĉ se ne eblas atendi amasan revenon al rektaj kontaktoj la aŭtoro de la enkonduko pravas reliefigas, ke „Esperantujo jam bone lernis utiligi la modernajn teknikaĵojn kaj ni kulturas nin plejparte per teksto, bildo staranta kaj vivanta, voĉa transsendo”. Tio koncernis pluajn eventojn de la finna E-vivo, kvankam finnoj estis bonŝancaj kaj laŭ primovadaj raportetoj povis plani kaj okazigi fizikajn renkontojn rilate la Jarkunvenon de EAF aŭ de E-Societo en Turku. Verŝajne ĉiuj esperantistoj scivolemaj pri nia historio – ne sole finnaj – bonvenigis la ŝancon ĉi-numere konatiĝi kun la silueto de la antaŭmilita finna aktivulo, movada gvidanto Väinö Merivirta dank’ al la artikolo de Osmo Buller. Temas ne sole movadano, sed ankaŭ politika aganto kun interesa biografio, pri kio Buller prezentas plurajn detalojn. Sed la plej grava enigmo je kiu la aŭtoro ne donas plenan respondon estas, ke Merivirta aktiva e-isto post sia trijara agado inter 1910 kaj 1913 forlasis praktike la movadon. Samnumere mi trovis ege interesan tradukon el la finna „Mia gepatra lingvo ne sufiĉas por ĉio”, pri la samea lingvo en la socia funkcio. La aŭtoro, trilingvulo reganta la finnan, svedan kaj samean tra prismo de sia samea identeco deklaras iom dramece ”Mi sopiras al ĉiutaga vivo en la samea, kiu ne devas enhavi leĝajn disputojn por ke mi povu paroli en mia gepatra lingvo”. Trafa enpensiĝo de la jarkomeca Tago de la Gepatra Lingvo. Kaj fine mi ne formetu Esperantolehti sen mencii literaturaĵon leterforman al „Koronĉjo, nia kara” de Arja Kuhanen, iom amuza teksto verkita laŭ ekologiisma alrigardo. La 1-a nunjara numero de „La Revuo Orienta” atinginta nin meze de marto tre detale kaj amplekse raportas pri la 107-a Japana E-kongreso en 2020. La leganto konatiĝas kun la enhavo de la oficialaj salutaj alparoloj jen de la japaaj gvidantoj, jen tiuj kiuj venis el diversaj lokoj en la mondo. La kongresetoson ebligas reĝui lakonaj raportetoj pri la programeroj disvolviĝintaj en la unuopaj kongrestagoj. Kun atento mi refreŝigis la memoron pri la temo, kiun ni traktis en nia scienca bulteno kaj kiun la redakcio ĉerpis el Facila Esperanto. Pri tio, kiel la beboj lernas la lingvon. Eble la ĉefa konkludo estas, ke ĝis 6a vivmonato la infanoj kapablas distingi ĉiujn sonojn de ajna lingvo, sed post tiu periodo tiu kapablo malaperas pro la beba koncentriĝo pri sonoj plej ofte aŭdataj. Okita tradicie plukis intersajn informojn el la japana realo. Temas i.a. pri la multiĝo de robotoj, kiuj en la tempo de pandemio en hoteloj aŭ hospitaloj faciligas la vivon de laborantoj kaj pacientoj jen balaante kaj purigante la ejojn, jen faciligante kontaktojn inter la pacientoj kaj kuracistoj, pacientoj kaj ties familianoj. Ni ne forlasu Japanion, ĉifoje por enrigardi la aprilan numeron de la elektronika „Novaĵoj Tamtamas”. La ĉefa temo de la 4-paĝa informilo estas la inaŭgurita la 25-an de aprilo E-Muzeo Jokohama. La unuapaĝa teksto „Muzeo en preparo” proksimigas la anticipe faritajn laborojn kaj kolekton de la donacoj en la formo de libroj kaj dokumentoj. Tuj sekve Murata Kazuyo skribas pri sia volontula laboro en la muzeo konsistanta en la listigo de la enhavo de trideko da skatolegoj, venitajn al la muzeo de Gotoo Hitosi kun dokumentoj kolektitaj de li, Shibata Iwao kaj Mine Tositaka por la „Biografia Leksikono de la E-Movado en Japanio”. Iom pli frue ol venis la numero kelkajn fotojn kaj informojn pri tiu ĉi grava evento en Jokohamo mi trovis fejsbuke. La vekitan scivolemon bone kompletigis la veninta gazeto. Krome, la aprila numero de „Novaĵoj Tamtamas” reference al la decembra 120-a Legokunsido mallonge recenzas la kompilitan verkon de AIDA Kiyoshi „Tradukaĵoj de Japanaj Beletraĵoj”, dum fine AIDA Yayoi en la emfaza teksto „Sopiro al Uzbekio” memorigas grupan vojaĝon faritan en 2005 al ĉi tiu lando. Pli frue atingis nin la alia – multe pli ampleksa – elektronika periodaĵo, ĉi-foje el Brazilo „La Lampiro”. La 1-a numenro nunjara de la organo de Esperanto-Asocio de San Paulo liveras tradicie interesan enhavon, sed evidente ne eblis eviti la aludojn al la kronvirusa tempo. La prezidanto de la Asocio, Esmeraldo Alencar Lima emfazas la ĝojon pro la apero de la kontraŭkovimnaŭvakcino, kio esperigas pri ĉeestaj renkontiĝoj. La redaktanto de la periodaĵo Paulo Sergio Viana uzas aliflanke la okazn por elstarigi la signifon de la virtualaj agadoj. Li ĉeokaze skribas „ Tiu fenomeno konsiderinde ampleksigis la atingon de nia lingvo inter ĝiaj uzantoj. Homoj, kiuj neniam povis (pro diversaj kialoj) partopreni en internaciaj eventoj, tamen tion spertis en la jaro 2020. Supozeble, en estonta tempo, sendepende de sanitaraj problemoj, oni devos daŭrigi tiun sistemon de demokratigo de niaj kongresoj. Krome, sennombraj filmetoj, prelegoj, komentoj, kursoj, diskutoj kaj babiladoj estas nun disponeblaj en interreto. Tio montras la viglecon de nia lingvo, de nia komunumo. Ni ĉiuj, Esperantistoj, povas kontribui al la vivanteco de nia movado, ĉu per aktiva produktado de programeroj, ĉu per aktiva partopreno en virtualaj eventoj, ĉu per simpla spektado kaj komentado. Esperanto-Asocio de San-Paulo aliĝis al tiu bela agado”. La redaktanto aldonas, ke revekiĝis la asocia jutuba kanalo “Viva Gazeto” kun prelegoj okazintaj en la ĉiumonataj kulturkunsidoj de la asocio. Ke kreiĝis aliaj nelongaj rubrikoj, kiel „EsperantoNotícias”, portugallingvaj podkastoj kun aktualaj informoj pri Esperanto, taŭgaj por ĵurnaloj, revuoj, radistacioj kaj aliaj amaskomunikiloj. Ke aperis kelkminutaj filmetoj de Paulo Sergio Viana „LingvaProvoko”, en kiu li prezentas kuriozaĵojn kaj defiojn pri E-leksiko kaj lingvostilo. Ne laste unu el la rubrikoj de „Viva Gazeto” prezentas ŝercojn kaj anekdotojn suflorantajn kiel „en amuza maniero sobre kaj precize uzi la lingvon en viveca maniero”. Sed evidente gravas krom voĉa parola kaj aŭda manieroj intimi kun la lingvo iom pli trankvile tenante en la manoj veran presaĵon. La 1-a numero nunjara de „La lampiro” kiel dirite donas multan tian ŝanĉon per variaj tekstoj, literaturo proza kaj pezia, originala kaj traduka. Kiel ĉarma rakonto „Aĉetebla feliĉo” de Ladislao Afonso aŭ interesa tradukprovo de Paulo Sergio Viana de portugallingva poeziaĵo de Carlos Drummond de Andrade „La ŝultroj eltenas la mondon”. Sed krom literaturrilataj kontribuoj mi nepre menciu enpensigan tekston pri „Toleremo: tiel necesa kiel nekomprenata”, ne malpli filozofieman artikoleton pri osciloskopo, interesan artikolon pri ŝako kaj multajn aliajn de mi ne menciitajn. Kun scivolemo mi atendas la sekvan numeron de La Lampiro” kaj aliajn revuojn kun la espero, ke ili jam survojas al la redakcio.

En la elsendo 07.05.2021. Lagas Barbara – 10′ 30″

Se en iu amaskomunikila konkurso audiĝus la demando pri la unusola virino-diplomato en Moskvo dum la dua mondmilito, ĉu estus facile respondi? Ne? Aŭ pri polino, kiu rifuzis amikiĝi kun la egipta reĝino? Ankaŭ ne? Tiujn demandojn respondas en sia laŭvica felietono Michał Łabenda. Temas pri Natalia Aszkenazy, pola diplomatino, universitata instruistino, ĵurnalistino, kies vivo povas esti preta scenaro pri la malfacila sorto de eksterorinara virino en la mondo de ordinaraj viroj, pri amo, heroeco, granda politiko kaj seniluziiĝoj. Natalia Aszkenazy naskiĝis en Moskvo la 3-an de junio 1915 en la familio de varsovia bankisto David Aszkenazy, kiu klopodis florigi sian komercon en la ĉefurbo de la rusa imperio. Ŝia onklo estis Szymon Aszkenazy, la kreinto de la pola historia lernejo en la Lvova Universitato kaj ankaŭ tre konata juda socia kaj politika aktivulo. Natalia havis krome polajn, ankaŭ rusajn kaj armenajn radikojn. Ŝi kreskis en vere kosmopolita medio, en Moskvo, Varsovio, Romo kaj Parizo. Ŝi lernis en la varsovia Franca Liceo, kaj poste ŝi studis ekonomikon en la Universitato de Ĝenevo. Ŝajnas, ke komence ŝi ne planis ajnan karieron, revante pri senzorga, agrabla geedziĝo kaj estonta komforta vivo. En 1939 ŝi veturis al Usono, kie ŝi eksciis pri la eksplodo de la milito. Natalia tuj engaĝiĝis en laboron en la novjorka oficejo de la Internacia Ruĝa Kruco kaj samtempe ŝi laboris en la pola ambasado kiel aferprezentanto. Post la pola-sovetunia interkonsento pri la diplomataj rilatoj, la t.n. Sikorski-Majski interkonsento, Aszkenazy venis al la pola ambasado en Sovetunio, kiu troviĝis tiam en Kujbiŝev (la hodiaŭa Samara). Ŝi estis la sola virino en la pola diplomataro kaj la sola virino-diplomato en la tuta Sovietunio, sed tio ne igis ŝian laboron pli facila. Natalia Aszkenazy klopodis pri pli ol 1,5 milionoj da polaj liberigitaj el la sovuniaj koncentrajoj, pri la formiĝanta sur la tereno de Sovetunio pola armeo kaj ĝia foriro al Irano, pri miloj da polaj civitanoj, kiujn la sovetunia registaro ekzilis el la okupaciitaj orientaj polaj regionoj, ekzilitaj al la Centra Azio kaj al Siberio. En 1943 germanoj malkaŝis la masakron de Katyń. Tio kaŭzis la interrompon de la polaj-sovetuniaj rilatoj. Ĉiuj polaj diplomatoj inkluzive de Natasza Aszkenazy estis devigitaj forlasi Sovietunion. Ŝi havis ŝancon reveni al laboro en la pola ambasado en Vaŝingtono. Sed tiun ĉi ŝancon malebligis ŝia enamiĝo al Jan Drohojewski, kiu post mallonga diplomatia kariero fariĝis vicministro pri informado en la pola elmigra registaro en Londono. Tuj post kiam ili geedziĝis aperis inter ili la unua interhoma krizo. Drohojewski decidis aliĝi al la pola komunista registaro, Natalia forte kontraŭis la ideon. Ja estis ŝi, kiu en 1943 alparolis la usonan publikon pri la bezono kaj espero rekonstrui en Pollando veran demokration! Finfine, ŝi ne veturis al Pollando, sed iris rekte al Meksiko, kie Drohojewski estis nomumita pola legato. En Meksiko naskiĝis ilia unusola filo Francisco, ofte nomata Panĉo. Tie ŝi aktive partoprenis en multaj kulturaj kaj artaj eventoj. Ŝajnis, ke post multaj jaroj de senhejmeco Natalia trovis sian propran lokon, kiun ŝi ekamis kaj kie ŝi sentis sin amata. En 1950, Jan Drohojewski fariĝis la pola legato en la egipta Kairo. Bedaŭrinde ! Tiam ankoraŭ la diplomatia vivo estis strikta kaj severregula kiel en la 19-a jarcento. La nekontestebla kutimo estis, ke la edzino de ĉiu nova ambasadoro aŭ legato kune kun la edzino de la diplomatidekano vizitas la reĝinon Nariman. Eblus diri, ke tio estis bela kutimo, sed la polaj geedzoj ekfrontis delikatan politikan problemon. La dekano reprezentis la Respublikon Ĉinio. Dume Pola Popola Republiko agnoskis nur Ĉinan Popolan Republikon. En tiu situacio la edzino de la pola diplomato simple ne rajtis paroli kun iu el Tajvano, ŝi ne rajtis lasi la problemon flanke kaj fari komune ĉi tiun oficialan viziton! Natalia rifuzis la protokolan inviton, la reĝino ofendiĝis kaj la polaj diplomatoj devis forlasi Egiption. Jan Drohojewski reiris al Pollando. Natalia planis resti mallongan tempon kun sia filo en Parizo, esperante pri iu nova diplomatia posteno por la edzo. Sed la pola registaro ne permesis al Drohojewski foriri eksterlanden kaj ankaŭ ne enlasis Natalia-n en Pollandon… Natalia Aszkenazy elmigris al la sola amata loko – Meksiko. Tie ŝi laboris sur la kampo de publikaj rilatoj, ŝi subtenis organizojn batalantajn favore al la virinaj rajtoj, ŝi kunlaboris kun UNo-Komisiono por Homaj Rajtoj kaj kun Internacia Kortumo, en lokaj gazetoj ŝi skribis pri socie gravaj problemoj. Natalia Aszkenazy mortis en 1988 vizitante sian filon en Novjorko. La eternan ripozon ŝi trovis en Meksiko, kiu fariĝis ŝia dua patrujo, en la tombejo de la urbeto Cuernavaca.

El la elsendo 30.04.2021. Legas Barbara – 7′ 30″

Ĉi-foje multas ĉe mia skribotablo, prefere tamen ĉe mia komputilo diversaj E-periodaĵoj, kiuj jam antaŭ kelka tempo paperforme aŭ elektronike venis al la redakcio. Hodiaŭ ni donu la atenton al periodaĵoj paperaj. Kiel la unuan mi menciu Kajeron de TAKE 2021, dediĉitan al la konstruado. Ĝi estas vera frandaĵo por personoj interesiĝantaj pri la faka apliko de Esperanto, tutaparte por tiuj, kiuj interesiĝas pri la temo traktata de Konstruistoj Esperantistaj. Kiel ni legas enkonduke en ĉi tiu numero la leganto „trovos precipe artikolojn pri akvo […], kiu povus konsistigi plurajn numerojn de kompleksa revuo”. Kaj efektive temas pri kelkaj artikoloj dediĉitaj al ĉi tiu temo, kiel „Teknikoj por atingo de pura akvo kaj higieno por ĉiuj” aŭtorita de Allan Argolo el Brazilo. La artikolo pri trinkebla akvo en la afrika Kalima liveras i.a. informojn pri la helpo de esperantistoj al amikoj en Kongo troviĝantaj en malfacilaj vivkondiĉoj. La misterojn de arkitektura arto daŭrige eksplikas arkitekto Claude Bensimon, dediĉinte la atenton al harmonio en arkitekturo. El sub lia plumo venas kelkaj pliaj kontribuoj, sed ne nur li aŭtoras en ĉi tiu numero de TAKE-kajero. Sed apartan atenton ni donu al la adiaŭaj vortoj ligitaj kun la forpaso de Jan Werner, intima kunlaboranto de TAKE, specialistiĝanta pri konstrutekniko kaj arkitekturo. La enorman laboron de TAKE kaj ĝiaj jarkolektoj bildigas aparte kovrilpaĝoj de TAKE inter la jaroj 2005 kaj 2015 kaj Kajeroj de TAKE pri konstruado inter 2016 kaj 2021. Kelkajn pliajn informojn pri TAKE, Tutmonda Asocio de Konstruistoj Esperantistoj kaj artikolojn pri teknikoj por atingi puran akvon kaj higienon por ĉiuj, pri ekologia helpo en Kalima ni trovas krome en la 193-a numero de „La informilo”, la dulinga informbulteno pri Esperanto de Orient-Franca E-Asocio. Same kiel en la Kajero de TAKE ankaŭ en „La informilo” eblas legi i.a. pri tio „Kiel ripari ekonomie kloakan galerion” de Pierre Grollemund. Sed bv. ne ricevi falsan impreson kvazaŭ „La informilo” kopius la enhavon de TAKE-kajero. E-lingvaj legantoj sendube scivoleme konatiĝas kun kelkaj informoj kaj fonteltiraĵoj pri la fama rusa/sovetunia verkisto Makim Gorki, kiujn speciale por la periodaĵo faris Edmond Ludwig. La fraclingvaj legantoj aliflanke ricevis la recenzon pri la libro „Hector Hodler, pacisma sinteno” troviĝanta en la ampleksa libroserva katalogo de la Orient-Franca E-Asocio, kiu venis kiel elprenebla broŝureto. Sciencemaj esperantistoj sendube kun intereso sekvos la intervjuon cititan el la „Libera Folio” kun la vicprezidanto de ISAE, en kiu Wendel Pontes argumentas, ke estas sensence publikigi sciencajn esplorojn en Esperanto. Siajn argumentojn li eksplikis pli frue en reta prelego „La fiasko de Esperanto en scienco”. Kaj ni kaptu la okazon por fine informi, ke jam en la revukomenco aperas informoj pri la ekburĝoninta pandemiepoke virtuala Esperantujo, en kiu la E-vivo speguliĝas pli kaj pli bunte. Unu el ĝiaj manifestiĝoj estas Israela Virtuala E-klubo IVEK, pri kio detale informas Amri Wandel en la aŭtuna numero 2020 de „Israela Esperantisto”, fine de marto atinginta la redakcion. La sama aŭtoro en la tuj sekva artikolo skribas pri „Israelo: plej infektota kaj plej resaniĝa”, sed tiu plurpaĝa teksto rilatas kompreneble al la jam pasinta pandemiperiodo. Kelkaj el la artikolaj kontribuoj estas aperigitaj daŭrige, kion mi trovas iom ĝena praktiko, sed povas esti, ke israelaj esperantistoj akceptas tion kiel la buntigon de la revuenhavo. Pri origamio kaj E-o laste la E-komunumo estas riĉe informita per multaj virtualaj renkontiĝoj kun Larisa Osadĉuk. Ankaŭ en la 170-a numero de „Israela Esperantisto” ŝi klarigas pri origamio kaj E-o kiel du universalaj komunikartoj. Fine ni notu la „Literaturan Suplementon” en ĉi tiu eldono de la Organo de E-Ligo en Israelo, al kiu traduke kontribuis la redaktoro de la periodaĵo Mikaelo Lineckij kaj Luiza Carol. Efektive tiuj pri juda ruzeco kaj pri reĝo Salomono kaptis mian apartan atenton. Aliaj presformaj periodaĵoj atingintaj nin en marto estas i.a. la 12-a/2020 kaj la 1/2021 numeroj de „La revuo Orineta” de Japana E-Instituo. El la lasta pasintjara numero mi aparte ŝatus mencii la kontribuinton al la rubriko „Esperanto kaj mi”, kiu estas rumana esperantistino Rodica Todor al multaj el ni konata kiel longjara prezidantino de Internacia Fervojista E-Federacio. Multaj el ni sendube kiel la propran konsiderus ŝian konkludon”, ke Esperanto „estas por mi fenestro, per kiu mi rigardas la mondon kaj konatiĝas kun ĝi; ĝi estas mirinda ilo, kiu pliriĉigas min ĉiutage”. Kiel aparte interesan en ĉi tiu numero mi trovas trilingvan renkontiĝon kun ainoj de Yokoyama Hiroyui. Temas pri iu germana folklora rakonto tradukita al la aina kaj pere de ĝi retradukita en la japanan kaj en Esperanton. Alia interesa kontribuo venis de Namba Fumiharu, kiu en la podia pripenso sugestas, ke preferinde estus subteni E-organizojn per akcoj aŭ aliaj investaĵoj, kiuj produktos interezojn kaj ne per kontanta mono. Kvankam li celis Japanan E-Instituton, eble konsilinda helpo por UEA kaj ĝiaj financaj problemoj?
Mi ĵus menciis la venintan samtage la 1-an numeron 2021 de „La Revuo Orienta”. Ĝian buntan enhavon ne eblas trakti nur kelkfraze, aldone sur mia tablo troviĝas i.a. la unua nunjara numero de „Esperantolheti” kaj kelkaj retaj E-periodaĵoj. La eniragdon al ili mi ŝovas por nia sekva folimado de E-periodaĵoj, laŭeble plej baldaŭa.

El la elsendo 10.04.2021. Legas Barbara – 8′ 38″

La hodiaŭan felietonon aŭtoras nia aŭskultanto Michał Łabenda. Kiel li memorigas, unu el la celoj de la germana nazia politiko estis la tiel nomata „fina solvo”, tio estas mortigo de ĉiuj judoj en la konkeritaj kaj sklavigitaj landoj. Hodiaŭ ni scias pri multaj heroaj homoj, kiuj dum tiu kruela, freneza tempo klopodis savi la vivon de judoj, eĉ se – kiam tio estis malkaŝita de la germanaj aŭtoritatoj en Pollando – signifis la mortpunon, ne nur por la koncerna persono, sed por ties tuta familio. Ni ĉiuj konas la nomojn de Irena Sendler, Józef kaj Wiktoria Ulma, Jan Żabiński kaj multaj aliaj, kiuj ofte pagis la plej altan prezon pro sia homeco; multaj personoj ricevis – eĉ se postmorte – la titolon Justulo inter la nacioj de la mondo de Jad Vaŝem-Instituto. Bedaŭrinde, la heroeco de multaj restis nerivelita kaj atendas sian esploriston. Apartan ĉapitron en la dummilta savado de judoj perskribis polaj diplomatoj. La eksa pola ambasadoro en Svislando Jakub Kumoch malkovris en la ambasada arkivo la delonge forgesitajn dokumentojn, kiuj elmontris la komplikan kaj kompleksan aktivadon de multaj polaj diplomatoj, kiuj dum la tempo de persekutoj, uzis nekutiman eblon savi judojn el Germanio kaj el la okupaciitaj landoj. La ideodoninto de tiu solvo estis Aleksander Ładoś, dum la 2-a mondmilito la estro de la pola legacio en Berno. Li kunlaboris kun sia deputito Stefan Rynkiewicz, kun konsulo Konstanty Rokicki, kun juna oficisto Juliusz Kuhl kaj kun du perantaj personoj Abraham Silberstein kaj Chaim Eiss. Laŭ la komisio de Ładoś polaj diplomatoj serĉis kaj akiradis malplenajn pasportkajerojn de neŭtralaj landoj por plenigi ilin per nomoj de savataj judoj. La posedanto de tia pasporto, eĉ judo en Germanio, tuj estis akiranta la eksterlandan civitanecon kaj estis direktita al malliberigejo, sed ne al koncentrejo, kaj poste povis forveturi al alia lando. Kompreneble, tiuj agadoj estis kontraŭleĝaj kaj la svisa polico provis ĉesigi ilin kaj puni la kulpulojn. Tamen la pola registaro sukcesis interveni ĉe la plej alta nivelo kaj ekspliki la gravecon de ĉi tiu misio. Komence la polaj diplomatoj devis aĉeti la malplenajn pasportdokumentojn de la honora konsulo de Paragvajo. Unu tia malplena dokumento kostis de 500 ĝis 2000 svisaj frankoj – dum la salajro de pola ambasadoro egalis al ĉirkaŭ 1800 frankoj. En pli posta periodo oni altigis la laborefikecon sendante al minacitaj judoj falsajn dokumentojn, en kiuj necesis konfirmi nur la paragvajan civitanecon. La konsulo Rokicki, kiu respondecis pri la falsaĵoj, laboris tiom rapide kaj sub tia streĉo, ke li eĉ ne rimarkis la ortografian eraron en la oficiala nomo de Paragvajo supre de la dokumentoj. Dank’ al Dio, la unua persono, kiu rimarkis tion, estis la ambasadoro Jakub Kumoch 80 jarojn poste. El sub la mano de la konsulo Rokicki eliris almenaŭ 1056 pasportoj, ĉiu por du personoj. Post kiam li enskribis la necesajn datumojn kaj engluis foton de koncernato/oj la sekva paŝo apartenis al la paragvaja konsulo, subskribanta kaj pristampanta la dokumenton. Tiam Abraham Silberstein povis sendi ĝin al la nova civitano de Paragvajo. La grupo de Aleksander Ładoś aranĝis krome la kunlaboron kun honoraj konsuloj de Honduro, Haitio, Salvadoro kaj Peruo, kiuj mem eldonadis falsajn pasportojn. En tiu rolo Chaim Eiss estis neanstataŭigebla, ĉar li disponis pri reto da kontaktoj en ĉiuj judaj komunumoj en la eŭropaj landoj kaj provizis la grupon de Aleksander Ładoś per nomoj de judoj kaj iliaj fotoj. La financrimedoj por aĉeti la savantajn judojn pasportojn venis de la pola registaro, de la Palestina Komitato en Jerusalemo kaj el diversaj aliaj fontoj.  En novembro 1943 Eiss, la ĉefa liveranto de personaj datumoj, mortis pro koratako. En tiu periodo la germanaj aŭtoritatoj eksciis pri la falsaĵoj kaj ne plu agnoskis pasportojn de kelkaj latinamerikaj landoj. Ĉilio, Paragvajo – kun la subteno de Vatikano – kaj Usono tamen klopodis savi la judojn, kiuj iam posedis iliajn pasportojn kaj intervenis en Berlino, sed malsukcese. La nazioj sendis centojn da posedantoj de la falsaj pasportoj al la koncentrejoj, kaj ili tie pereis. Ne eblas prezenti la precizan nombron de judoj savitaj de la polaj diplomatoj. Jakub Kumoch konfirmas, ke sendube temas pri almenaŭ 2 mil personoj, sed plej verŝajne temas pri ĉirkaŭ 10 mil. Kio okazis sekve kun la herooj de nia rakonto? Bedaŭrinde, iliaj meritoj estis longtempe forgesitaj. Ładoś revenis al Pollando en 1960 kaj mortis en Varsovio en 1963. Rynkiewicz elmigris al Kanado kaj poste al Argentino, kie li posedis la aŭtolavan halon. Li mortis en 1988. Rokicki loĝis en Svislando ĝis sia morto en 1958. Kuhl havis la konstrufirmaon en Usono. Li mortis en 1985. En 2019 Jad Vaŝem rifuzis atribui la titolon Justulo inter la nacioj de la mondo al Ładoś kaj Ryniewicz. La medalon postmorte ricevis nur Rokicki. Tamen lia familio malakceptis la titolon ĝis kiam oni ne atribuos ĝin al Aleksander Ładoś kaj Stefan Ryniewicz.

El la elsendo 26.03.2021. Legas Barbara – 7′ 59″

Hodiaŭ mi deziras proksimigi al vi, gesinjoroj la silueton de polo, difinata kiel „Edisono de metalurgio”. Lia nomo troviĝas sur la omaĝtabulo de 886 plej meritiĝintaj por Usono enmigrintoj, tabulo fiksita al la Statuo de Libereco en la 100-a datreveno de ĝia kreiĝo. Nia heroo, Tadeusz Sendzimir devenis el malnova pola nobela familio. Li naskiĝis la 15-an de julio 1894 en Lvovo, kie liaj gepatroj setliĝis post la edukperiodo en Krakovo kaj Vieno. Tadeusz estis la plej aĝa inter 4 infanoj de Kazimierz Sędzimir ŝtata oficisto en adminsitra oficejo de salminejoj. En Lvovo Tadeusz finis klasikan liceon kaj Mekanikan Fakultaton de la Lvova Politekniko. Jam de la infanaĝo li manifestis teknikajn talentojn kaj unu el la fruktoj estis filmkamerao, kiun li kreis havante 13 jarojn. La 1-a mondmilito perturbis la studojn kaj Tadeusz Sędzimir dungiĝis en la aŭtista riparejo. Poste li estis sekretario en la Rusa-Usona Komerca Ĉambro en Kijevo, dank’ al kio li flue alproprigis la rusan kaj la anglan lingvojn. Post la eksplodo de la revolcio 1917, dank’ al kredito prenita en la Rusa-Azia Banko, kiun tiam gvidis poloj li atingis Ŝanhajon. Tie Sędzimir establis en 1918 fabrikon de ŝraŭboj, najloj kaj drato provizante per siaj produktoj la malproksimorientan rusan fervojon. En la tiea humida klimato liaj produktoj estis grave minacitaj de kordo. Tio instigis Tadeusz-on Sędzimir okupiĝi pri la problemo de ilia protekto. Jam tiam li konvinkiĝis, ke la ĉefa obstaklo konsisitis en la metodo zinkumi, galvanizi feran ladon. Ke necesas la galvanizadon okazigi sen la influo de aero kaj en maniero kontinuna ĉe longaj ladobendoj, kaj ne ĉe la ladofolioj, kiujn produktis la tiamaj laminatejoj. Ne povante efike labori pri la problemo en Ŝanhajo li fermis interesojn kaj en 1929 por mallonge li forveturis al Usono. Tie li profundiĝis en fakan literaturon, li kreis la galvanizan produktolinion en Butler en Pensilvanio kaj klopodis per siaj ideoj veki intereson de usonaj industriistoj. La daŭranta Granda Krizo ne favoris novecajn investaĵojn. Simile estis en Krupp-fabriko en Essen, kie lian koncepton laminati ŝtalan ladon malvarmmaniere al fajne malgranda dikeco oni taksis nereala. En 1930 Tadeusz Sędzimir revenis al Pollando kaj tie ĉi en la loko Kostychów apud Katowice li kreis en 1933 la unuan teknologian produktolinion de kontinua laminatado mallvarmaniere kaj de galvanizado de lado laŭ sia originala ideo. Per liaj zinkumitaj, galvanizitaj ladoj oni kovris la tegmenton de la krakovaj Draphaloj en 1934, baldaŭ la tegmenton de la episkopa rezidejo en Wilno. Lia laminatilo istalita en la fandejo Pokój en Nowy Bytom funkciis senĉese ĝis 1962. La galvanizitaj ladoj de Sędzimir akiris favorajn opiniojn de fakuloj ankaŭ eksterlande. Sekve de tio Sędzimir en 1935 translokiĝis al Parizo. Baldaŭ liaj laminatiloj – daŭre fajnigataj – estis instalataj en Britio, Francio, Usono. En 1939 Sędzimir forveturis al Uono, kie suprizis lin la 2-a mondmilito. En Usono Tadeusz, kun iom modifita ortografie nomo Sendzimir restis ĝis la vivofino en 1946 ricevinte la usonan ŝtatanecon. Li daŭre okupiĝis pri la plibonigado, fajnigado de siaj produktoj. Fine de lia vivo (1989) pli ol 400 liaj diversspecaj laminatiloj funkciis en pli ol 35 landoj produktante 90 procentojn de la monda produktado de nekorodebla ŝtalo. Tio bildigas la influon de Tadeusz Sendzimir je moderna ŝtalproduktado, kvankam lia inventemo ligiĝas ne sole kun ĉi tiu branĉo. Li aliris ĉirkaŭ 120 patentojn (73 en Usono). Li estis plurfoje premiata kaj distingata. Inter ili la plej gravaj estas la ora medalo de Bessemer atribuita de Brita Instituto de Fero kaj Ŝtalo en 1965 kaj la ora medalo de Brinell, kiun atribuis al li La Reĝa Akademio de Teknikaj Sciencoj en Stokholmo en 1974. Multe pli frue, ĉar en 1938 Pola Respubliko distingis lin per Ora Meritkruco. En 1990 la Metalurgia Kombinato en Nowa Huta apud Krakovo ricevis lian nomon, kaj ekde 1999 elstaraj polaj inventistoj kaj kreantoj de la teknka progreso estis distingataj per Honora Medalo kies patrono de Tadeusz Sedzimir. Fariĝinte fama kaj bonhava Tadeusz Sendzimir subtenadis finance multajn polkoloniajn institutciojn kaj organizaĵojn. Unuavice temas pri Kościuszko-fondaĵo, en kies Kontrolkonsilio li troviĝis dum kelka tempo. Cetere ĉe ĝi kreiĝis fondaĵo de lia nomo. Li estis ankaŭ. i.a. la prezidanto de la Konsilio de la Pola Instituto de Sciencoj kaj Arto en Novjorko. Ĝis la vivofino Tadeusz Sndzimir konservis enorman mensan kaj fizikan viglecon, praktikante naĝadon kaj fortostreĉajn promenadojn, kaj ankaŭ observante specialan ajlodieton. Li estis dufoje edziĝinta, sed neniu el liaj kvar infanoj sekvis liajn profesiajn interesiĝojn. Lia korpo ekripozis eterne en Betlhehem apud Waterbury en ĉerko el nekorodebla ŝtalo produktita laŭ lia teknologio.

El la elsendo 19.03.2021. Legas Barbara – 7′ 49″

En multaj urboj de la mondo troviĝas lokoj kun nomoj ligitaj kun Esperanto, sed la nomoj en Esperanto estas tre maloftaj. Unu ekzemplo estas la strato de Interhelpo en Biŝkeko, la ĉefurbo de Kirgizstano (Kirgizio) en la Centra Azio. La strato Interhelpo ne estas tre granda aŭ vigla, ĝi tranĉas la pacan antaŭurbon kun malaltaj dometoj kaj prizorgataj, bele flegataj ĝardenetoj. Ĝi komenciĝas ĉe la enirejo de la fabriko de terkultura maŝinaro kaj finiĝas ĉe parko kun stadiono kaj naĝejo. Bedaŭrinde, ankaŭ lokaj loĝantoj ofte ne scias la signifon de ĉi tiu nomo, ili translokiĝis tien post kiam laboremaj esperantistoj forlasis Biŝkekon. Ĉio komenciĝis en Ĉeĥoslovakio en la urbeto Ĵilina (hodiaŭ en Slovakio), kie en la jaro 1923 idealistaj esperantistoj kredintaj al la socia egaleco kaj internacia frateco establis la Esperanto-parolantan industrian kooperativon. Tiam ĉi tiaj komunumoj ne estis nekutima afero, multaj homoj vendadis siajn tutajn posedaĵojn kaj donis la monon al la grupo kie oni laboris kaj loĝis kune, laŭ komunistaj ideoj, idealoj. Interhelpo aldonis al ĉi tiu projekto la uzon de la internacia lingvo, aŭ pli precize lingvoj, ĉar la Esperanta plimulto kunvivis en amikeco kun deko da idistoj en siaj vicoj. Sekvante tiujn ideojn, idealoj komunumomembroj estis inter la unuaj kiuj respondis al la demando de Lenin pri elkonstruo de socialismo en la hodiaŭa Kirgizstano – tiam la parto de la Turkiestana Aŭtonoma Socialista Republiko. Oni devas admiri la junajn ĉeĥojn, slovakojn kaj rusojn, kiuj forlasis sian patrujon por helpi nekonatan popolon en nekonata, malproksima lando. Do, la 24-an de aprilo 1924 dek kvar vagonoj kun diversa industria ekipaĵaro alvenis al la fervoja staciodomo de Piŝkek. La sekva trajno alportis 580 laboristojn kun iliaj familioj, entute pli ol mil homojn post la vojaĝo, kiu daŭris 27 tagojn. Ili ricevis 230 hektarojn de „la verda herbejo”, kie la komunumomembroj rapide konstruis interalie elektrejon, teksaĵ-fabrikon, fandejon kaj meblofabrikon. Interhelpo estis la unua kooperativo en Kirgizio, kie oni semis sukerbetojn kaj produktis el ĝi sukeron. La distrikto, kiu nomiĝis evidente Interhelpo, fariĝis la plej moderna en la tuta lando, ĉi tie troviĝis la modela hospitalo, lernejo, infanĝardeno, stadiono ktp. Ne ĉiam estis facile, la unua vintro estis malvarmega, lokaj manĝaĵoj malsamis de la kutimaj, konataj, de la eŭropa kuirarto kaj multaj laboremaj junuloj malsaniĝis. Dum la jaro 1925 preskaŭ ĉiuj infanoj en Interhelpo mortis pro tifo. Inter la kelkaj kiuj resaniĝis, estis Alexander Dubĉek, la estonta estro dum la tn. Ĉĉeĥoslovaka Printempo en 1968, kiu alvenis al Interhelpo kun siaj gepatroj en la aĝo de 4 jaroj. La sukceso de Interhelpo daŭris ĉirkaŭ unu jardekon. En la jaro 1925, do post nur unu laborjaro, ĝi estis oficiale proklamita la plej bona kaj efika kooperativo en Sovetunio. En 1934 Interhelpo kontribuis al la kirgiza industria produktado pli ol 20 procente. La komunumo multe ŝanĝigis – multaj novaj membroj ne parolis Esperanton kaj la ĉiutaga lingvo iĝis komence „spontana Esperanto”, kun multaj rusaj, ĉeĥaj, kirgizaj kaj germanaj vortoj, kaj post kelkaj jaroj Esperanto tute malaperis kaj oni uzis nur la rusan. La esperantistaj radikoj iĝis fonto de problemoj kaj preteksto de persekutado. En 1937 Stalin deklaris, ke ĉiuj Esperanto-parolantoj estas trockistoj kaj okcidentaj spionoj. Multaj idealistoj, kiuj forlasis sian patrujon por helpi konstrui la socialismon en la centro de Azio, mortis en gulago, kelkaj familioj estis bonŝancaj kaj forlasis Sovietunion, malmultaj restis en Frunze. La komunumo oficiale ĉesis ekzisti  en 1943. Nun la lasta spuro de la idealista laborema E-komunumo estas la stratnomo Interhelpo. Ĉi tiujn spurojn trastudis por ni en sia felietono Michał Łabenda.

El la elsendo 14.03.2021. Legas Barbara – 6′ 01″

Vintro kaj printempo kune – marta elemento, almenaŭ en nia hemisfero. Kaj kiel aŭgurojn de la proksimiĝanta nova jarsezono ni jam de deko da tagoj bonvevigas i.a. en Pollando galantojn sur la grizaj herbotufoj, jonkvilojn, tulipojn kaj hiacintojn. Jes, ili jam aperis, eĉ se eble ankoraŭ ne en ĉiuj ĝardenoj, sed iom arte kreataj en grandaj ĝardenistaj centroj. Sed ĉiujare aparte korbaton spronas la informoj pri… jes, pri revenantaj cikonioj. Ankaŭ nunjare ni lasu nin al tiuj kortiklaj emocioj. Onidire la unuaj cikonioj jam alflugis al Pollando, sed verŝajne pli fidindaj informoj venos nur post unu, du semajnoj. Aliflanke dank’ al novaj teknologioj ni efektive scias, ke ili jam komencis la revenflugojn. Kiel informis kelkaj gazetoj kvar cikonioj el la regiono de la urbo Sidlce kun la propraj nomoj Zbyś, Franek, Michael kaj Traper celas jam Eŭropon. Ilian migroitineron, kiu komenciĝis en la vintrumejo de la afrika regiono Saĥel, lime de Ĉado kaj Sudano, ornitologoj sekvas dank’ al GPS-sistemo. Oni atendas ilian alflugon ĉirkaŭ la 20-a de marto. La blankaj cikonioj, kiujn ni tiom malpacience atendas estas heroo de multaj kredoj, aŭguroj, proverboj. Ili estas la nedisigebla simbolo de la pola kamparo, unu el la plej malnovaj specioj vivantaj proksime al la homaj setlejoj. Oni asertas, ke se la unuan cikonion oni vidos dumfluge la observanton favoros feliĉo. Problemojn atendu tiu, kiu rimarkos la unuan cikonion jam en la nesto aŭ sur herbejo. Unu el la plej vaste konataj kredoj estas tiu, ke cikonioj alportas bebojn kaj en la domon, sur kiu cikonio haltis, certe baldaŭ venos nova familiano. Ja lacikonioj mem apartenas al tre zorgemaj gepatroj. En Pollando kelkfoje ili havas eĉ po 6 idojn, kvankam ĝenerale temas sole pri du aŭ tri cikonidoj. La perdeduko de la cikonia infano postulas multan streĉon. Unusola birdido ekde la elkvoiĝo ĝis la forlaso de la nesto postulas ĉirkaŭ 34 kilogramojn da riĉaj je proteino nutraĵoj. Ne temas sole pri la proverbaj ranoj, kvazaŭ la cikonia ĉefmenuo. La cikonia dieto estas multe pli varia. La birdoj nutras sin per insektoj, lumbrikoj, raptilioj, amfibioj kaj eĉ malgrandaj mamuloj. Kiel vivas la cikonia familio? Tiu demando vekas ĝeneralan scivolemon kaj tial ĉiam pli ofte oni sekvas tion kun emocioj helpe de multiĝantaj laŭnombre interretaj kameraoj instalataj ĉe la nestoj. Sen kameraoj oni scias, ke cikonioj kutime estas fidelaj partneroj. La kokrado okazas malofte, multe malpli ofte ol kaze de aliaj birdospecioj, eĉ se ili vivas kolonie. Cikonioj do delonge ĝuas ĝeneralan simpation kaj estimon. Mencias ilin en siaj verkoj la plej renomaj polaj verkistoj. Mencias ilin Adam Mickiewicz en „Sinjoro Tadeso”, Juliusz Słowacki kaj Cypian Kamil Norwid. La cikonioj fariĝis la heroo de la pentraĵoj, kiel tiu akompananata la hodaŭan programinformon tolaĵo de Józef Chełmoński „Cikonioj”. Maldeca konduto rilate ĉi tiujn birdojn, iliajn idojn kaj damaĝo de cikonia nesto estis kaj estas traktata kiel serioza delikto kaj eĉ peko. En Pollando ambaŭ specioj de cikonioj – la blanka kaj la nigra – estas strikte protektataj. Oni flegas kaj rekreas la atrakciajn por ili terenojn. Rilate la nigran cikonion ĉirkaŭ iliaj nestoj estas kreataj sferoj de la tutjara protekto kaj perioda protekto inter marto kaj aprilo. Multaj niaj polaj aŭskultantoj povos mem baldaŭ atesti la printempan revenon de cikonioj al Pollando. Ni en Varsovio kaj aliaj grandaj urboj dependos de la amaskomunikilaj informoj, kiujn ni ĉiuj – eble pro la pandemio aparte – scivole atendas.

El la elsendo 06.03.2021. Lagas Barbara – 5′ 20″