Felietonoj

Dum niaj lastaj veturoj tra Pollando ni proponis al vi vizitojn en pluraj belaj lokoj sed ni ne gastis en urboj. Do, hodiaŭ ni proponas viziti iun urbon des pli, ke ne temas pri iu meza urbo. Zamość, kiu situas en la sud-orienta parto de Pollando dum jarcentoj estis difinata kiel Perlo de la Renesanco aŭ kiel Padovo de la Nordo. Do, temas pri la loko preskaŭ neimageble bela kaj samtempe eksterordinara. Nome Zamość estis konstruita kiel ideala urbo–fortikaĵo, kiun neniam suksesis konkeri  kiu ajn malamiko. Sed, ĝi samtempe estas loko – kio pro ĝia fortikaĵa karaktero povas surprizi – famiĝanta en la tuta Eŭropo pro toleremo kaj bunto de konfesioj kaj nacioj, ĉar jam ekde komenco oni difinis ĝin „malferma urbo”.
Ĝia nomo – Zamość  deriviĝas de la familia nomo de ĝia fondinto,  pola hetmano kaj granda reĝa kanceliero,   Jan Zamoyski. Li establis urbon en la 1580-a jaro, en loko kie ĝis tiam troviĝis nenio. Projektis ĝin itala arkitekto, Bernardo Mornado. Substrekidas, ke li projektis same religiajn objektojn kiel ankaŭ palacon, alt-lernejon kaj ĉiujn defend-konstruaĵojn. Ĉu lia grandega laboro ankoraŭ hodiaŭ impresas? Sendispute. La centro de Zamość – ĝia arkitektura aspekto kun ĉirkaŭ 120 monumentoj troviĝantaj ĉi tie – estas opiniata unu el la plej valoraj lokoj laŭ la arta kaj historia vidpunktoj en la monda skalo. Sekve, komence de la 90-aj jaroj ĝi estis registrita sur la listo de la monda kultur-heredaĵo de Unesko.
Kaj kion diri pri la historio de la urbo? Pro sia malfermiteco kaj beleco  Zamość logis elstarajn loĝantojn,  same homojn de politiko kiel ankaŭ artistojn,  polojn kaj eksterlandanojn. Ne plenaj 10 jarojn post sia establo Zamość fariĝis mozaiko de la enloĝantaj ĝin nacioj. Entute temis pri reprezentantoj de 12 plurkonfesiaj naciaj grupoj. Krom grekoj,  armenoj kaj  judoj loĝis ĉi tie hispanoj, angloj, skotoj, germanoj, italoj, nederlandanoj, turkoj kaj eĉ persoj. Dank’ al ili la urbo ricevis  neripeteblan karakteron. Eĉ la  bazaroj en Zamość havis tute alian karakteron ol en aliaj regionoj de Pollando, ĉar multe pli orientan.   Do, tute nature ĝi transformiĝis en gravan komercan centron, bone primastrumitan kaj aranĝitan. Ĝuste tra ĝi oni veturigis al Eŭropo grekajn vinojn, orientajn teksaĵojn, ledon, peltojn kaj eĉ turkajn ĉevalojn.
Sed, Zamość signifis ne nur komercon. La urbofondinto, Jan Zamoyski establis ankaŭ Altlernejon, la tn. Akamemion de Zamoyski-familio. Ĝiaj konstruaĵoj apartenas hodiaŭ al la plej malnovaj universitataj konstruaĵoj. Ĝi estis establita jam 14 jarojn post la fondo de la urbo kaj tiam ĝi estis la tria altlernejo en Pola Respubliko, du aliaj troviĝis en Krakovo kaj Wilno. Samtempe, oni aplikis en ĝi tre modernajn solvojn laŭ tiamaj kondiĉoj, i.a. lernejo, presejo kaj eldonejo formis  unu institucion. Klerecon ricevis  ĉi tie la elito de 16- kaj 17-jarcenta Pollando: juristoj, kuracistoj, instruistoj kaj teologoj. Ĝi ankaŭ kontribuis al la lingva kulturo de polaj potenculoj loĝantaj en la orientaj partoj de Pollando, pro populariĝo de la turka lingvo!
Sed, kiel ni menciis la urbo estis planita kaj fariĝis fama fortikaĵo – en la 16-a kaj 17-a jarcentoj – la plej moderna en Pollando. Hodiaŭ pri ĝia karaktero – krom multaj aliaj defendo-konstruaĵoj – memorigas grandegaj urbopordegoj, kiujn neniam suksesis konkeri kiu ajn malamiko, nek ukrainanoj nek svedoj komandataj de sia reĝo.
La iama centro de la urbo,  Granda Foirplaco, kiu  per sia aspekto similas al italaj foirplacoj plenumas senĉese la saman rolon. Ĝian belecon reliefigas malnovaj brikdomoj, ankaŭ tiuj kun la armena karaktero –  buntkoloraj, riĉe ornamitaj.  Ili kaŭzas, ke la gastoj de Zamość ricevas la  impreson troviĝi signife pli oriente de Eŭropo. Kaj tiun karakteron havas neniu alia pola urbo.

El la elsendo 15.05.2025. Legas Barbara – 04′ 58″

Proksimiĝas la 175-a naskiĝdatreveno de la hodiaŭa heroo de nia felietono, Jan Antoni Mikulicz-Radecki konata ankaŭ kiel Johann Freiherr von Mikulicz-Radecki, germana-pola kirurgo, profesoro de la universitatoj en Krakovo, Królewiec (Koeningsberg) kaj Vroclavo (Breslau). Li estis la ideodoninto de novaj operaciaj teknikoj kaj kirurgiaj instrumentoj, unu el la pioniroj de antiseptiko (li enpraktikigis jodformon) kaj de aseptiko (li enkondukis kotonajn operaciajn gantojn). Verŝajne kiel la unua Mikulicz-Radecki apliks kotonajn buŝ- kaj nazmaskojn, en la kuracista praktiko li aplikis i.a. ungventon en kies konsiston eniris i.a. arĝenta nitrato kaj perua balzamo, por kuracado de malfacile kuraceblaj vundoj. Mikulicz-Radecki estas agnoskita krome kiel kreinto de du kirurgiaj skoloj – la pola en Krakovo kaj la germana en Vroclavo.
Mikulicz-Radecki naskiĝis en la pola-germana familio en Czerniowce la 16-an de majo 1850. Li estis la 8-a infano de polo Andreas Mikulitsch blazone Gozdawa kaj de la dua edzino de la patro prusa nobelulino Emilia Freiin von Damnitz. Simile kiel liaj gefratoj Jan Antoni estis tre talenta infano. Jam infanaĝe li mergiĝis en la plurlingvan medion de sia urbo, tiam troviĝanta sur la tereno de Aŭstra Imperio. Li lernis ankaŭ pianludon, kio havos signifon en lia biografio. Jan Antoni frekventis gimnaziojn en Prago, Vieno, Klagenfurt kaj tiutapan lernadon li finis en 1869. Jam en la benediktana gimnazio en Klagenfurt, en kies teatro kantis lia fratino Karolina kaj li mem orgenludis dum la mesoj, li ekhavis la ideon fariĝi monako. Tiun ideon decide kontraŭis la patro, dezirante por Jan Antoni juristan karieron. Sed ĉi-foje la filo ne estis obeema elektante medicinajn studojn. En la sekvo la patro forprenis la financan subtenon. Jan Antoni devis mem zorgi pri la rimedoj por sia lernado. Tiujn li akiris donante lecjonojn de la germana lingvo kaj instruante pianludon. Tio estis la okazo por konatiĝi kun sia estonta edzino, Henrietta Pacher.
En 1875 Mikulicz-Radecki akiras la titolon de medicina doktoro kaj estis dungita en la kirurgia kliniko de Theodor Billroth en Vieno. Tie li tamen ne havis eblecon de sciencaj esploroj, sed dank’ al hepo de viena produktanto de medicinaj instrumentoj juna kirurgo kreis gastroskopon. Li ĝin uzis en 1881 por fari la unuan en la mondo operacion, sekve de kiu estis konstatita kancero de malsupra segmento de ezofago. Unu jaron poste dank’ al subteno de Theodor Billroth – la kreinto de la moderna kirurgio de laringo, ezofago kaj abdomeno – Jan Mikulicz transprenas la estradon de la kirurgia katedro en Krakovo. Komence li ne apartenis al favoratoj kaj la akceptiga komisiono riproĉas al li ne tro bonan konon de la pola lingvo. Tamen superis afekernaj argumentoj kaj Jan Mikulicz poste en la pollingva „Kuracista Trarigardo” klarigis, ke lia ne flua rego de la pola lingvo sekvas el la fakto, ke li daŭre troviĝas en la germanlingva sciencista medio. Cetere Jan Mikulicz mem publike estis deklaranta, ke li sentas sin polo. Dum iu el siaj prelegoj li diris rekte, ke la pola lingvo estas same por li gepatra, kiel por ĉiuj ceteraj ĉeestantoj en la prelegslono. Mikulicz multe verkis por la pola faka gazetaro kaj ĉiam du lokojn rezervis por siaj polaj asistantoj. Diversaj aŭtoroj tamen varie takas lian naciecon skribante pri li kiel polo, germano aŭ aŭstro, aŭ entute eŭropano. Li mem uzis tri formojn de sia persona nomo – Jan, Johannes kaj Johann.
Sub la gvido de Jan Mikulicz la krakova kliniko rapide evoluis kaj estis taksita kiel unu el la plej bonaj en la Aŭstra Imperio. Krakovon por kompletigaj kirurgiaj studoj celis kuracistoj el la tuta Aŭstrio. Tamen Mikulicz ne sukcesas realigi tie sian revon pri elkonstruo de nova kliniko. Tial kiam aperis propono pri la gvido de katedro de kirurgia kliniko en Królewiec (Königsberg), kiu estis pli bone ekipita ol la krakova, li ne hezitis. Tie Mikulicz koncentriĝas pri la kirurgio de abdomeno. La triajara laboro en la kirurgia kliniko de la tiea Albert-univeristato estis tre fruktoporta, sed la plej grava en la kariero de elstara kirurgo estis invito al Vroclavo. En 1890 Jan Mikulicz estas dungita kiel direktoro de la novkonstruata kirugia kliniko. Ĝia konstruado kaj alikonstruado daŭris 7 jarojn kaj Mikulicz mem povis interveni por plene aseptika operacia bloko, kiu post la malfermo, estis la plej granda kaj plej moderna en la tiama Eŭropo. Kvar jarojn poste la kliniko riĉiĝis dank’ al Mikulicz per ortopedia bloko kaj fizikoterapia salonego. Mikulicz mem en 1899 malermis aldone sian privatan klinikon, kiu plenumis, observis la plej superajn medicinajn normojn. Dum sia relatove mallonga estado en Vroclavo Mikulicz akiris respekton kaj profesian kaj eksterprofesian aŭtroitatecon. Li tenis plurajn interaciajn kontatojn, estis invitata por prelegoj kaj demontstraj operacioj al Usono, Britio, Rusio kaj Japanio. Li estis nomumita ofichonora doktoro de la universitatoj en Glasgovo kaj Filadelfio. Kaj en lia vroclava kliniko staĝis kuracistoj el la tuta mondo i.a. Usono, Britio, Japanio. Ankaŭ kirurgiaj talentuloj el Vroclavo estis atendataj en klinikoj de la tuta Eŭropo. Inter ili Ferdinand Sauerbruch, konata pro sia operacio ĉe malfermita torako, aŭtoro de protezoj por homoj post la amputo de la mano kaj piedo.
La tumora malsano vanigis pliajn profesiajn planojn de Jan Mikulicz. Malgraŭ konscio pri la proksimiĝanta morto, li laboris ĝis la fino kaj en unu el la lastaj leteroj al sia amiko, prof. Eiselberg el Vieno li konfesis, ke li mortas kontenta pri sia vivo, ke dank’ al sia intensa – laŭ ebloj laboro – li akiris en la mondo agnoskon kaj feliĉon. Profesoro Jan Makulicz mortis la 14-an de junio 1905 havante 55 jarojn. Adaŭis lin amase veninta vroclava publiko. Laŭ lia lasta deziro li estis sepultia en la tombejo en Świebodzice – iam Freiburg in Schlesien – kie loka hospitalo nun portas lian nomon.
Jan Mikulicz Radecki publikigis entute 232 sciencajn disertaĵojn kaj kun lia nomo ligiĝas komenco kaj evoluo de la moderna kirurgio de la 20-a jarcento. Li okupiĝis pri plimulto de kirurgiaj fakoj kiel kirurgio de ezofago, kosmetika kirurgio, kirurgio infana kaj neŭrokirurgio. Kun al menciita jam Sauerbruch Mikulicz estis pioniro de torakokirurgio. Menciindaj estas liaj kontribuoj al ortopedio, urologio, laringologio kaj ginekologio.

El la elsendo 05.05.2025. Legas Barbara – 09′ 18″

Komenciĝis la Sankta Semajno 2025, kiu por tre multaj poloj signifas apartan periodon, ligitan kun la proksimiĝanta Pasko. Tradicie inaŭguris ĝin la Palma Dimanĉo. Tiutage en ĉiuj preĝejoj estis legata, ofte rollegata Evangelio, mencianta la solenen enveturon de Jesuo en Jerusalemon kaj priskribanta la Pasionon. Tiutage la religiuloj kunportis al la mesoj Paskajn Palmetojn el branĉetoj ornamitaj per sekaj herboj kaj floroj, kiuj post la aspergo rolas en iliaj hejmoj kiel festosimbolo kaj ornamo.
En pluraj lokoj estis organizitaj palmofaraj laborrenkontoj. En infanlernejoj, senjoraj kulturdomoj kaj simile. Ne ĉiuj faras ilin faras memstare. La bazaroj, florvendejoj ofertis abundan palmosortimenton. En tiaj lokoj kiel Łyse kaj Lipnica Murowana, sed ankaŭ aliloke, okazas eĉ specialaj konkursoj pri la Palmofarado. Ĉi jare jam la 55-an fojon. Dum Palma Dimanĉo la loko Łyse kaj Lipniki – en la norda Pollando – transformiĝis en unu el la plej buntaj lokoj en la lando. Ĉiujare ĝi logas amase turistojn el la lando kaj eksterlando, pro tio vastiĝis la loka kultura oferto. La religia solenaĵo kaj la konkurso por la plej bela Paska Palmo transformiĝis en folkloran eventon. Vizitante la lokon Łyse dum la Palma Dimanĉo oni povis rigardi procesion kun palmoj kaj krome partopreni diversajn kermesojn kaj folkloraĵojn. Tiu paskaj palmoj en Łyse kreiĝas el arbara trunketo ĉirkaŭvolvita per verdaj plantoj, silkaj floroj, kaj rubanoj. Ili altas de pli ol unu ĝis 10 metroj.
Pli malnova estas la konkurso pri la Palmofarado en la suda Pollando, en Lipnica Murowana, kiu nunjare okazis la 66-an fojon. La konkurson akompanis multaj aliaj eventoj kun religia kaj laika karaktero, i.a. multaj koncertoj. Oni taksis ne sole la belecon de la palmoj, sed ankaŭ ilian altecon. Gajnis tiu, kiu havis 28 metrojn kaj 59 centimetrojn. Ambaŭ konkursoj okazas sub la patroneco de la pola kulturministerio.
La preparoj al la Pasko komenciĝis – kiel dirite – preskaŭ por ĉiuj. Ja oni preparas al la festo siajn hejmojn, oni zorgas pri tradicia menuo. Publicistoj, opinisondaj centroj, sed unuavice poloj mem spertas, ke en la nuna jaro ĉio ĉi okazas fone de tre malfacila ekonomia situacio de multaj polaj familioj pro la kreskanta inflacio, neregeble altiĝantaj prezoj kaj ĉiam malpli da disponeblaj monujprovizoj.
Komence de aprilo Instituto pri Merkataj kaj Sociaj Esploroj Ibris laŭ la komisio de PAP-agentejo enketis do polojn pri tio, kiel ili pasigos Paskon 2025. Evidentiĝas, ke la festotagojn en la familia rondo planas pasigi 81,5 procentoj de la respondintoj, tio estas je 10,7 procentoj pli ol en 2024. Pli da personoj, je 5,8 procentoj – entute 29,6 procentoj intencas partopreni la religiajn celebradojn. La partoprenon en la dimanĉa resurekta sankta meso deklaras je 13,5 procentoj pli da personoj ol antaŭ unu jaro, tio estas sume 38,7 procentoj de la enketitoj.
Ĉiam pli da poloj konfesas la flegadon de festaj tradicioj. Dum la Sankta Vendredo pli ol 56 procentoj fastos, tio estas je pli ol 10,6 procentoj pli ol pasintjare. Nunjare preskaŭ 74 procentoj de la enketitoj, je preskaŭ 8 procentoj pli, vizitos dum la Sankta Sabato preĝejojn kun paskaj korebetoj plenigitaj per ovoj kaj aliaj menuingrediencoj (ovoj, kolbasoj, kukoj), dividotaj dum solena dimanĉa matenmanĝo. Preskaŭ 60 procentoj de la enketitoj pretigos kolorigitajn aŭ ornamitajn ovojn.
Je 14 procentoj pli da poloj ol pasintjare, entute 40,8 procentoj intencas pasigi la festotagojn en aktiva maniero dum biciklaj traveturoj aŭ promenoj. Je 14 procentoj malpli da poloj dum festotagoj dediĉos tempon por rigardi filmojn aŭ televidajn seriofilmojn, kaj temas entute pri 22,3 procentoj. Je unu procento da poloj pli – do 5,8 procentoj pasigos la festan periodon laborante kaj studante. La festan forveturon planis 6,1 procentoj de la respondintoj, kio estas je du dekonoj pli ol 2024.
En tiu statistika alrigardo okulfrapas kreskanta nombro de poloj deklarantaj ligiĝon al la tradicio de la Paskofestado en religia kaj laika aspektoj. Multaj sendube partoprenos religiajn celebradojn dum la Sanktaj Ĵaŭdo, Vendredo kaj Sabato. Sed estas lokoj, en kiuj la Sanktsemajnaj celebradoj havaas apartan emfazon kaj logas milojn da pilgrimantoj. Al ili apartenas la Pasionaj Misteroj (Scenoj) rekreantaj la historion de antaŭ du jaroj en la konata pilgrimejo en Kalwaria Zebrzydoska, unu el la plej gravaj centroj de Maria-kulto en Pollando. Ilia tradicio radikas en la komenco de la 17-a jarcento, kiam magnata Zebrzydowski-familio fondis tie la bernardenan klostron.
Komence la Misteroj disvolviĝis nur dum Sankta Vendredo, sed fine de la 17-a jarcento oni vastigis la Pasionan Misteron je Sankta Ĵaŭdo kiam elstaras evangelia sceno pri la lavado de piedoj de apostoloj fare de Jesuo. Post la periodo, kiam ĝia bunta formo komenca pro la 1-a dispartigo de Pollado paliĝis vera revigliĝo de la tradicio okazis post la 2 a mondmilito. La Pasionaj Misteroj estis renovigitaj kaj riĉigitaj.
En 1947 la unuan fojon dum la Palma Dimanĉo estis aranĝita „La enveturo de Jesuo en Jerusalemon sur azeno”. Riĉiĝis la programoj de la Pasionaj Misteroj de la sanktaj Merkredo, Ĵaŭdo kaj Vendredo. Inter la rolantoj aperis figuroj de Kristo, Dipatrino, apostoloj, arkisacerdotoj, fariseoj, virinoj kaj soldatoj. Ĉiu el la figuroj estas karakterizita kaj ricevis parolendajn tekstojn.
En 1957 la Pasionaj Misterioj en Kalwaria Zebrzydowska ricevis formon ĝis nun praktikatan kaj logantan ne sole loĝantojn de la loko kaj regiono, sed ankaŭ gastojn, turistojn, pilgrimantojn el la lando kaj ekterlando.

El la elsendo 15.04.2025. Legas Barbara – 08′ 56″

En 1929 en Poznano komenciĝis historio, kiu alkondukis junajn polajn matematikistojn al la sukceso, kiu laŭ historiistoj kaj ekspertoj decidis pri tio, ke la 2-a mondmilito daŭris je du-tri jaroj malplilonge. Tiu sukceso estis la malĉifro de la kodoj de la germana ĉifromaŝino Enigma. Kaj tiam en 1929 estis organizita sekreta kriptologia kurso por matematikistoj studantaj en la Poznana Universitato. La kurso celis akiri novajn laborantojn por la Ĉifroburoo, invigilserva strukturo respondeca pri la ĉifrorompado en la polaj armeaj fortoj kaj la tiama ĉeftasko estis rompi la plej malfacilan tiutempe ĉifron de la germana Enigma.
Jam en la dua duono de la 20-aj jaroj de la pasinta jarcento en la radioetero aperis misteraj ĉifrogramoj, kiujn ne eblis malĉifri per tradiciaj metodoj. Ilia malĉifro fariĝis prioritato. Oficiroj kaj laborantoj de la Ĉifroburoo konsciis pri la defio. Ili konis la ĝeneralajn funkciprincipojn de Enigma, sed ankaŭ konsciis, ke necesos apliki nekonvenciajn sovlojn. Ne tuj evidenta, sed samtempe noveca, estis la ideo uzi la helpon de la matematikaj studentojn de la juna tiam Poznana Universitato. Inter la civilaj matematikistoj por la bezonoj de la militista invigilservo en la sereta kurso pri kriptologio ektroviĝis Marian Rejewski, Henryk Zygalski kaj Jerzy Różycki.
Tio, kio ŝajnis malebla efektiviĝis. Fine de decembro 1932 Mariam Rejewski malĉirfris la unuajn informojn peratajn de Enigma. La kunaŭtoroj de la sukceso estis ankaŭ Jerzy Różycki kaj Henryk Zygalski. Post la fino de la kurso ili estis enlaborigitaj en la Ĉifroburoo de la Ĝenerala Stabo de la Polaj Armeaj Fortoj. Ili sukcesis malkovri la funkcisekreton de Enigma aplikinte la matematikan kaj ne lingvistikan metodon.
La tri polaj matematikistoj projektis la kopion de la ĉifromaŝino, kies elementoj kreiĝis en la varsovia Radioteknika Produktejo Ava. Somere de 1939 la polaj militistaj fortoj transdonis ekzplerojn de la kopiita Enigma al Francio kaj Britio kune kun informoj pri la kodorompo. Tial la laboroj pri la rompado de laŭvicaj versioj kaj perfektigoj de Enigma-ĉifro estis daŭrigitaj en la brita kriptologia centro en Bletchley Park. Kvankam la esploroj de junaj polaj matematikistoj grave kontribuis al la ŝango de la sorto de la 2-a mondmilito ili neniam estas rekonitaj sur la internacia areno. La sukceso de malĉigro de Enigmo estis atribuita al britaj kriptologoj kaj neniam la nomo de polaj matemarikistoj aperis sur la internacia forumo. Nur antauneloge en la interncia spaco aperis la unuaj sugestoj, ke oni ĝuste taksu, aprecu la kontribuon de poloj.
En Pollando tiuj konoj fariĝis pli ĝeneralaj, kaj la unuaj aperis en la komenco de la 70-aj jaroj. Kaj se temas pri pliaj sortoj e polaj matematikistoj ni aldonu, ke en septembro 1939 Marian Rejewski, Jerzy Różycki kaj Henryk Zygalski evakuiĝis tra Rumanio al Francio. Jerzy Różycki pereis en 1942 kiam lia ŝipo en iom misteraj cirkonstancoj dronis sur Meditereaneo. La du ceteraj daŭre okupiĝis pri la germanaj ĉifroj laborante en la strukturo de la Polaj Armeaj Fortoj en Britio.
Nur en 2000-a jaro Marian Rejewski, Jerzy Różycki kaj Henryk Zygalski estis postmorte distigitaj per la Grandaj Krucoj de la Ordeno de la Renaskiĝo de Pollando. En 2018 Adam Mickiewicz-universitato transdonits sian iaman Collegium Historicum por establi la Ĉifrocentron Enigma, kies patronoj fariĝis la polaj matematikistoj. Marian Rejewski, Jerzy Różycki kaj Henryk Zygalski estis cetere postmorte distingitaj per la Medalo Alummno Bene Merento de Adam Mickiewicz-universitato.
La Ĉifrocentro Enigma en Poznano estas loko ekscpeta, moderna, multmedia, kiu en aktiva maniero prezentas al la spektanto la historion de la ĉirfrorompado ekde la plej fruaj epokoj ĝis Enigmo, al kio kontribuis poznanaj matematikistoj. Samtempe ĉiu vizitanto de la Centro povas provi siajn fortojn pri la ĉifroarto dum kriptologiaj kursoj kaj dank’ al progresintaj teknikoj malkaŝadi la sekretigitajn la infrmojn. Tiel ili ricevas la guston de la kriptologia kurso, kiun partoprenis Rejewski, Zygalskie kaj Różycki en 1929. Krome en la Centro oni prezentas nun historiajn kaj nuntemajn komputilojn kaj kriptologiajn teknikojn, ĉar kun ili ligiĝas la informadika evoluo.

El la elsendo 05.04.2025. Legas Barbara – 06′ 36″

Post la informo pri la preparataj majaj eventoj en la kunteksto de la libroj pri Mumin-troloj de Tove Jansson mi nun proponas enrigardi la februaran numeron de Esperantolehti. Sur ĝiaj kulturaj paĝoj Jouko Lindstedt raportas, ke ĉiuj sep klasikaj mumin-romanoj de Tove Jansson aperis Esperante en bela vesto, lerte tradukitaj de Sten Johansson, unu el la plej elstaraj Esperantaj verkistoj nuntempaj. Kaj temas pri 1. Kometo en Muminvalo, 2. Ĉapelo de sorĉisto, 3. Memoroj de Muminpatro, 4. Somermeza dramo, 5. Vintro en Muminvalo, 6. La patro kaj la maro 7. Malfrue novembre.
Krom ke indas legi ilin por lerni bonan Esperantan stilon, – skribas Jouko Lindstedt – ili estas ankaŭ bonegaj donacoj al eksterlandaj amikoj. Miaj personaj rekomendoj estas “Ĉapelo de sorĉisto”, “Somermeza dramo” kaj “Vintro en Muminvalo”, kiuj neforgeseble kaptas la etoson kaj magion de la finnaj somero kaj vintro. “La patro kaj la maro”, kaj precipe “Malfrue novembre”, estas verkitaj egale multe por plenkreskuloj kiel por infanoj. Por konanto de la muminoj estas interesa ankaŭ tio, ke Johansson tradukis ĉiujn librojn laŭ la lasta aŭtora versio, ne laŭ tiuj pli fruaj versioj, sur kiuj baziĝas ekzemple la finnaj tradukoj. Do, se vi legis la librojn finne, precipe “Kometo en Muminvalo” kaj “Memoroj de Muminpatro” proponas al vi parte novan rakonton. La librojn eldonis (kun subteno de Fondumo Esperanto) Esperanto-Asocio de Britio (EAB), kiu nuntempe estas, apud Mondial, la plej aktiva Esperanto-eldonejo. Indas konatiĝi kun ties tuta sortimento por infanoj kaj plenkreskuloj
Bedaŭrinde ekzemple la libroservo de UEA ne vendas librojn de EAB. Oni povas mendi rekte de Britio, sed tiam oni en EU devas pagi iom da dogano. Pli facile estas mendi tra la retaj librovendejoj Adlibris aŭ Amazon. Tion skribis Jouko Lindstedt.
Lian informon sekvas aldona teksto, tiu de EAF-sekretario Tiina Oittinen, kiu aldonas, ke – mi citas: En la jaro 1984 aperis la unua traduko de Muminvalo- libroj en Esperanto fare de la tradukisto Eckhard Bick. La dua eldono estas de 1993, kiam aperis teknike pli bona kaj pli moderna versio kiel diras la tradukanto en la antaŭparolo. Li dankas ankaŭ Esperanto-Asocion de Finnlando, kiu iniciatis, organizis kaj financis la duan eldonon. Speciale Bick dankas s-inon Paula Harju pro lingvaj plibonigoj kaj s-ron Urho Rantanen pro komentoj kaj praktika helpo koncerne diversajn laborojn dum la verkado de tiu eldono. La libro baziĝas sur la verko de Tove Jansson. La originala titolo de la libro […] en Esperanto-priskribo estas estas „La nevidebla infano kaj aliaj rakontoj”. La libron eblas mendi ĉe EAF. Ĝia prezo estas 10 eŭroj aldone al poŝtaj kostoj. Kaj por ekhavi la libron sufiĉas sendi retmesaĝon al eafmendoj@esperanto.fi, kaj la kontaktulo estas Päivi Saarinen.
Eble mi aldonu, ke nun la en la varsoviaj trafikiloj la ekranoj jen kaj jen disbildigas la foton de la aŭtorino de Muminvalaj historioj kun ŝia penso valora prezenton, nome „Traktu ĉiun tagon kiel donacon”. Ĝi valoras ne sole enpensiĝon, sed evidente la enpr aktikadon.
Sur la kulturaj pagoj de la februara Esperantolehti i trovas krome artikolon de Saliko proksimigante la laŭreaton de la nunjara eldono de la ITE-artisto, tio estas amatora artisto, artisto kiu ne akiris formalan edukitecon. Kiel tiu ĉi estis elektita de Asocio por Antaŭenigi Kamparan Kulturon, lige kun la 25-jariĝo de la arta laboro, Markku Sarastamo, artisto kies ŝatokupo estas ankaŭ Esperanto. Kiel ni ekscias el aparte kadrita teksto Markku Sarastamo estas popolartisto kaj fabelverkisto. Lia verkoj estis ekspoziciitaj i.a. en 2007 dum la arta evento Festivalo Arta Lumo, organizita de la Esperanto-Asocio de Finnlando. La verkaro de Sarastamo inkluzivas la fabeltrilogion „Karbujo”, kiu parte aperis ankaŭ en Esperanto. El la unua parto de la trilogio estis presita esperantlingva brajla versio. Saliko aldonas, ke „Li prezentas sin ekzemple kiel verkisto, magiisto, fotisto, faristo de perkomputilaj “pentraĵoj”. Kaj nunjare li prezentos sian arton dum kelkaj diversaj eventoj, i.a. en Hyvinkää dum la t.n. somera artopado. El la redakcia noto ni ekscias, ke „en Esperantolehti 4b/2025 (la PDF-forma kolora numero) aperis multaj artaĵoj de Markku Sarastamo kaj Esperanto-Asocio de Finnlando ricevis ekskluzivan rajton publiki ilin. Kelkaj el la verkoj estas tiaj, kiujn oni povas vidi nur en cifereca formo, ĉar surpapere ili perdas sian efikon (redakta aldono)”. Kaj ni specimene konatiĝas kun la arto de Markku Sarastamo per reta foto de iu el liaj verkoj”. Sed finante nian enrigardon en la februaran numeron de Esperanolehti ni citu lian penson. „Ĉiu tago estos pli bona ol atendite, ĉar kiam mi vekiĝas matene, mi nenion atendas.”

El la elsendo 25.03.2025. Legas Barbara – 07′ 42″

La vilaĝo Staniątki (sta-njon-tki) troviĝas en la regiono de Krakovo ĉirkaŭ 20 kilometrojn sudoriente de la urbo. Ĝia nomo refrencas al la vortoj de s-ta Wojciech (Adalberto), kiu en la 997-a jaro pasis tra ĝi al Krakovo kaj poste norden kun la religia misio al prusoj. Li haltigis ripozcele tiuloke sian akompanantaron per la vortoj „udielamy tady staniatky”. La alia versio laŭ lingva analizo derivas la nomon de la vilaĝo de la persona nomo – Stanimir, Stanisław aŭ Stanibor. Antaŭ 5 jaroj troviĝanta en ĝi la Benediktanina Abatejo de s-ta Wojciech (Adalberto) estis agnoskita kiel plia pola Historimonumento.
Ĝi estis fondita en 1228 fare de Klemens el Brześnica, de la grifita gento – unu el la plej signifaj grandsinjoroj de la Piast-dinastia Pollando kaj lia edzino Racława. Ilia filino Wisenna fariĝis la unua abatino de la klostro. La abatejo en Staniątki estas la plej malnova en Pollando benediktanina klostro distigiĝanta per kontinua 800-jara funkciado, atestanta pri la pola religia vivo, pri la traiĝado de laika kun la abateja kulturoj. Ĝia konstruaĵo mem estas valora dokumento videbliganta la evoluon de la gotika kaj baroka arkitekturo en Pollando.
La konstruigita meze de la 13-a jarcento preĝejo de la Plej Sankta Maria-Virgulino estas opiniata la plej malnova gotika, ununava preĝejo en Pollando. La klostra komplekso kreiĝanta ekde la 13-a jarcentro ĝis la limperiodo inter la 14-a kaj 15-a jarcentoj – malgraŭ alikonstruo en la 17-a jarcento – konservis la mezepokan formon kaj proporciojn. La celo de alikonstruo estis certigi severan fermitecon al la monakinoj konforme al la reformita regulo de benediktaninoj. Dank’ al tio ĉiu fratulino disponis pri aparta ĉelo, apartaj lokoj estis destinitaj por noviculinoj kaj por lernantinoj de laika lernejo; estis aranĝita interna malsanulejo. La funkciadon de tiuj alikonstruoj konfirmis per sia vizito kardinalo Jerzy Radziwiłł en la 16-a jarcento. Staniątki estis ankaŭ dum jarcentoj grava edukcentro de virinoj kiel trezorejo de historiaj memoraĵoj, kiel medio kultivanta la memoron pri la fondintoj el la piastdinastia epoko, kiel viva organismo emananta per naciaj kaj patrioraj tradicioj je laŭvicaj generacioj. Post la 1-a dispartigo de Pollando en 1772 en Staniątki trovi rifuĝejon benediktaninoj el likvidita klostro en la loko Jarosław. Fratulinojn en Staniątki kontraŭ likvido protektis la gvidata de ili lernejo por knabinoj, kiu en 1784 estis transformita en registaran lernejon en la aŭstra aneksoparto de Pollando, Galicio. Dank’ al la alta intelekta kaj kultura nivelo de benediktaninoj ĝi distingiĝis per tre alta instrunivelo. La vizitinta klostron kaj lernejon en 1787 imperiestro atribuis al ĝi subvencion. La klostro kaj la lernejo akiris grandan renomnon en la tuta Galicio. Ekde 1836 la klostro gvidis misiojn, kredofirmigajn semajnojn por la loka loĝantaro. La fratulinoj subtenadis insurgentojn dum la kontraŭcara januara insurekcio en 1861. Dum la 19-a jarento daŭre evoluis la klostra lernejo. Estis establitaj klasoj por kamparanaj infanoj, kreiĝis klaso por knaboj. Oni senĉese zorgis pri la riĉiĝo de la instruporgramoj kaj malgraŭ tio, ke en 1869 lernejo perdis la statuson de lernejo publika la instrunivelo daŭre altis kaj ĝia famo ne malkreskis. La 1-a mondmilito bonŝance ne aparte damaĝis la abatejon. Dum la 2-a modmilito la monakinoj gvidis tie sekretan instruadon, kaj en 1944 ili organizis en la klostro rifuĝejon por infanoj el la damaĝita de la Insturekcio Varsovio. Postmilite la klostro suferis plurajn reprezaliojn flanke de la komunistaj aŭtoritatoj. Estis likvidita lernejo kaj poste la monakinoj estis eksloĝigitaj al la loko Alwernia. Nur post 1956-a jaro, „tiel nomata degelo” – post la Juniaj Eventoj en Poznano, monakinoj povis reveni al Staniątki.
En la klostro kaj en la muzeo en la apuda preĝejo troviĝas pluraj artverkoj, valoraj arkivaĵoj kaj eksterordinare riĉa laŭ la landa skalo kolekto de muziknotoj ligitaj kun la liturgia kantarto. Inter la fino de la 14-a jarcento ĝis la fino de la 16-a jarcento floris en ĝi riĉa religia, muzika kuturo. Al la mezepokaj verkoj de la plej supera klaso apartenas tabula bildo de Dipatrino Doloranta, figuro de Kristo Zorgoplena. El pli postaj epokoj devenas la 16-18-jarcentaj polikromiaĵoj, 15-18-jarcentaj fajne ilustritaj muzikaj manuskriptoj, kolekto de la 16-jarcentaj lignaj formoj por aranĝado de monakinaj kapkovriloj, kolekto de vaksaj figuroj (17-19 jarcentoj), i.a. ilustrantaj la klostra historion, riĉa kolekto de la pola pantroarto el la 16-20 jarcentoj. En tiu kolekto aparte elstaras baroka bildociklo pri la historio de piastdinastia princo, la reganto de Pollando Kazimierz Odnowiciel devenanta el la la Benediktana Abatejo en Tyniec.
Tio ne estas ĉiuj vidindaĵoj, kiuj meritas viziton en la apudkrakova Staniątki. Unuavice logu tien la fakto, ke ĝuste tie ĉi de pli ol 800 jaroj batas koro de la plej malnova en Pollando Benediktanina Abatejo.

El la elsendo 05.03.2025. Legas Barbara – 07′ 45″

Hieraŭ la redakcion atingis la papera versio de la februara numero de la revuo „Esperanto”. Ĝi jam delonge en pdf-versio estas elŝutebla ĉe uea.org, sed la papera revuversio fariĝis la okazo relegi kelkajn artikolojn, i.a. raporton de Federico Gobbo kaj Iris Marijke Koelewijn pri la esplorrezultoj inter la duolinganoj pri iliaj motivoj lerni Esperanto. La esplorgrupo ne estis tre granda, nur 12-persona, sed kiel skribas la aŭtoroj la akiritaj rezultoj valoras kiel startopunkto. Aparte tial, kiel fine la aŭtoroj konstatas, ke post la analizo de la esplorrezultoj „..la kerna demando, kiamaniere konvinki la retumantajn lernantojn eniri la E-komunumon, restas senresponda sed nepre grava, almenaŭ en la kunteksto de Duolingo” – fino de la citaĵo. Ne eblas kaŝi, ke la demando ne estas nova, kaj se rilate al la menciita esploro ĝi koncernas duolinganojn ĝi daŭre devas troviĝi en la atentofokuso sur la baza nivelo de grupoj en diversaj urboj kaj landoj. Entute en la atentofokuso de UEA.
Interesajn temojn, ne ligitajn kun la movado, sed kun ĝiaj membroj mi trovis en la 10-a kaj la 11-a numeroj de „La Revuo Orienta” el Japanio, kiuj lastatempe atingis la redakcion/
Verdire ĉe la titolo „Ĉu eblas areopologii pri Esperantujo” en la oktobra numero e la japana revuo mi stumblis. Ne tuj mi komprenis la uzitan terminon >areopologii<, sed rapide evidentiĝis klare, ke temas pri terenaj, spacaj esploroj realigataj rekte en la loĝloko de socia grupo, kiu estas la eplorsubjekto”. Iŝiuĉi Joŝiki el Tokia Universitato doktoriĝas pri ĉi tiu temo farinte siajn esporojn en Butano. Dum sia preskaŭ dujara estado tie, en la senhejmiĝanta butana kamparo, ŝi lernis lokajn lingvojn por kompreni la propran vidmanieron de butananoj pri sia kulturo kaj socio”. La aŭtorino eksplikas samteme – ni citu: „esence ĉiu lingvo en la mondo havas areon al kiu ĝi estas asociita. Ekzemple se temas pri la japana lingvo ĝia areo estas Japanio, kaj se temas pri la tŝangla lingvo (kiun ŝi i.a. lernis) estas Orienta Himalajo. Ni, areopologoj uzas lingvojn kiel ŝlosilon por deĉifri areojn, kaj foje provas malkonstrui establitajn kadrojn pri tiuj areoj”, fino de la citaĵo. Iŝiuĉi Joŝiki estas ankaŭ esperantistino kaj do logike ŝi alrigardis Esperantujon laŭ la prismo de siaj esploroj kaj interesokampo. Ŝi do konkludas, denove mi citas:… „aeropologio, kiu premisas la ekziston de areo, havas alian aspekton ol Esperanto. Sed mi kredas, ke ĝuste tio estas la vidpunkto, kiu kreas ligitecon inter Esperanto kaj areopologio. Esperantujo montras al ni ne nur ke estas neeble pensi pri ĝi kiel areo, sed samtempe ke ne plu ekzistas areoj en la mondo en la ideala senco. Krome, tiusence Esperantujo havas kritikan kaj aktivan signifon, kiu ebligas al ni rekonsideri la tradiciajn konceptojn ligitajn al areoj, kiujn areopologio premisas” – fino de la citaĵo. Certe interesa temo, eble por iuj niaj legantoj tute nova same kiel por mi.
La ĵus traktita artikolo aperis en la rubriko „Akrevide, akreklare – kiel ni fosas nian sulkon”. En la novembra numero de „La Revuo Orienta” en la sama rubriko Umihotaru proponas al la leganto konatiĝi kun li kiel skribamanto – admiranto de skribsistemoj. Ĝenerale ni esperantisoj pli bone scias kiom da lingvoj ekzistas kaj kiom da ili estas minacitaj, sed verŝajne ne multaj el ni kapablus respondi kiom da skribsistemoj ekzistas. La aŭtoro do informas i.a., ke kvanam malfacilas respondi la demandon precize, sed „en la plej freŝa versio de la tutmonda signokodo Unikodo 16.0, nuntempe troviĝas 168 skribsistemoj difinitaj. La normo ISO 15924, kiu donas mallongigojn al skirbsistemoj en la mondo enlistigas 214 nomojn de skriboj, inkluzive ĉiujn en Unikodo”.
Umihotaru evidentiĝas esti ne sole admiranto de skribsistemoj, sed ankaŭ komencis okupiĝi pri tiparoj kiel ŝatokupo. Kaj kiel aldone li konfesas, mi citu: „Principe, mi senĉese prilaboras unu tiparon kiel mian vivverkon, kun la celo desegni propramane ĉiajn literojn kaj simbolojn en la mondo kiel eble plej multe, inkluzive de tiuj kiuj ne ekzistas eĉ en Unikodo” . Tiel ni ekscias sekve, ke lia tiparo Nishiki-teki havas jam ol 28 mil diversajn signojn. Eblas sole gratuli al la aŭtoro, skribsistema amanto kaj scivoleme atendi liajn pliajn artikolojn pri la temo.
Cetere la informo pri tio, ke ekzistas interkonsento inter kvar tjurkaj ŝtatoj ekuzi komununan alfabeton povas veki lian scivolemon. Kaj ĝuste tiu informo, pri kiu ni informis siatempe en la elsendo dank’ al Edmond Ludwig aperis en la papera, lastperioda eldono 2024 de „La Informilo”, la bulteno de Orienta Francio. Ĝi venis ĝidate kaj jarkomence ĝi surprize varmigis niajn korojn per la kovrilbilda foto de nia redakcia paĝo kun la repreno de la ĵus menciita informo. Tradicie la dulingva informbulteno el la Orienta Francio abundas je pluraj raportoj kun koloraj fotoj pri e-istaj renkontoj kaj eventoj. Jarfine i.a. temis pri la beatiga ceremonio de pastro Max Josef Metzger kaj transdono de Aalen-premio al Chiara. Ne ĉiuj kontribuoj rilatas al la eventoj pasintaj, kion reliefe pruvas la artikolo pri Vigy, la vilaĝo de la printempa staĝo en majo 2025.
Do tiom en nia hodiaŭa trarigaro kaj samtempe ni danke konfirmas la lastatempan ricevon de la retaj versioj de la februaraj „Esperantolehti” el Finnlando kaj „Novaĵoj Tamtamas” el Japanio.

El la elsendo 25.02.2025. Legas Barbara – 08′ 42″

En iu momento mi lasis min al scivolema esploro pri la plej sude troviĝanta loko en Pollando, se mi rektavoje – sur la mapo – ŝatus atingi la nunjaran kongresurbon Brno. Iom surprize mi trovis i.a. la lokon Międzygórze (mjenĝiguĵe). Neniam mi estis tie, sed ja fojfoje interparolante kun iuj malnovaj esperantistoj mi aŭdis pri tio, ke oni estis tie, renkontiĝis, enamiĝis, geedziĝis… Kaj eble eĉ se iuj el ni sciis pri la E-feriado en Miedzygórze, verŝaje por plimulto la lokon Międzygórze kaj la tiean E-feriadon kovris polvo de forgeso.
Do, kiel ĉio ĉi okazis? Edulo Wojtakowski en sia historio pri Esperanto en Silezio informas, ke en la jaro 1962 komenciĝis periodo de kontaktoj kun eksterlandaj esperantistoj, post kiam 60-persona grupo de sileziaj esperantistoj partoprenis la Universalan Kongreson en Budapeŝto. Kaj la sekvan jaron 1963 same multnombra grupo partoprenis la Universalan Kongreson en Sofio kaj junularan TEJO-kongreson en Vraca. Poste, lime de 1964 kaj 1965 en la loko Karpacz okazis internacia esperantista junulara seminario, kiun organizis PEJ, Pola Esperanto-Junularo, kiun krom vroclavanoj partoprenis gejunuloj el Bulgario kaj Hungario. Tiun seminarion en Karpacz partoprenis ankaŭ Edward Wojtakowski kun sia tiam fianĉino Wanda Knobloch. Ili eksciis de la partoprenantoj el Bulgario kaj Hungario pri la eblecoj vojaĝi al Pollando el iliaj landoj. Post la finiĝo de la evento Edward Wojtakowski prezentis la ideon organizi internacian esperantistan feriadon en la montaro Sudetoj. Wanda Knobloch proponis la lokon Międzygórze, kiun ŝi jam konis, ĉar antaŭ kelkaj jaroj ŝi partoprenis tie tendaron por skoltaj aktivuloj. La unua feriado okazis komence de oktobro 1965, ĉar nur tiun periodon, jam post la turisma sezono, proponis al ni Direkcio de Fonduso de Laborula Feriado (FWP) en Lądek-Zdrój, kiu administris la fericentron en Międzygórze. Neatendite por ĉiuj, tiu unua feriado estis tre sukcesa. Partoprenis 160 personoj el 8 landoj kaj tio ekplaĉis al la adminisrantoj kaj E-feriado porkonstante ekgastis en la ĉarma Międzygórze. Feriadoj organizataj de la Fonduso de Laborula Feriado, sindikata feria entrepreno estis volonte subvenciataj de laborentreprenoj. Emeritoj kaj pensiuloj povis ĝui unufoje jare kelkprocentan rabaton. Tiutempe estis malfacie polaj esperantistoj vojaĝi eksterlanden tial la feriado en Międzygórze estis/fariĝis la sola okazo por senperaj kontaktoj kun eksterlandaj esperantistoj.”
Inter 1965-1989 okazis 34 dusemajnaj ferioskipoj kun la nomo „La Ora Pola Aŭtuno” kaj „Esperanto hejme”, ĉi-lasta destinita por la gepatroj kun infanoj. Entute E-feriadon dum la jarkvarono partoprenis pli ol 10 mil personoj esperantistoj, kvankam ne ĉiam el kelkdek nacioj. En la lasta feriado en 1989, tiam jubilea ĉar ĝuste solenanta la 25-jariĝon partoprenis 1500 personoj en tri apartaj feriestadoj.
Tio pasis, sed Międzygórze restis kaj daŭre estas loga vizitloko, ripozloko pro sia pitoreska situo kaj proksimeco de la Nacia Parko Góry Stołowe (Tablaj Montoj). La Tablomontoj estas eble la plej unika parto de Sudetoj. Kvankam iuj pejzaĝoj povas esti trovitaj ankaŭ en aliaj partoj de la montaro, la Tablomontoj estas en Eŭropo malofta ekzemplo de platmontoj kun aparta geologio. Tial ĝi estas ideala loko por la naturŝatantoj, kiujn logas kaj kiuj povas admiri tie unikajn rokformaciojn, densajn arbarojn kaj kristale purajn rojojn.
La komencon de Międzygórze oni devas serĉi en la loĝsetlejoj el la 16-a jarcento establataj de arboharistoj kaj homoj produktantaj lignan karbon dum la ĉirkaŭa loĝantaro okupiĝis pri arbarmastrumado kaj teksado. Komence de la 17-a jarcento oni fosis tie ferercojn, kio tamen falis post la 30-jara milito (1618-1648). En la 19-a jarcento dank’ al princino Marianna, la edzino de la prusa princo Albrecht Hohenzollern Międzygórze fariĝs populara klimata restadejo kun karakterizaj svisstilaj konstruaĵoj. La princino iniciatis konstruadon de pluraj vilaoj kaj pensionoj en la tirola stilo. Temas pri altaj konstruaĵoj kun pluraj terasoj, balkonoj, riĉe ornamitaj lignoĉizitaj fasadoj sur ŝtonfundamentoj karakterizaj por svisstilaj kontruaĵoj. Międzygórze estas konata krome en la tuta regiono kiel kuracloko. Ĉirkaŭas ĝin fabaj, piceaj arbaroj kaj pluraj grimpaj rokpostenoj, tute aparte por sportemaj turistoj. Unu el la plej ĉefaj atrakciaĵoj estas la akvofalo „Wilczki” (lupetoj), la dua en Sudetoj skvofalo havanta 22 metrojn, unu la plej volonte vizitataj lokoj ne nur pro sia naturbeleco, sed nkaŭ pitoreska ĉirkaŭaĵo. Antaŭ kelkaj jaroj la tuta tereno ĉirkaŭ la akvofalo fariĝis facile alirebla kaj sekura. Oni difinis kaj belstile indikis promenvojojn al la panoramaj alrigardejoj. Super la akvofalo troviĝas historia ponto ankoraŭ el la epoko de princino Marianna, kiu enamiĝis al ĉi tiu loko. Laŭ ŝia komisio okazis tie la unuaj laboroj ebligantaj ĝui la terenon laŭ la turisma vidpunkto. Ŝi mem havis apude sian restaddometon.
Miedzygórze nun estas ankaŭ bonega startoloko por montaj ekskursoj laŭ kelkaj turismaj itineroj. Komencante de facilaj montopromenejoj projektitaj por familioj kun infanoj ĝis tiuj destinitaj por spertoplenaj, sportemaj turistoj. Unu el la plej famaj cellokoj estas Masivo de Śnieżnik, montoriĉa montetaro sur la ĉelimejo de Kłodzko, Bohemio kaj Moravio. La alteco de la masivo egalas al 1425 metroj super la marnivelo. Aparta atrakciaĵo ĝia Trimara Pinto, la unusola pola monto de sur kiu fluas akvoj al… tri maroj. La rivero Nysa Kłodzka celas Baltikon, Lipovski Potok fluas al la Norda Maro kaj la rivero Morawa celas la Nigran Maron. Sur la Trimara pinto de tri jaroj estas disponigita al turistoj panorama turo
Al diversaj gustoj kaj eblecoj estas adaptita la tranokta bazo en Międzygórze ofertante same luksajn kondiĉojn kiel ankaŭ kondiĉojn por modestaj naturŝatantoj en 30 ripozdomoj kaj disponigante al la turistoj du skiliftojn. En registrio de la historiaj objektoj de Międzygórze troviĝas la historia urboplano el la periodo inter la 16-a kaj 20-a jarcentoj, ligna paroĥa barokstila preĝejo de s-ta Josefo el la 18-a jarcento. Atenton kaptas la pilgrimpreĝejo de Dipatrino la Neĝa sur la monto Igliczna el 1781, kun ekspozicio prezentanta interne la historion de la sanktejo kaj prezentante lignan funkciantan dum la tuta jaro moviĝantan kristnaskan kripeton.
Międzygórze kaj la regiono meritas la viziton ne nur aŭtune, ne nur vintre, sed ankaŭ printempe kaj somere. Do eble la Universala Kongreso en Brno fariĝos por iuj la okazo por viziti aŭ reviziti iam bone konatan en Esperantujo lokon, Międzygórze.

El la elsendo 10.02.2025. Legas Barbara – 10′ 38″

Ĝuste hodiaŭ pasas la 309-a mortodatreveno de la amata edzino de la pola reĝo Johano la 3-a Sobieski, karesnome konata kiel Marysieńka. Kvankam ŝi naskiĝis kaj mortis en Francio preskaŭ la tutan vivon ŝi pasigis en Pollando kaj cetere tie ĉi ŝi estis fine sepultita kune kun la amata edzo.
La edzeco de Maria Kazimiera d’Arquien kun Johano Sobieski en la pola historio eble estas la unusola ekzemplo de tiom granda ampasia rilato inter la polaj regantoj. En la komuna vivo ili ne sole reciproke sin arde amis, sed ankaŭ apogis senrezerve. Atestas pri tio lasita de ili riĉa amplena leterkolekto. Ili estis verkitaj ĉefe dum iliaj disiĝoj jen pro nobelkunvenoj, partopreno de Johano sur diversaj batalkampoj interalie dum fama batalo kontraŭ turkoj apud Vieno en 1683. La leteroj bilidigas aŭtentojn emociojn de la reĝa paro, kaj krome malfacilaĵojn kaj problemojn de la tiama mondo.
Marysieńka, Maria Kazimiera d’Arquien naskiĝis la 28-an de junio 1641 en Nevers, Burgundio. Ŝiaj geaptroj estis markizo Henri Albert de La Grange d’Arquien el familio kun plurjarcenta historio, sed sen plu granda influo. La patrino, Françoise de La Châtre, devenis el aristokrata familio kaj estis honordamo de reĝino Ludovika Maria Gonzaga. La gepatroj zorgis pri sia filino, kiu tre frue estis sendita al la kortego de la reĝino. Maria Kazimiera apenaŭ kvar- aŭ kvinjara venis al Pollando kun la kortego de la reĝino, kiu fariĝis la edzino de du sinsekvaj polaj reĝoj. Marysieńka rapide alproprigis la polan lingvon kaj kulturon. Tamen en 1648 pro la malfacila situacio en la lando kaj la morto de reĝo Vladislavo la 4-a la vidviĝinta Ludovika Maria Gonzaga resendis la sepjaran knabinon al Francio. Tie en la familia Nevers dum ĉ. 4 jaroj ŝi kompletigis edukon en la klostra ursulanina lernejo. Reveninte al Pollando Marysieńka apartenis al la plej ŝatataj honordamoj de Ludovika Maria Gonzaga, kiu dume fariĝis la duon fojon la reĝino de Pollando edziniĝinte al Johano II Kazimiro Vasa. Marysieńka enirante la mondanan vivon perfektiĝis pri politikaj aferoj, ekregis la epistolan arton kaj en la perspektivo estis edziniĝi al bonstata pola magnato, kiu iĝu pledanto ĉe la reĝina alo. Marysieńka akiris apartan pozicion inter la ceteraj damoj kaj fariĝis ne sole atestanto, sed ankaŭ partoprenanto de gravaj politikaj kaj kortegaj eventoj de la Pola Respubliko. Kiel skribis pri la 13-jaraĝa tiam knabino pola politikisto kaj poeto, Jan Andrzej Morsztyn ŝia anĝeleska korpo harmoniigis en si spritecon kaj racion.
La unua renkontiĝo de Jan Sobieski kun Maria Kazimiera d’ Arquien okazis ĉirkaŭ 1655 kaj sendube temis pri la fulmenamiĝo. Maria Kazimiera kvankam junaĝa logis la atenton per sia gracio kaj inteligenteco. Logis ŝia viglo, energio, sed samtempe subtileco. Jan devenanta el bonstata kaj influpova magnata familio estis tiam juna oficiro distingiĝanta per karieraŭguraj trajtoj. Lia familio tenis proksimajn rilatojn kun la reĝa kortego.
La reĝino Ludovika Maria Gonzaga sciis pri la profunda sentimento de ambaŭ. Jan ne kaŝis sian afekcion kaj la deziron de la edziĝo. La reĝino favoris ilin, sed… sed Jan faris paŝon nepardoneblan. Dum la invado de svedoj kontraŭ la Polan Reĝolandon li deklaris sin flanke de Karolo la 10-a Gustavo. Eĉ se nur por tri monatoj tio eĥis negative kaj vaste. La forlaso de la reĝo Johano Kazimiro sekvis per la reĝina malfavoro. Ŝi decidis do, ke Maria Kazimiera d’Arquien edziniĝu al Jan Sobiepan Zamoyski, unu el la plej riĉaj kaj influpovaj mangantoj de la Respubliko. Marysieńka fariĝis lia edzino havante 17 jarojn. Ne temis pri feliĉa geedzeco eĉ se la paro havis kvar infanojn, el kiuj tamen neniu ĝisatendis maturan aĝon. Juna kaj ambicia Marysieńka ne kontentis pri la komuna vivo. La morto de Jan Zamoyski 7 jarojn post la geedziĝo ebligis la edziniĝon al la unua amo, la atendanta ŝin Jan Sobieski. Aldonendas, ke tiu ĉi neniam ĉesis direkti al ŝi epistolojn kun amcertigoj. Ili eĉ elpensis specialan amlingvaĵon, kiun ili praktis dum la tuta vivo ŝi verkane la leterojn en Varsovio, li sendante ilin de la batalkampoj. La leteroj forte impresas pro nevelkanta tra jaroj reciproka raviĝo kaj sopiro. Ilia nupto, malgraŭ funebroperiodo post la forpaso de Jan Zamoyski okazis la 14-an de julio 1665. Pli frue ili jam sekrete ĵuris amon ankoraŭ antaŭ la sepultaj solenaĵoj.
Marysieńka fariĝis la edzino de unu el la plej gravaj militistoj de la Pola Reĝolando kaj baldaŭ reĝino de Pollando. Jan Sobieski estis elektita kiel la pola reĝo en 1674. Marysieńska kiel la reĝa edzino havis signifan infuon je la politikaj aferoj de la reĝa Respubliko. Ŝiaj ambicioj kaj forta personeco kaŭzis, ke ŝi estis agnoskita kiel unu el la plej gravaj virinoj de sia epoko. Ŝi viglis por firmigi la pozicion de la edzo, ofte engaĝiĝate en komplikajn politikajn intrigojn. Kiel la reĝino ŝi gvidis politikon, kiu celis polan-francan prokimiĝon.
Marysieńka estis ankaŭ granda mecenato de la arto kaj literaturo. Laŭ ŝia iniciato kreiĝis multaj konataj konstruaĵoj kaj unu el la plej brilaj, plej gravaj estas la barokstila palaco en la apudvarsovia Wilanów, la rezidejo de Sobieski-familio. La reĝino Marysieńka famiĝis ankaŭ per sia karitata agado subtenente multajn ekzeziajn fondaĵojn kaj kreante novajn hospitalojn. Ŝia vivo plena de amo, sed ankaŭ politiko vaste eĥis en la historio de Eŭropo. El inter 8 infanoj de la geedza paro kvar atingis la maturan aĝon. Kune kun Jan Marysieńka esperis, ke ilia plej aĝa filo Jakobo estos elektita kiel reĝo de Pollando kaj eblos denove instali en Pollando la heredan monarkon. Tio ne okazis.
Post la morto de Johano III Sobieski en 1696 Marysieńka ne plu edziniĝis. Tri jarojn post la forpaso de la amata edzo ŝi forveturis al Romo, kie ŝi vivis dum kelkaj jaroj. Fine de la vivo ŝi translokiĝis al Francio kaj la lastajn unu kaj duonan jarojn ŝi pasigs en la kastelo de Blois. Tie ŝi mortis la 30-an de januraro 1716. La ĉerko kun ŝia korpo unu jaron poste estis venigita al la varsovia kapucena preĝejo kaj metita apud tiu de Johano la 3-a Sobieski. De tie en 1733 kune kun la teraj restaĵoj de la reĝo ŝi estis transportita al la Wawel-kastela katedralo en Krakovo. Marysieńka kaj Johano la 3-a Sobieski estis sepultitaj unu apud la alia en la kripto de s-ta Leonardo.

El la elsendo 30.01.2025. Legas Barbara – 09′ 32″

En niaj radiaj vojaĝoj tra Pollando ni volas inviti vin al la urbo Chełmno, kiu dum pluraj jaroj rolis kiel imitmodelo por la aliaj. Al la urbo opiniata unu el la plej belaj urboj en la pola Pomerio.  Ĝia nomo rilatas al la geografia situo. Chełmno devenas el la pola vorto „Chełm” , kio signifas nun kaskon, sed iam oni tiamaniere difinis ankaŭ altaĵon. Saman signifon  havas la vortoj latina „Culmen” kaj germana „Kulm”, sub kiuj ankaŭ la urbo estis konata.  Do, la plej malnova parto de la urbo konservita preskaŭ senŝanĝe ĝis hodiaŭ troviĝas sur la altaĵo.
La historio de Chełmno estas relative malnova, ĝi jam en la frua mezepoko estis grava urbo, kion konfirmis laste la malkovro de la restaĵoj de la granda romanika baziliko el la 11- a jarcento. Sed verdire impona disfloro de Chełmno ligiĝas kun la Teŭtona Ordeno.  Kiel ni jam menciis lastsemajne en la l3-a jarcento laŭ la peto de la pola princo Konrad la Mazovia Teŭtonoj setliĝis en Pollando, oficiale por kristantigi Prusujon, sed kun sekreta intenco establi en tiu regiono sian propran ŝtaton. Jam la 28-an de decembro de la 1233-a jaro la granda landa majstro de Teŭtonoj, Hermann von Salza prezentis la dokumenton atribuantan la urborajtojn al Chełmno, konatan kiel Chełmno–privilegio. Ĝi premisis ia.,  ke Chełmno fariĝos la ĉefurbo de la teŭtona ŝtato.  Temis pri tre noveca leĝo, ĝi  rolis kiel specifa  konstitucio reguliganta ĉiujn sferojn de la socia, politika kaj ekonomia vivo. Ĝi kreis bonegajn kondiĉojn por la evoluo de la urbo. Dank’ al ĝi la loĝantoj de Chełmno riĉiĝis,  brile disvolviĝis metiarto, arkitekturo kaj komerco.  La privilegio liberigis  Chełmno-regionon de impostoj, atribuis al ĝi  la rajton elekti juĝiston kaj eĉ difinis principojn emisii proprajn monerojn. Ĝi ankaŭ permesis heredigi propraĵojn de la gepatroj al la infanoj sendepende de la sekso. En la ceteraj regionoj de Pollando – same kiel en multaj lokoj en Eŭropo – tiam povis heredi sole filoj.
Laŭ Chełmno-privilegio kreiĝis pluraj lokoj. Ekde  la mezopoko ĝis la 18-a jarcento oni fondis baze de ĝi 1364 vilaĝojn, setlejojn kaj 225 urbojn, inkluzive de Varsovio. La dokumento el la 1233-a jaro forbrulis 10 jarojn pli poste dum granda incendio. Ĝia laŭvica versio estis prilaborita la 1-an de oktobro de la  1251-a jaro kaj en ĝi oni krome difinis Chełmno kiel urbon ĉefa kaj pli atentinda ol la ceteraj.  Tiu dokumento troviĝas aktuale en Berlino.
La Teŭtona Ordeno havis pluajn planojn ligitajn kun la urbo, en kiu oni volis ia. situigi universitaton, kio malsukcesis pro ĉiam malpli bona internacia situacio de teŭtonoj. Pri la planoj atestas la konserviĝinta ĝis hodiaŭ fondo-akto subskribita de papo Urbano la 6-a.  Pri la iama graveco de la urbo en  Chełmno atestas pluraj malnovaj konstruaĵoj. Ili ravas des pli, ke ene de la defendomuregoj ili ĝisatendis la nuntempon en preskaŭ ne ŝanĝita ekde la mezepoko stato. Unu el la plej grandaj fierindaĵoj kaj samtempe la plej karakterizaj konstruaĵoj de la urbo estas la ĉefparoĥa preĝejo de la Ĉielpreno de la Dipatrino. Oni konstruis ĝin en la jaroj  1280-1320, en la loko de pli frua ligna sanktejo. La preĝejo estas ankaŭ unu el la plej grandaj religiaj konstraĵoj en la teŭtona ŝtato. Valoras aldoni, ke ankaŭ la troviĝanta en Kaliningrado (la iama Królewiec aŭ Konigsberg)  katedralo estas ĝuste  ĝiaj imitaĵoj. Karakterizas ĝin  la malsimetriaj turoj. La deksta estas signife pli alta ol la maldekstra. Laŭ la legendo la konstru-laboroj senĉese longiĝis kaj fine konstrustoj decidis labori ankaŭ dimanĉe kaj dum la festoj. Ilia konduto elvokis firman malaprobon de Dio kaj kiam oni finis la konstruadon la  turon trafis fulmtondro, kiu parte ĝin detruis.
Tamen serioze dirante la turon oni ne finis aŭ pro la menciita jam granda incendio aŭ pro la ruiniĝo de ĝia parto aŭ simpla monomanko.   Ĝis la 14-a jarcento Chełmno rolis kiel loko de diverslanda komerco pro Vistulo, apud kiu ĝi situas. Oni vendis ĉi tie varojn ia. el Rusujo kaj Hungario. Sed kun laŭvicaj jardekoj la ĉefan lokon ĉi koncerne transprenis Toruno pro sia pli bona situo. Malgraŭ tio, ke post la mezepoko Chełmno neniam plu estis same pova urbo, ĝiaj loĝantoj ne devas honti pri ĝia historio. En la urbo dum jarcentoj setliĝis multaj eksterlandanoj, rifuĝintoj persekutataj en siaj patrujoj ia. pro religiaj kialoj. En Chełmno plej multnombre setliĝis skotoj, nomataj en multaj dokumentoj ”szotoj”. Unue ili okupiĝis ĉefe pri la komerco, sed pluraj familoj post la paso de la jaroj firme enradikiĝis en la lokan medion, okupante eĉ la plej signifajn urbajn postenojn. En la menciita ĉefparoĥa preĝejo de la Ĉielpreno de la Dipatrino troviĝas eĉ portreto de skota Walter-familio en tradiciaj vestoj de la pola nobelaro.

El la elsendo 20.01.2025. Legas Maciek – 06′ 25″