Sciencaj informoj
Polaj studentoj kun premioj en la konkurso Future Mars Life
Studentoj kaj diplomitoj de la Vroclava Politekniko el la grupo Innspace prilaboris projektojn, kiuj ebligos al homo ekloĝi sur la Marso kaj du el ili estis premiitaj en la internacia konkurso Future Mars Life. La konkurso organizata en Ĉinio estas parto de la projekto „C Space”, kadre de kiu inter junuloj de la tuta mondo estas popularigata la aviado kaj la Kosmo, kiel sferoj kun kiuj valoras ligi sian estontecon. La organizantoj ricevis pli ol tri mil projektojn el la tuta mondo, kiuj traktas diversajn aspektojn de la funkciado sur la Marso komencante de la produktado de nutraĵoj kaj vestaĵoj, tra transportaj problemoj ĝis edukado kaj distro en la homa kolonio. La ĵurio konsisitata el tridek personoj elektis premiotojn en ses kategorioj atribuante al ili la premiojn „Winner”. El inter ili estis elektitaj entute 32 elstaraj projektoj premiitaj per „Gold Winner”. Inter ili troviĝis la projekto „Ideacity” el Pollando. Temas pro projekto de urbo situanta en plimulto sub la marsa grundo. Tiu projekto ricevis pasintjare la 5-an lokon en la usona konkurso Mars Colony Prize. La alian premion polaj studentoj akiris pro la projekto „Dome”, kiu rilatas al la kolonikonstruaĵo utigonta la diurnan amplitudon de temperaturoj sur la Marso.
El la elsendo 18.08.2020. Legas Barbara – 1’43”
Polaj sciencistoj klopodas klarigi pri kio klaĉas abeloj
Abeloj komunikas inter si pere de dancoj kaj emisiado de feromonoj. Sed tio ne estas iliaj solaj komunikmanieroj. En iuj situacioj, kiel ekzemple antaŭ la forlaso de abelujo fare de abela masklo aŭ kiam la abelreĝinopatrino metas tro malmultajn ovoj la abeloj komunukas tion pere de la flugilvibrado. Pri la flugilvibrado kiel komunkmaniero inter abeloj oni sciis delonge, sed nur nun eblis tion filmregistri kaj krome konstati, ke la flugilvibrado okazas en diversaj kuntekstoj. Tion konstatis sciencistoj el Agronomia Universitato en Krakovo (la suda Pollando) observante abelojn en abeluloj kun vitraj muroj helpe de kamerao registranta 3000 fotogramojn je unu sekundo. Tio ebligas vidi moviĝantajn abelojn 100 fojojn malpli rapide ol en kutima filmo. La esplorado de abela flugilvibrado havas apartan signifon kiam pretiĝas abelsvarmo. En tiu periodo laborabeloj konstruas abelujajn strukturojn en kiuj evoluas novaj abelpatrinoj kaj la malnova patrino kun parto de la abela familio forflugas. Dum abelsvarmo la mielproduktado en abelujo malkreskas. Abelistoj klopodas do malebligi abelsvarmon, sed pro tio necesas daŭre kontroli abelujojn. Profesoro Tofilski havas la esperon, ke la esploroj pri la abela flugilvibrado ebligos antaŭvidi abelsvarmon post la apliko de minimikrofonoj en abeluloj. Dume tamen estas necesaj multaj pliaj esploroj, kiuj ne facilas, ĉar abelsvarmo kutime okazas nur unu fojon en la jaro.
El la elsendo 18.08.2020. Legas Barbara – 2’12”
Diamanta vajco ebligis enrigardi la Terkernon
Nia scio pri la terkerno, kiu troviĝas en la profundo ekde 3 mil kilometrojn sub la terkrusto devenas el la observado de la sismaj ondoj, kiuj trapenetris la terkruston. La proprecoj de la terkerno estas esplorataj ankaŭ baze de teoriaj prikalkuloj kaj komputila modelado, ankaŭ dank’ al subigado de materialoj al ekstremaj temperaturoj kaj premo. Dank’ al tio estas sciate, ke la kerno konsistas el du partoj. Interna, firma – konsistanta ĉefe el fero kaj nikelo kaj ekstera, en kiu dominas likva fero. Nun japanaj sciencistoj sub la gvido de Yasuhiro Kuwayama el la Tokia Universitato rekreis laboratorie la ekstremajn kondiĉojn regantajn en la ekstera parto de la terkerno. Por atingi grandegajn premon kaj temperaturon estis aplikita altgrade specialigita diamanta vajco. Tiu tekniko ebligas teorian, nelimigitan en la tempo okazigadon de eksperimentoj. Ĝis nun oni sukcesis atingi kondiĉojn regantajn en la tera kerno nur dum kelkaj mikrosekundoj. Japanoj helpe de diamanta vajco subigis provaĵon de likva fero al premo de 116 GPa (gigapaskaloj), kaj sekve helpe de lasero varmigis ĝin ĝis la temperaturo de 4350 kelvinoj. Se tiu temperaturo plej verŝajne estas reala en la terkerno, la menciita premo estas iom malpli alta en la supra parto de la ekstera kerno ol atendite. Post la komparo de la rezultoj de la eksperimento kun la observodonitaĵoj Kuwayama kaj lia kolektivo komparis la termdinamikajn proprecojn de sia ferprovaĵo kun niaj scioj pri la ekstera kerno. Estis konkludite, ke ĝi estas je 7,5 procentoj malpli densa ol likva fero. Tio signifas, ke troviĝas en ĝi multaj aliaj neidentigitaj ĝis nun elementoj. Materialo en la ekstera kerno fluas je 4 procentoj pli facile ol likva fero.
El la elsendo 02.06.2020. Legas Tomek – 2’11”
Koralaj rifoj pli imunaj je altaj temperaturoj
La aŭstralia scienca agentejo CSIRO informis, ke oni sukcesis grandigi la imunecon de koralaj rifoj je altaj temperaturoj. La kreskanta temperaturo de la mara akvo kaŭzas, ke ili perdas la etajn glonojn, kiuj simbioze vivas en ili. Sekve de tio koraloj blankiĝas kaj estas subnutritaj. La kolektivo de doktoro Patrick Buerger el CSIRO kreis en laboratorio mikroalgojn, kiuj toleras altajn temperaturojn. Komence de la nuna jaro en la Granda Korala Rifo en Aŭstralio okazis amasa blankĝo de koraloj, la tria dum la lastaj tri jaroj. Du similaj kazoj estis notitaj en 2016 kaj 2017. Du trionoj de la Granda Korala Rifo, la plej granda ĉi-speca sistemo en la mondo estis difektitaj. La aŭtoroj de la malkovro esperas, ke la malkovro protektos la koralajn rifojn minacitajn de formorto. La rezistaj je varmo simbiozaj glonoj aldone pli bone frontas fotosintezon.
El la elsendo 26.05.2020. Legas Tomek – 1’04”
Silikona rubando monitoras cerbon kaze de lezo
Ĝis nun oni malmulte esploris, kio okazas kun kortekso dum la kaplezo. Plej ofte tamen temas pri serioza akcidento. Aktuale polaj sciencistoj el la Vroclava Politekniko, en la suda Pollando, laboras pri malpeza silikona rubado por la kapo, kiun oni povas surmeti ekzemple dum la sportaj ekzercoj. Ĝi ebligas monitori la cerbon kaze de lezo. Sed ne temas sole pri la sekvado kiel kreiĝas lezoj kaj misfunkciado de cerbo kaze de kontraŭpuŝiĝo aŭ falo. Ĝi povas helpi en laboroj pri rimedoj protektantaj la kapon, ekzemple dum la testado de kaskoj. La vroclavaj sciencistoj testis jam sian silikonan rubandon i.a. helpe de volontuloj praktikantaj diversajn sportbranĉojn, kiel ekzemple la usonan piedpilkon.
El la elsendo 26.05.2020. Legas Tomek – 0’52”
Neatendita komuneco inter loĝantoj de Afriko kaj Neandertala homo
En deoksiribonuklea acido, DNA de afrikaj loĝantoj sciencistoj konstatis mirigan kvanton de DNA de la neandertala homo. Laŭ la esploroj de Joshua Akey el Princeton University temas eĉ pri tri dekononoj de la genomo. Tiu konstato mirigis sciencistojn, ĉar neandertala homo ne vivis en Afriko. La plej novaj esploroj elmontras tamen, ke ilia genetika kodo trafis al Afriko kun la migranta Homo sapiens. Novaj esploroj, kies rezultoj estis publikigitaj en la periodaĵo „Cell” povas klarigi krome alian misteron. Kial inter la loĝantoj de la orienta Azio estas pli da DNA de la neandertala homo ol ĉe eŭropanoj. La esploroj de Akey konformas al la publikigotaj ekzamenrezultoj de Sarah Tishkoff, evolugenetikisto el University of Pennsylvania. Ankaŭ ŝi rimarkis en Afriko pli grandan ol atendite elcenton de DNA de la neandertala homo. El la elsendo 25.02.2020. Legas Maciek – 1’19”
Inteligentaj bandaĝoj kuracas longiĝajn vundojn
Usonaj sciencistoj deklaris, ke nova „inteligenta bandaĝo” povas plibonigi la klinikan protekton super personoj kun longiĝaj vundoj tiaj, kiel ulceroj, diabeta piedo, dekubito, brulvundoj. Ili estas la ĉefa kaŭzo de la membroamputoj, kiuj trafas ĉiujare milionojn da homoj en la tuta mondo. Samtempe pro ilia komplikeco la kuracado estas tre limigita. Aktuale grupo de esploristoj el la usonaj universitatoj de Connecticut, Nebraska-Lincoln kaj Harvard Medical School projektis distance stiratan inteligentan pansaĵon, kiu povas precize dozi al la vundo diversajn medikamentojn sen la bezono de hejma vizito aŭ enhospitaliĝo. La procezo de vundcikatriĝo estas komplika kaj multetapa. Ĉe ĉiu el ili, t.e. ĉe diversaj stadioj de la historegenerado estas bezonaj aliaj medikamentoj. La novuma pansaĵo liveras necesajn medikamentojn kaj kio gravas ĝi ne devas esti daŭre ŝanĝata. Tra speciala platformo kuracisto distance kontrolas la liberiĝadon de medikamentoj, kiuj estas injekciataj helpe de miniaturaj etnadloj je kiuj estas ekipita pansaĵo. La ekzamenoj estis faritaj ĉe ĉelaj kulturlinioj, sekve ĉe musoj suferantaj diabeton kaj gravajn haŭtolezojn. Dank’ al la teknologio de inteligenta pansaĵo iliaj vundoj komplete cikatriĝis ne lasante postsignojn. Laŭ usonaj sciencistoj la inteligenta pansaĵo povas anstatui la aktuale ekzistantajn manierojn kuraci vundojn kaj malgrandigi la problemon de longiĝaj vundoj. Tio aparte gravas por homoj suferanaj la tiel nomatan diabetan piedon. El la elsendo 18.02.2020. Legas Barbara – 2’11”
La atento al reŭmatismaj malsanoj
Parolante pri reaŭmatismaj malsanoj ĝenerale oni pensas pri homoj grizaĝaj. Tamen suferas ilin ankaŭ infanoj kaj junuloj, sed plej ofte personoj inter la 30-a kaj 50-a vivojaroj. Ili atakas ne sole artikojn, sed ankaŭ tiajn organojn kiel koro, renoj, pulmoj, okuloj kaj eĉ la nerva sistemo. La plej ofta problemo de malsanuloj estas doloro, kiu akompanas ilin dum la endormiĝado kaj vekiĝado. Kun tio ligiĝas la longiĝa laco, kiu ne pasas dumtage. La precizaj kaŭzoj de tiuj malsanoj ne estas konataj. La ekzamenadoj pruvas sole, ke ĉiuj ligiĝas kun la misfunkciado de rezistosistemo. Tamen temas pri nekuraceblaj malsanoj, kiuj en la daŭro de kelkaj jaroj povas kaŭzi tutecan neplenlertecon de pacientoj, aparte se malsanoj estas tro malfrue rekonitaj kaj malĝuste kuracataj. Nur laŭeble rapida diagnozo kaj ekkomenco de la kuracado donas ŝancon haltigi la malsanon kaj certigi laŭeble longan fizikan lertecon de koncerna paciento. La artikmalsanojn en Pollando suferas pli ol 9 milionoj da pacientoj, alivorte ĉiu kvara polo. El la elsendo 11.02.2020. Legas Maciek – 1’19”
Plengrasa aŭ sengrasigita lakto kaj obezeco
Sciencistoj el la Toronta Universitato kaj aliaj kanadaj sciencaj institutoj konstatis, ke infanoj trinkantaj plengrasan lakton estas minacitaj je malpli granda risko de aperonta ĉe ili tropezo kaj obezeco ol infanoj trinkantaj sengrasigitan lakton. Ili analizis 5862 sciencajn raportojn serĉante inter ili tiujn, kiuj koncentriĝis pri ligo inter graso en la lakto konsumata de infano inter la 1-a kaj la 18-a vivojaroj kaj aperanta tropezo kaj obezeco. 28 rilatajn esplorojn ili subigis al plia analizado. Pri tio ili raportis en la periodaĵo The American Journal of Clinical Nutrition. En 18 kazoj ili rimarkis ĉi tiun dependecon. Tio dubigas la aktualajn dietrekomendojn en multaj landoj, en kiuj oni konsilas al la infanoj lakton kun malgrandigita grasokvanto. La kanadaj esploroj havis dume observan karakteron. Por konfirmi ilin estas bezonaj pliaj esploroj. El la elsendo 11.02.2020. Legas Maciek – 1’11”
Atlantika fraterkulo pli inteligenta ol supozite
Britaj zoologoj rimarkis atlantikajn fraterkulojn utiligantajn planttigetojn. Tio okazis kaj sur Islando, kaj ĉe la bordoj de Kimrio. La birdoj aplikis ilin rilate sin mem. Sciencistoj supozas, ke la birdoj aŭ sin gratis aŭ tiamaniere forigadis parazitojn. Laŭ kolektivo de doktorino Annette Fayet, ĉi tiuj kazoj povas ilustri specifajn bezonojn aperantajn en apartaj cirkonstancoj. Tiu supozo ŝajnas esti des pli pravigita, ĉar la konstatita kazo sur unu el la islandaj insuloj okazis dum aparte granda invado de iksodoj. Ne eblas ekskludi, ke helpe de tigeto estis pli facile forigi parazitojn ol per la uzo de la beko. La britaj sciencistoj ne ekskludas samtempe, ke iliaj konstatoj povas ŝanĝi opinion pri la inteligenteco de la maraj birdoj. Ili havas relative malgrandajn cerbojn kompare al la korpodimensio kaj tial ne estas taksataj kiel tro inteligentaj. Aliflanke atlantikaj fraterkuloj vivas en neprognozebla medio, en kiu solvado de ĉi specaj problemoj postulas kondutelastecon kaj lerton en lernado, parkerado kaj planado. Ĝis nun la unusolaj birdoj, pri kiuj estis sciate, ke ili uzas plattigetojn por sin grati estis papagoj. El la elsendo 04.02.2020. Legas Gabi- 1’31”
Sunhorloĝoj sur la antikvaj mozaikoj
Ĝis nun oni asertis, ke ekzistas nur 7 antikvaj mozaikoj sur kiuj videbliĝas sunhorloĝoj. Pola esploristo, profesoro Marek Olszewski identigis 8 nekonatajn mozaikajn prezentojn de sunhorloĝoj denove analizante konatajn antikvaĵojn. La ekzamenitaj de li objektoj devenas ĉefe el la meditereanea regiono, i.a. Turkio, Italio, Jordanio, Francio aŭ Jerusalemo. Historiistoj kaj arkeologoj konis ilin de jardekoj. Sed ĝis nun sunhorloĝoj estis identigataj kun olivlampo, nilometro aŭ eĉ kolono kovrita de tolaĵpeco. Laŭ la pola arkeologo el la Varsovia Universitatao la ĝisnuna problemo kun identigo de tiuj objektoj ligiĝis kun tre skema prezento kaj apliko de specifa perspektivo. La ideo pri reinterpreto de la konataj mozaikoj aperis dum liaj laboroj pri unu el la 6-jarcentaj mozaikoj en Jerusalemo, malkovrita proksime al la Damaska Pordego, monumenteca enirego al la antikva urbo. Inter riĉe vestitaj virinoj troviĝas mistera objekto, kiun sciencistoj komence de la 20-a jarcento difinis kiel olivlampon aŭ kolonon. Post ĝisfunda analizo kaj komparo kun la malkovrita dum foslaboroj sunhorloĝo eblis konkludi, ke ĉi tiu mozaiko same kiel aliaj al ĝi similaj prezentas sunhorloĝon. Profesoro Olszewski identigis ankaŭ aliajn sunhorloĝojn. I.a. sur la tiel nomata Mapo el Madaba, grandega planka mozaiko nun troviĝanta en la kirko de sankta Georgo en Madaba, Jordanio. Ĝi bildigas mapon de la Proksimia Oriento en la bizanca epoko. La sunhorloĝoj estis tre ofte uzataj en la antikva epoko. Ili apartenas al la plej malnovaj mezuraj instrumentoj. La plej malnovaj devenas el la antikva Egipto. En la meditereanea regiono ili troviĝis same en la publikaj kiel ankaŭ en la privataj lokoj. El la elsendo 28.01.2020. Legas Barbara – 2’32”
Postalkohola demenco
La trouzado de alkoholaĵoj povas alkonduki al demenco iom simila al Alzheimer-malsano. Laŭ britaj specialistoj la fenomeno estas malmulte konata kaj neglektata. Multaj personoj drinkantaj ne konscias pri ĝi, medicinista medio ĝin subtaksas. Laŭ klarigoj de Andrew Misell el Alcohol Change UK la alkohola demenco manifestiĝas per perturboj en la funkciado de la mallongdaŭra memoro. Per tio ĝi similas al Alzheimer-malsano aŭ al aliaj demencoformoj. Ĝi povas elvoki perturbojn de ekvilibro, malfacilaĵojn alproprigi novan informojn aŭ agreson. Ĝi ligiĝas kun malaperado de cerboĉeloj kaŭzita de la troa konsumado de alkoholaĵoj kaj trafas personojn eĉ mezaĝajn. Alcohol Change UK avertas, ke plej multe minacitaj estas viroj konsumantaj semajne almenaŭ 50 alkoholunuojn, unu unuo egalas al 10 aŭ 12,5 gramoj de pura etileno. Kaze de virinoj la alkohola demenco povas aperi post regula fordrinkado de pli ol 35 alkoholunuoj semajne.Malsame ol kaze de aliaj demencospecoj la cerboperturboj pro la trouzado de alkoholaĵoj estas bremeblaj kaj eĉ renverseblaj. Necesas tamen ilin frue rekoni kaj entrepreni ĝustan kuracadon. El la elsendo 10.09.2019. Legas Barbara – 1’44” sc_bp_Alkohola demenco_01’44”
Artefarita lango distingas viskiospecojn
En la glasgova universitato kreiĝis artefarita lango, kiu kun preskaŭ 100-procenta trafeco kapablas distingi viskiospecojn. Scencistoj havas la esperon, ke eblos apliki ĝin i.a. por kontraŭbatali la falsadon de alkoholaĵoj. Aranĝitaj kvazaŭ sur la ŝakluda plato submikroskpaj strioj de oro kaj aluminio rolas kiel gustoreceptoroj. Dum testoj oni mezuras kiel post la priverŝo de ili per alkoholprovaĵo ili absorbas lumon. La statistika analizo de tre subtilaj diferencoj en la lumoabsorbado ebligis al skotoj identigi diversajn viskiospecojn. Interalie ili aplikis sian artefaritan langon en la viskodistilejoj Glenfiddich kaj Glen Marnoch. Evidentiĝis, ke la lango kapablis konstati diferencojn inter drinkaĵoj kun pli ol 99-procenta trafeco. Ĝi krome kapablis indiki subtilajn diferencojn inter la sama viskio maturiĝanta en bareloj dum 12, 15 kaj 18-jaroj. Laŭ la skotaj sciencistoj la artefarita lango povas esti facile aplikita por gustumado de ĉiuspecaj likvaĵoj. Tio signifas, ke ĝi povas esti utiligita diversmaniere – por malkovri falsitan alkoholaĵon, por ekzamenado de nutraĵkvalito. El la elsendo 10.09.2019. Legas Barbara – 1’35” sc_bp_Skota artefarita lango efike testanta viskion_01’35”
Pli ol 300 mil sciencaj artikoloj libere legeblaj
Jam pli ol 300 mil artikolojn el mil sciencaj periodaĵoj liveras senpage la pola Scienca Biblioteko, la plej granda reta platformo kolektanta la sciencajn revuojn. La funkcianta ekde la 2014-a jaro Biblioteko daŭre vastigas siajn provizojn dank’ al publikaĵoj de altlernejaj eldonejoj kaj specializaj institucioj, aperigantaj unuopajn periodaĵojn. Nur en 2019 la platformon riĉigis 100 novaj titoloj. La bibliotekaj provizoj estas ne nur senpage legeblaj, sed ankaŭ konsulteblaj en ajna loko kaj periodo sen la bezono registriĝi. Ĝi servas same al sciencistoj kiel ankaŭ al ĵurnalistoj, klerigantoj, entreprenistoj, specialistoj kaj ĉiuj personoj interesiĝantaj pri konkreta temo. La Sciencan Bibliotekon gvidas Platformo de Malferma Scienco funkcianta kadre de la Interbranĉa Centro de Matematika kaj Komputila Modelado de la Varsovia Universitato. El la elsendo 03.09.2019. Legas Gabi – 1’14” sc_gk_300 mil sciencaj artikoloj publike konsulteblaj_01’14”
Seka/pulvorigita mielo produktita de polaj sciencistoj
Sciencistoj el la varsovia Ĉeflernejo de la Agrikultura Mastrumado produktis sekan/pulvorigitan mielon, kiu enhavas eĉ 80 procentojn de la natura mielo. La novuma produkto povas servi kiel fajna konsistero de multaj nutaĵproduktoj kaj kiel suplemento de dieto. Sur la merkato troviĝas jam pulvorigita mielo, sed ĝi entenas nur 50 procentojn de la natura produkto. La ceteron konsisitigas helpa substanco >maltodekstrino< kun alta glikemia indekso. En la pola seka mielo ĝi estis anstatŭigita per alia substanco kun sanfavora karaktero por la digestosistemo >nutriozo<. La pulvorigita mielo taŭgas por dolĉaj produktoj. En viandaj ĝi rolas kiel konsistero longiganta la konsumperiodon. Mielo estas utiligata por la produktado de medikamentoj, kosmetikaĵoj kaj nutraĵproduktoj. Tamen la natura mielo industriskale estas utiligata malgrandkvante pro sia gluecaj proprecoj, kio malfaciligas purigadon de industriaj maŝinoj. Ne sensignifa estas ankaŭ ĝia rapida kristaliĝo. Tiun situacion povas ŝanĝi la pulvorigita mielo. El la elsendo 27.08.2019. Legas Gabi – 1’24” sc_gk_Fajnaj proprecoj de pola seka mielo_01’24”
Informo kiel narkotaĵo
Informo aktivigas en la cerbo la samajn regionojn kiel manĝo, mono kaj narkotaĵoj. Ĝi rolas kiel premio, kiun malfacilas rifuzi senkonsidere al ĝia efektiva valoro. Sciencistoj el la Kalifornia Universitato en la usona Berkeley ekzamenis la motivon de nia scivolemo. Ili elmontris, ke ĉiu informo sendepende – ĉu ĝi estas grava aŭ ne – stimulas en la cerbo regionojn apartenantajn al la tiel nomata premisistemo respondeca pro la produktado de dopamino, hormono de plezuro. Ĝuste tial konstanta kaj nelimigita aliro al informoj povas kaŭzi dependiĝon. Tio praktike signifas kontroladon de ĉiaj elektronikaj mesaĝoj en komputilo, poŝtelefono aŭ sociaj portaloj. Laŭ profesoro Ming Hsu, la ĉefa aŭtoro de la esploroj, por la cerbo informo rolas kiel premio en si mem, senkonsidere al ĝia utilo. La cerbo ŝatas malplenajn kaloriojn el nutraĵoj kaj same taksas informojn, kiuj kvankam ne utilaj, influas bonfarton. Iuj difinas tion kiel vanan scivolemon. Specialistoj ekzamenis ankaŭ decidojn alprenatajn de volontuloj praktikantaj hazardludojn analizante, kiom ili kapablas pagi pro informoj pri la gajnoŝancoj. Samtempe ili esploris la aktivecon de iliaj cerboj helpe de la funkcieca magneta rezonanco (fMRI). Evidentiĝis, ke la decidoj plej ofte estis alprenataj en maniero racia, t.e. gravis la kriterio de informtaŭgeco. Konforme al ekonomika modelo testitoj traktis informon kiel rimedon por atingi celon. Kelkfoje ili kondutis tamen malracie kaj pagis pro senvaloraj informoj, kiuj ne influis iliajn decidojn. Tiam ili kondutis konforme al psikologia modelo premisanta, ke scivolemo mem kaj atendado de alta premio sufiĉas por sproni la agadon. Tiukaze informo rolis kiel premio. Helpe de aparta komputila programo eblis taksi kiom forte iu deziras ekkoni difinitan informon kaj kiom pretas por ĝi pagi. El la elsendo 13.08.2019. Legas Tomek – 2’13” sc_tm_Informo kiel narkotajo_02’13”
Dolĉa akvo grandkvante sub la fundo de Atlantiko
Grupo de esploristoj sukcesis konfirmi la ekziston de granda akvotavolo etendiĝanta ĉe la nordorienta marbordo de Usono. La provizoj de relative dolĉa akvo troviĝas en poreca sedimento sub la fundo de la oceano etendiĝanta de ĉirkaŭ 80 kilometroj for de la marbordo ĝis la rando de la kontinenta breto. Sciencistoj asertas, ke tio estas la plej granda ĉi speca malkovro en la mondo. Similaj akvoprovizoj sur la tersurfaco formus lagon kun preskaŭ 40 mil kvadrataj kilometroj. Jam en la 70-aj jaroj firmaoj dum la komercaj serĉboradoj de petrolo estis trovantaj dolĉan akvon kaj ne ĝin. Nur novaj serĉteknikoj kun la uzo de elektromagneta radiado ebligis lokalizi ankaŭ dolĉakvajn provizojn. Laŭ esploristoj la dolĉa akvo sub la fundon de oceano povis traiĝi sekve de glaĉera degelado kaj estis haltigita en sedimento sur la surfaco de la nuna kontinenta breto, kiun tiam ankoraŭ ne kovris la oceano. La plej novaj esploroj elmontras tamen, ke la dolĉakva tavolo estas daŭre provizata per akvo el la kontinento. Tiun teorion konfirmas la fakto, ke akvo en la akvotaolo proksime al la bordo estas plej dolĉa. Ju pli for des pli ĝi fariĝas saleca, sed multe malpli ol la mara akvo. La esploristoj sugestas, ke similaj akvotavoloj povas troviĝi laŭe de aliaj marbordoj, kiel Kalifornio, Aŭstralio, la Proksima Oriento aŭ la Sahara Afriko. Tio povus helpi en iuj regionoj solvi problemojn kun la manko de trinkakvo. La akirado de dolĉa akvo el ĉi tiuj tavoloj eĉ iom salecaj estus multe malplikosta ol kaze de sensaligado de la mara akvo. El la elsendo 16.07.2019. Legas Tomek – 1’55” sc_tm_Dolca akvo sub la fundo de Atlantiko_01’55”
La enigmo de la marsaj nuboj
La planedologojn delonge interesas la demando pri la origino de la nuboj videblaj ĉirkaŭ 30 kilometrojn super la surfaco de la Marso. La nuboj ne kreiĝas pro si mem. Ili bezonas ion, sur kio povas komenciĝi la kondensiĝo. En la kazo de la Tero temas pri polveroj aŭ saleroj. Kvankam ŝajnis, ke sur la Marso tiaj kondiĉoj ne aperas tamen komplika, komputila simulado de la marsa atmosfero elmontris, ke la kreiĝadon de nuboj kaŭzas meteoritoj. Tion konstatis sciencistoj el University of Colorado en Boulder. Laŭ ili kaze de la Marso ĉiutage temas pri meteoritoj pezantaj sume de du ĝis tri tunoj. La marsaj nuboj estas kutime tre maldikaj tamen frumatene kaj posttagmeze ilia dikeco grandiĝas. Ili povas kaŭzi malkreskon aŭ kreskon de temperaturo ĉe grandaj altecoj eĉ je 10 celsiusaj gradoj. Tio elmontras, ke en la atmosfero de la Ruĝa Planedo okazas ŝanĝoj, kies fonto estas la grundkrusto kaj tio kio sub ĝi troviĝas. Laŭ sciencistoj ĝuste tie en la glaciformo troviĝas akvotavoloj, kvankam ne eblas ekskludi, ke ie pli profunde akvo troviĝas en likva stato. Nun sciencistoj frontas la defion difini kiel trapasas la procezo de la kreiĝado de marsaj nuboj. Dank’ al ekkono de tiu mekanismo eblos respondi la ĉefan demandon, ĉu sur la Marso ekzistis oceanoj kaj riveroj, kaj se jes, kio kun ili okazis. El la elsendo 09.07.2019. Legas Tomek – 1’39” sc_tm_La enigmo de la Marsaj nuboj_01’39”
Geoparko Owadów-Brzezinki [ovaduf-bĵezinki]
Meze de junio sur la tereno de la rokrompejo Owadów-Brzezinki – en la nordokcidenta parto de la Sanktakruca Montaro – estis inaŭgurita Geoparko, en kiu troviĝas unikaj laŭ la monda skalo grandegaj fosilioj. Ĝis nun sciencistoj malkovris tie i.a. la restaĵojn de la unua konata en Pollando fluganta reptilio – pterozaŭro aŭ nova por la scienco specio de la mara raptilio el la grupo de iĥtiozaŭroj. En la muzeo troviĝas kelkcent ekzempleroj ĉefe de maranimaloj, kiuj vivis tie antaŭ 148 miliardoj da jaroj, en la periodo de malfrua Ĵuraso, kiam vivis surtere dinosaŭroj. Inter la plej interesaj fosilioj estas grandegaj rabofiŝoj, maraj reptilioj kaj antropodoj. Krome rigardebla estas riĉa kolekto de insektoj, kiuj kutime tre malofte konserviĝas. Unuopajn speciojn vivintajn en Owadów paleontologoj malkovris jam i.a. en Britio aŭ Rusio. Sed neniam oni konstatis ilin ĉiujn vivintajn en unu regiono kiel en ĉi tiu loko. La geoparkaj informtabuloj sciigas pri la loka geologio kaj malkovroj. Ili estis faritaj antaŭneloge, ĉar en 2012 kaj tuj komenciĝis vastplanitaj foslaboroj, kiuj daŭras ĝis hodiaŭ. Post 7 jaroj kreiĝis la Geoparko. El la elsendo 02.07.2019. Legas Maciek – 1’22” sc_mj_Nova Geoparko kun historiaj fosilioj_01’22”
Delfenoj amikiĝas baze de interesiĝoj
La Ŝarkogolfo ĉe la marbordo de la okcidenta Aŭstralio estas vivejo por la hindpacifika populacio de botelnazaj delfenoj kaj unusola loko, en kiu ĉi tiuj animaloj uzas spongojn kiel laborilojn. Tiu ĉi ellernita tekniko perata inter generacioj helpas al iuj individuoj trovi nutraĵon en pli grandaj profundecoj. Ĝis nun la utiligado de instrumentoj estis bone dokumentita inter la delfenaj femaloj. Dum lastaj esploroj la atenton oni donis al maskloj. En la daŭro de naŭ jaroj (2007-2015) sciencistoj el Bristolo, Zuriĥo kaj Universitato de la Okcienta Aŭstralio analizis grupon de 37 botelnazaj delfenoj, kiuj uzis spongojn kaj 24, kiuj ilin ne uzis. La sciencistoj konsideris ankaŭ donitaĵojn pri delfenoj, genetikajn donitaĵojn kaj fotojn de 124 maskloj. La botelnazaj delfenoj, uzantajs spongojn pasigis pli da tempo por kontaktiĝi kun aliaj maskloj kun similaj kapabloj ol kun la ceteraj. Tiuj rilatoj baziĝis sur la simila tekniko de akirado de nutraĵo kaj ne estis ligitaj kun familiaj kontaktoj aŭ aliaj faktoroj. La akirado de nutraĵoj helpe de spongo estas temporaba kaj en signifa grada okazas unuopule, tial longe oni asertis, ke ĝi ne konformis al la bezonoj de maskloj en la golfo, kiuj investis tempon por formi fortajn aliancojn kun aliaj maskloj. La okazigitaj esploroj sugestas, ke same kiel la delfenaj femaloj kaj kiel homoj ankaŭ maskloj de botelnazaj delfenoj formas sociajn rilatojn baze de komunaj interesiĝoj. El la elsendo 25.06.2019. Legas Barbara – 2’11” sc_bp_Kunlaboremaj delfenoj el la Sarka Golfo_02’11”
Nova stato de materio
Ĝis nun estis asertite, ke atomoj en la fizika materialo aperas en unu el tri statoj – firma, likva aŭ gasa. Tamen nun estis malkovrite, ke iujn elementojn en specifaj kondiĉoj samtempe povas karakteriziĝi per la proprecoj de firma kaj likva statoj. La esploroj de sciencistoj el la univeritato en Edindurgo, kiuj koncernis la kondukton de 20 mil atomoj de kalio en ekstremaj kondiĉoj ebligis fronti la staton de la tiel nomata fandita ĉeno malkaŝintaj ke la kreiĝintaj strukturoj reprezentas novan stabilan materistaton. Ĝis nun ne estis klare ĉu tiuj eksterordinaraj strukturoj reprezentas apartan staton de materio aŭ ekzistas kiel portempaj etapoj inter diversaj statoj. Laŭ sciencistoj ankaŭ aliaj elementoj kiel natrio aŭ bismuto en konformj kondiĉoj povas ekzisti en la novmalkovrita stato. La stato de la fandita ĉeno aldoniĝus tiel al aliaj eksterordinaraj statoj de la materio ekskluzive de gaso, likvaĵo kaj firma stato. Apartenas al ili plsmo, kondensoro de Bose-Einstein, superkonduktiveco, superlikvideco, degenereca materio kaj kvarkgluona plasmo. El la elsendo 19.06.2019. Legas Barbara – 1’32” sc_bp_Nova stato de materio_01’32”