Sciencaj informoj
Eksperimento Muon g-2
Sciencistoj el Fermilab publikigis la unuajn rezultojn de la eksperimento Muon g-2. Ĝi konfirmis, ke la partikloj difinataj kiel muonoj funkcias ne tiel, kiel indikas la t.n. Norma Modelo. Tiu malakordeco indikas ekziston de nemalkovritaj novaj partikloj aŭ fortoj, kio povas inaŭguri „novan ekscitan fizikon”. La donitaĵoj kolektitaj en la Nacia Laboratorio pri la Akcelado de Elementaj Partikloj de Enrico Fermi proksime de Ĉikago ŝajnas elmontri, ke la eteta subatoma partiklo difinata kiel muono pulsas multe pli ol antaŭvidas ĉi tion teorio. Laŭ fizikistoj la plej bona klarigo de tio estas, kvazaŭ muono estis puŝata de tute ne konataj al fiziko specoj de materio kaj energio. Se iliaj rezultoj estas veraj, tiu malkovro estas turna punkto en la fiziko de a elementaj partikloj ekde 50 jaroj, kiam la unuan fojon estis klarigita la dominanta nun teorio klariganta la konduton de subatomaj elementoj. Laŭ la kunaŭtoro de la eksperimento kaj fizikisto en la itala Nacia Instituto pri Nuklea Fiziko oni atendis tiun tagn kaj kun ili la tuta internacia fizikista socio. Muonoj fojfoje difinataj kiel „dikaj elektronoj” similas al ili, sed estas 200-oble pli pezaj kaj radioaktive nestabilaj. Ili malkomponiĝas en milionona parto de sekundo je elektronoj kaj neŭtrinoj. Muonoj karakteriziĝas ankaŭ per spino, kio kaŭzas ke ili kondutas kvazaŭ malgrandaj magnetoj kaj lokitaj en la magneta kampo rotacias kvazau etaj giroskopoj. Tamen la rezultoj de la eksperimento elmontras, ke muono rotacias multe pli ol antaŭvidite. Unusola ekspliko de la fenomeno estas ekzisto de partikloj, kiuj ne estis konsideritaj en la t.n. Norma Modelo, kiu restas senŝanĝa ekde la duono de la 70-aj jaroj de la pasinta jarcento. Tiuj ekzotaj nekonataj partikloj kaj ligitaj kun ili energioj konforme al ĉi tiu koncepto povus premi kaj ŝiri muonojn ene de la cirklo. Sciencistoj el Fermilab estas relative certaj ke tio, kion ili rimarkis – temas pri plia rotaciado – estis vera fenomeno kaj ne statistika malregulaĵo. Ili difinis ĉi tiun certecon per la nombro „4,2 sigma”, kio proksimas al la sojlo 5 sigma, kiam fizikistoj de elementaj partikloj deklaras seriozan malkovron.
El la elsendo 13.04.2021. Lagas Barbara – 3′ 09″
Negativaj efikoj de la severa edukstilo
Kanadaj sciencistoj pruvis, ke severa edukstilo de la gepatroj ligiĝas kun gravaj negativaj sekvoj por la infana evoluo. Tio aparte koncernis la severan edukmetodon ade apliantan al infanoj en la aĝo inter la 2-a kaj 9-a vivojaroj. Ĝi karakteriziĝas per oftaj kolereksplodoj de la gepatroj, ofta punado, mistraktado de infanoj inkluzive de fizika kolerskuado. Simile kiel kaze de infanoj ĉikanataj, forlasitaj aŭ sekse trouzataj ĉe la infanoj, kiujn oni edukis kontinue helpe de severaj edukmetodoj – eĉ se ne serioze akuzendaj – sciencitoj rimarkis problemojn en la emocia evoluo de tiuj infanoj. Krome ĉe ili estis konstatita malpli granda cerboparto respondeca pro emocioj. Dume ĝi havas ankaŭ grandan signifon por tio, ĉu koncerna persono estas subiĝema je perturboj ligitaj kun timo kaj deprimo. Jam pli frue la esploristoj konstatis, ke la infanoj kies gepatroj aplikis severajn edukmetodojn manifestis pli grandan timemon ol iliaj samaĝuloj el familioj, kies edukmetodoj estis pli mildaj. Scencistoj el la universitato en Montrealo kune kun sploristoj el Stanford University dum jaroj ekde la naskiĝo monitoris kaj analizis i.a. la timemogradon de tiuj infanoj, kaj en la aĝo de 12 kaj 16 jaroj oni mezuris iliajn cerbojn. Laŭ d-rino Sabrina Suffren el la montrala universitato la unuan fojon oni dum ĉi tiu esplorado sukcesis ligi la severajn edukmetodojn kun la dimensioj de la cerbostrukturo, kiuj estas similaj kaj konstateblaj ĉe la infanoj ekstreme mistraktitaj.
El la elsendo 07.04.2021. Legas Barbara – 2′ 26″
Societemaj senjoroj pli rezistemaj je demenco
La laŭvicaj esploroj elmontris, ke societemaj senjoroj estas pli rezistemaj je demenco. Sciencistoj el la usona universitato en Pittsburg analizis donitaĵojn de 293 personoj, kies meza aĝo egalis al 83 jaroj. La ekzamenatoj liveris detalajn informojn pri la grado de sia socia engaĝiĝo. Interalie temis pri la ofteco de renkontiĝoj kun familianoj kaj konatoj, pri la ofteco partopreni diversspecajn eventojn aŭ pri ilia volontula aktivado. La cerbobildigado helpe de DTI – disvastiga tensora bildado – elmontris, ke ĉe senjoroj kiuj en pli signifa grado engaĝiĝadis socie videbliĝis pli granda integreco de la griza substanco en la cerboregionoj ligitaj kun demenco. La donitaĵoj estis kolektitaj antaŭ la kronvirusa pandemio. La esploro dokumentis, ke la interrilatado kun almenaŭ unu persono aktivigas la cerboregionojn respondecajn pro rekonado de vizaĝoj, pro emocioj, pro la alprenataj decidoj kaj pro la sento de satisfakcio/ kontentiĝo. En la nuna situacio socia izoliĝo de ĉiuj senjoroj povas grandigi ilian subiĝemon al demenco, asertas sciencistoj gvidintaj la esploron.
El la elsendo 30.03.2021. Legas Pamela -1′ 27″
Neŭromerkatiko progresas
Neŭromerkatiko estas tre populara merkatpraktiko ebliganta kompreni kial homo alprenas tiajn kaj ne aliajn decidojn, ekzemple dum butikumado. Malgraŭ tio, ke ofte ŝajnas al ni, ke niaj decidoj estas raciaj kaj pripensitaj evidentiĝas, ke temas pri decidoj kreiĝantaj sekve de emocioj kaj subkonscio. Neŭromerkatiko kolektante ĉiujn konojn pri la cerbo klopodas tiujn procezojn klarigi kaj traduki en efikajn merkatmekanismojn. Laŭ la neŭrobiologia esploro de la firmao Spotler evidentiĝis, ke la plej efika maniero ligi kontakton kun reta kliento estas utiligo de enpaĝigo, karakteriza por retaj mesaĝoj de MS Outlook. La aŭtoroj de la esploroj uzis elektroencefalografon EEG por pritaksi aktivecon de unuopaj cerbosferoj post la rigardo de diversaj formatoj de reklamnovaĵoj. Tio havis praktikan celon. Ekzemple guglo post la ŝanĝo de aplikata kolornuanco en reklamaj adresligiloj kreskigis siajn enspezojn je 200 milionoj da dolaroj. Do koloroj de varbetikedoj en superbazaroj aŭ produktopakumoj estas projektataj konforme al kognoprocezoj, konforme al tio kiel ili influas nian konduton en vendejoj. Sur neŭromerkatiko baziĝas ankaŭ grandparte merkato de edukservoj. Ĉiam pli multan atenton oni donas al efika lernado, aparte en la epoko de distanca edukado. Neŭromerkatiko kaj konoj pri tio, kiamaniere firmigi scion, kaj kiel alproprigi konojn pli rapide, estas aparte valoraj por ĉuj produktantoj de elektronikaj instrumaterialoj, ankaŭ por multaj instruistoj. Laŭ Mordor Intelligence la monda merkato de neŭromerkatiko kreskos ĝis 2026 laŭ la meza jara ritmo je 15,6 procentoj. La pandemio nur en mallonga perspektivo ĝin perturbas kaj en iom longa perspektivo ĉi tiun merkaton atendas stabila kresko.
El la elsendo 24.03.2021. Legas Maciek – 2′ 13″
Sepioj sukcesis pri infana testo rilate kognokapablojn
Scienca kolektivo gvidita de Alexander Schnella el la Kembriĝa Universitato konstatis, ke sepioj havas la kapablon sin kontroli, lerni kaj adaptiĝi. Iliaopinie tiuj kapabloj evoluis en la profundo de la mara mondo ebligante al ili defendi sin kontraŭ rabobestojn. En la periodaĵo „Proceedings of the Royal Society B” estis priskribitaj iliaj esploroj. Evidentiĝis, ke sepioj pretas rezigni pri manĝaĵo, kiu estas por tiel diri „ĉemane”, se ili scias, ke dank’ al atendado ili ricevos veran frandaĵon. Tiu kapablo prokrasti la premiricevon elmontras tiajn kognajn kapablojn kiel planado, kio estas iom surpriza ĉe kapopieduloj.
La ekzamenataj sepioj estis subigitaj al testo, al kiu en la 60-aj jaroj de la pasinta jarcento estis subigitaj infanoj de esploristo el Stanford-Universitato. La infanoj havis la eblecon manĝi tuj iun frandaĵon aŭ iom atendi kaj ricevi multe pli da. Kaze de sepioj temis pri salikokoj. Kompreneble ne eblas persvadi al animalo, ke se ĝi atendos kelkan tempon tiam ĝi estos premiita. Tamen eblis trejni ĝin tiel, ke ĝi komprenu, ke ĝi ricevos pli fajnan manĝaĵon, se ĝi ne tuj formanĝos tion, kio tuj prezentiĝas. En la pasinteco al similaj testoj estis subigitaj iuj primatoj, hundoj kaj korvoj. Pasintjare oni aplikis ilin al sepia officinis. Evidentiĝis, ke tiuspeciaj sepioj kapablis sindeteni de la matena formanĝo de krabo se ili malkovris, ke vespere atendas ilin io multe pli ŝatata, nome saliokoj.
Sciencistoj malkovris, ke ĉiuj sepioj decidis atendi preferatajn frandaĵojn, vivajn salikokojn. La alia parto de la eksperimento celis ekzameni, kiel bone sepioj frontas la lernadon. Oni demonstris al ili du kvadratojn malsamkolorajn. Elekto de ĝusta estis premiata per manĝaĵo. Sepioj lernis adaptiĝi al konkretaj situacioj. Sciencistoj ne kapablis ekspliki kiel formiĝis tiuj kapabloj de animaloj vivantaj en la marprofundo. Iliaopinie tio tamen povas ligiĝi kun ilia maniero serĉi nutraĵon. Tiuj bestoj vivas kamuflite, ili moviĝas nur kiam venas vortempo, sed tio liĝas kun la atakrisko flanke de rabobesto. Eblas do, ke prokrastita manĝopremio elformigis kiel flankrezulto. Sepioj ellernis atendi nutraĵon pli altkvalitan.
El la elsendo 16.03.2021. Legas Maciek kaj Barbara – 2′ 54″
La neandertala homo kaj lia komunikkapblo
La lingvoevoluo kaj la lingvokapabloj de neandertala homo daŭre estas enigmo. De jaroj oni klopodas respondi la demandon ĉu aliaj specioj de homoj, aparte neandertalaj homoj uzis la parolon. Nun aperis la esplorrezultoj de la interbranĉa scienca kolektivo, pri kio informis „Nature”, ke posedante ĉiujn necesajn instrumentojn ili kapablus kompreni la homan parolon.
Sciencistoj kreis – dank’ al la tomografa bildigado – tridimensiajn modelojn de la orelstruktutoj de Homo sapiens kaj Homo neanderthalensis. La sekva tasko estis kontroli ĉu tiu strukturo ebligas percepti sonojn ĝis la frekvencco de 5 kilohercoj, kiu ampleksas plimulton de sonoj uzataj de la parolanta homo. Plia paŝo konsisitis el komparo de esploroj, al kiu estis subigitaj la restaĵoj el la arkeologia stacio en Atapuerca, kie estis trovita preskaŭ kompleta kranio de Homo heidelbergensis. Tio ebligis konstati, ke koncerne frenkvencojn de 4 ĝis 5 kiloherzoj neandertala homo pli similis al Homo sapiens ol al siaj ataŭuloj. La ebleco percepti similajn akustikajn stimulojn, aparte simileco de frenkvencosfero por la plej fajna aŭdokapablo pruvas laŭ profesoro Mercedes Conde-Valverde z Universidad de Alcala, ke la komunika sistemo de la neandertala homo estis same efika kaj komplika, kiel tiu de la nuntempa homo. Preninte en konsideron komplikajn sociajn kondutojn de neandertalaj homoj kaj ilian kapablon produkti pli komplikajn laborilojn ol iliaj antaŭuloj Ignacio Martinez el la ĵus menciita universitato formulas la aserton, ke la neandertela homo kapablis uzi la parolon.
El la elsendo 10.03.2021. Legas Barbara kaj Maciek – 2′ 01″
La unua integrita kvantuma reto
Ĉinaj sciencistoj kreis la unuan en la mondo integritan kvantuman komunikreton liginte lumfadenojn t.e optikajn fibrojn sur la Tero kun du satelitoj. Dank’ al tio ili povis transsendi la kvantuman ŝlosilon tra la tuta lando je la suma distanco de 4600 (kvar mil sescent) kilometroj kun rapideco de 47,8 (kvardek sep komo ok) kilobitoj je sekundo. Informis pri tio la periodaĵo Nature. La kvantuma komunikado almenaŭ teorie estas agnoskita kiel nesubaŭskultebla. Grandajn esperojn pri ĝi havas privataj firmaoj, militistoj kaj ŝtataj institucioj. La ĉefa elemento de la sekura kvantuma komunikado estas la eblo distruibui kvantuaman ŝlosilon – QKD. Ĝis nun eblis ĝin transsendi nur je la distanco de kelkcent kilometroj. Unu el gravaj atingaĵoj de la teknologio QKD estis la ebleco uzi satelitojn. Nun ĉi tiun teknologion uzas pli ol 150 firmaoj en la tuta Ĉinio. Temas pri la speco de demonstra reto pruvanta, ke estonte la kvantuma komunikado taŭgos por praktika uzo. Se diversaj landoj ligos siajn retojn kaj kreiĝos normigitaj aranĝaĵoj kun priservaj por ili protokoloj povos kreiĝi tutmonda kvantuma reto. La sciencista kolektivo el la Scienca kaj Teknlogia Universitato en Hefei havas pliajn ambiciajn planojn. Kunlabore kun partneroj el Aŭstrio, Italio, Rusio kaj Kanado ili volas plukonstrui la reton en Ĉinio, evoluigi malgrandajn kaj malmultkostajn satelitojn por la distribuado de kvantumaj ĉifroŝlosiloj, labori pri surteraj relajsoj. Ili planas krome produktadon de pli grandaj satelitoj, dank’ al kiuj eblos kontinue distribuadi kvantumajn ĉirfoŝlosilojn je distancoj de dekoj da miloj da kilometroj.
El la elsendo 02.03.2021. Legas Barbara – 2′ 21″
Firmaj avantaĝoj pro denaska dulingveco
Esperantistoj ĝenerale ne dubas, ke maturiĝado de infanoj en plurlingvaj familioj alportas avantaĝojn. Novajn argumentojn pri avantaĵoj el la plurlingveco alportis esploroj de s-ro Dean D’Souza el la brita Anglia Ruskin University. Baze de ili li kaj liaj kunlaborantoj konstatis, ke plenkreskuloj, kiuj lernis la duan lingvon kiel infanoj aŭ estas denaske dulingvaj kapablas pli rapide ŝanĝi la atenton kaj malkovri diferencojn en bildoj kompare al plenkreskuloj, kiuj lernis la duan lingvon en pli posta evoluperiodo aŭ ĉe alia vivetapo. 127 personoj – denaske dulingvaj, lernintaj la duan lingvon poste aŭ estante nur unulingvaj – partoprenis du apartajn eksperimentojn. En la unua oni rigardis surekrane bildojn, en kiuj la bildo poiome ŝanĝiĝis, sed la ŝanĝo estis apenaŭ konstatebla. La alia bildo estis senŝanĝa. Personoj denaske dulingvaj aŭ maturiĝintaj en dulingvaj familioj multe pli rapide konstatis tiujn ŝanĝojn ol personoj, kiuj lernis la duan lingvon en posta vivperiodo. Laŭ la sciencisto tio sugestas, ke kognaj procezoj adaptiĝas al fruaj defioj de la duflingva medio, en kiu infanoj frontas multe pli grandan kvanton de novaj stimuloj. La alia eksperimento elmontris, ke personoj denaske dulingvaj pli bone kontrolis sian atenton, pli rapide forturnante ĝin de unu bildo por koncentriĝi sur la alia. Kiel asertas sciencistoj, ĉio ĉi sugestas, ke kapabloj alprorigitaj en la beba periodo konserviĝas en la plenkreska vivo.
El la elsendo 23.02.2021. Legas Gabi – 1′ 54″
Pezoperdo ĉiuaĝe
Sciencistoj el University of Warwick kaj aliaj esplorcentroj asertas, ke neniam estas tro malfrue por perdi troajn kilogramojn. La pezaj personoj pli ol 60-jaraj ankaŭ povas maldikiĝi, kio cetere povas alporti multajn sanavantaĝojn. En la periodaĵo „Clinical Endocrinology” britaj sciencistoj publikigis la rezultojn de sia analizo pri donitaĵoj koncerne 240 pacientojn, kiuj estis enhospitaligitaj pro obezeco. Ĉiuj estis subigitaj al speciala celprogramo, kiu konsistis en ŝanĝo de la vivstilo – dietoŝanĝo, fizika aktiveco. Samtempe la pacientoj ĝuis psikologian subtenon. Personoj 60- kaj pli jaraĝaj malgrasiĝis meze je 7,3 procentoj, pli junaj pacientoj je 6,9 procentoj. Samtempe pacientoj el la grupo de grandaĝuloj partoprenis la programon dum 33,6 monatoj kaj pli junaj dum 41, 5 monatoj. Ĉiuj suferis obezomalsanon kaj ilia korpomasa indico superis 40. La pezoperdo estas esenca en ĉiu aĝo, gravas ankaŭ grandaĝe. Nome konforme al la aĝokresko kreskas risko de malsanoj akompanantaj la obezecon. Kun ĝi liĝiĝas pli ol 50 sanperturboj kaj aliaj malsanoj, inkluzive de diabeto, tiaj psikaj problemoj kiel deprimo kaj timostato, inflamo de la osta-artika sistemo aŭ aliaj problemoj ligitaj kun la homa movaparato. Obezeco ligiĝas krome kun grandiĝanta mortoofteco kaj malaltigas la vivkvaliton. Pro tio laŭ la gvidintoj de la esploroj necesas aktive subteni grizaĝulojn per alirebligo al ili de la kontraŭobezaj helpoprogramoj. Alia rilato signifas riskon de pliaj neglektoj rilate ĉi tiun socian grupon motivitan de la socia aĝdiskriminacio.
El la elsendo 23.02.2021. Legas Tomek – 2′ 03″
Tomografo bildigonta la tutan korpon
Sciencistoj el la Fakultato de Fiziko, Astronomio kaj Aplikata Informadiko de la Jagelona Universitato laboras pri tomografo ebligonta bildigi la tutan korpon de paciento. Laŭpremise ĝi kapablos samtempe malkovri tumorojn en la tuta korpo kaj eĉ konstati la gradon de ilia nociveco. Temas pri tio, ke kuracisto ricevu laŭeble plej multajn informojn pri la sanstato de paciento sen la neceso de kirurgia interveno. Nun por ekscii, ĉu en konkreta korpoparto troviĝas kanceraj histoj necesa estas biopsio kaj sekve histopatologiaj ekzamenadoj. Dank’ al nova solvo – pri kiu laboras la krakovaj sciencistoj – kuracisto povos surekrane vidi, kiel substancon liveritan al la paciento akceptas ties korpo kaj kiel ĝi efikas en metabola procezo. Aktuale kuracistoj dum la tomografaj ekzamenoj povas rigardi surekrane nur unuopajn korpopartojn kun la kanceraj ŝanĝoj.
El la elsendo 16.02.2021. Legas Tomek – 1′ 04″
La misio PLATO serĉonta ĝemelajn planedojn en 2026
Por la 2026 jaro estas planita starto de la misio PLATO. Kadre de ĝi la Eŭropa Kosma Agentejo serĉos planedojn similajn al la Tero. Polaj inĝenieroj el la firmao SENER projektos, produktos kaj testos aranĝaĵojn helpontajn al integriĝo, al kunligo de la elementoj de ĝia satelito. La ĉefa celo de PLATO (Planetary Transits and Oscillations of Stars) estas esplori la ekstersunajn plandsistemojn, aparte rokajn planedojn orbitantajn ĉirkaŭ steloj similaj al la Suno. Inter malkovrotaj objektoj la Agentejo esperas trovi planedojn similajn al la Tero. La esplorpunkto de la misio estos la virtuala punkto „L2” en la Kosmo troviĝanta en la distanco de unu kaj duona milionoj da kilometroj for de la Tero. La ĉefaj realigantoj de la projekto estas la eŭropa OHB System AG en Bremeno, la franca-itala konsorcio Thales Alenia Space kaj la svisa RUAG Space Switzerland. PLATO vastigos la daŭrantan nun mision de Cheops (the Characterising Exoplanet Satellite), kiu ekde 2019 (du mil dek naŭ) gvidas esplorojn pri ekzoplanedoj en la kosma spaco.
El la elsendo 10.02.2021. Legas Tomek – 0′ 19″
Amazoniaj pluvarbaroj minacitaj de plena formorto
La Amazoniaj arbaroj okupas la surfacon de kvin kaj duona milionoj da kvadrataj kilometroj. Tio estas la plej granda pluvarbaro de la Tero kontribuanta al redukto de la aerpoluado kaj reguliganta la globskalan cirkuladon de oksigeno kaj karbono. Ĝi reguligas krome pluvojn tiel helpante al konservo de la dolĉa akvo en la tuta regiono.
Multaj sciencistoj deloge prognozis proksimiĝantan malaperon de la Amazoniaj arbaroj, sed neniu antaŭvidis, ke tiu katastrofo proksimiĝos tiom rapide. Profesoro Robert Walker el University of Florida prognozas ke ĝis 2064 la Amazonia pluvarbaro trasformiĝos en sekan ebenaĵon surkreskitan de arbustoj. Tio okazos ne nur pro klimataj transformiĝoj, sed ankaŭ pro la forhakado de arboj laŭ granda skalo. Profesoro Walker longe esploris la vivon de indiĝenaj loĝantoj, kontaktiĝante kun farmistoj kaj arbohakistoj. Konklude li konstatis, ke mizero kaj malbona registara administrado per la bonhavaĵoj definitive alkondukas al troa arbardeficito. Homoj zorgantaj pri vivtenrimedoj ne enzorgiĝas pri biologia diverseco kaj la natura medio.
Oni ne sole forhas la arbojn en ĉi tiu regiono, sed lokaj farmistoj ofte bruligas la arbarojn por akiri kultiveblajn grundojn. Aldoniĝas incendioj ligitaj kun la globskala varmiĝo. Tiu problemo draste kreskis en 2019, kiam en aŭgusto de tiu jaro la brazila Nacia Instituto pri la Kosmaj Esploroj notis pli ol 80 mil incendiojn en la tuta lando, je sepdek sep procentoj pli ol en 2018. Walker atentigas, ke la Amazoniaj pluvarbaroj spertis jam sekecsezonojn kaj incendiojn en 2005, 2010 kaj 2015. Oni rimarkas tendencon al pli longdaŭraj kaj pli oftaj sekecperiodoj. Pro tio la arbaroj ne havas tempon por regeneriĝo. Se sekeco en la suda Amazonio plagos ĝin same kiel en la lasta jardeko tio fariĝos tipa fenomeno por ĉi tiu regiono fine de la jarcento. Laŭ Robert Walker la kriza momento povas veni ankoraŭ antaŭ la 2064 jaro.
El la elsendo 10.02.2021. Legas Barbara kaj Pamela – 2′ 34″
Bakterioj en la servo de arto
La fama Arko de Septimo Severo en Romo sur Forum Romanum estas historia marmora monumento konstruita en 203 jaro honore al al la romia imperiestro kaj liaj filoj Karakalla kaj Geta por memorindigi lian venkon super Partoj. Ĝia riĉa basreliefa ornamaĵo prezentas mitologiajn diojn, personigon de la jarsezonoj kaj scenojn de militekspedicioj. Nun post la paso de 40-jara periodo ĝi estas subigita al restaŭristaj laboroj en kiuj oni aplikas eksperimentan teknikon kun la uzo de bakterion. Aŭtoras ĝin konservisto de antikvaĵoj Alessandro Lugari. La surfaco de la arko estos por kelka tempo kovrita de ĝelotavolo. Pli frue ĉi tiu motodo evidentiĝis efika kaze de pentraĵoj. Se ankaŭ ĉi-foje ĝi alportos pozitivajn rezultojn oni uzos ĝin dum konservistaj laboroj de aliaj historiaj objektoj sur la arkeologia tereno de Koloseo kaj Forum Romanum. La laboroj sur la arko vasta 25 metrojn kaj alta 23 metrojn daŭros 7 monatojn.
El la elsendo 02.02.2021. Lagas Barbara – 1′ 31″
Polaj sciencistoj inter du procentoj de la plej ofte citataj
Stanford University, la eldonejo Elsevier kaj la firmao SciTech Strategies publikigis en „PLOS Biology” liston de du procentoj de sciencistoj, kies prilaboraĵoj estas plej ofte citataj en la scienca literaturo. Inter ili estas 726 sciencistoj el Pollando. La listo ĉirkaŭprenas preskaŭ 160 mil specialistojn el 22 branĉoj dividitaj je 176 pli detalaj specializoj. La aŭtoroj de la rangolisto konsideris la atingaĵojn de esploristoj el ilia tuta vivo ĝis 2019. Inter polaj sciencistoj plej ofte estis citataj laboraĵoj de la ne plu vivanta profesoro Zdzisław Pawlak el la Varsovia Universitato, specialisto pri matematiko kaj informadiko. Li akiris 1827-an lokon. Pliajn lokojn okupis profesoro Tomasz Dietl el la Fizika Instituto de la Pola Sciencakademio, kemiistino, profesorino Elżbieta Frąckowiak el la Poznana Politekniko, ne plu vivanta kuracisto kaj sciencisto profesoro Andrzej Szczeklik, kemiisto kaj fizikisto el la Militista Teknika Akademio en Varsovio profesoro Antoni Rogalski, profesoro Tadeusz Robak hematologo el la Medicina Universitato en Lodzo. La rangolisto kreiĝis baze de komplika algoritmo, konsideranta i.a. indicon de Hirsch, aplikatan ekde 2005.
El le elsendo 26.01.2021. Legas Maciek – 1′ 26″
Polaj studentoj kun premioj en la konkurso Future Mars Life
Studentoj kaj diplomitoj de la Vroclava Politekniko el la grupo Innspace prilaboris projektojn, kiuj ebligos al homo ekloĝi sur la Marso kaj du el ili estis premiitaj en la internacia konkurso Future Mars Life. La konkurso organizata en Ĉinio estas parto de la projekto „C Space”, kadre de kiu inter junuloj de la tuta mondo estas popularigata la aviado kaj la Kosmo, kiel sferoj kun kiuj valoras ligi sian estontecon. La organizantoj ricevis pli ol tri mil projektojn el la tuta mondo, kiuj traktas diversajn aspektojn de la funkciado sur la Marso komencante de la produktado de nutraĵoj kaj vestaĵoj, tra transportaj problemoj ĝis edukado kaj distro en la homa kolonio. La ĵurio konsisitata el tridek personoj elektis premiotojn en ses kategorioj atribuante al ili la premiojn „Winner”. El inter ili estis elektitaj entute 32 elstaraj projektoj premiitaj per „Gold Winner”. Inter ili troviĝis la projekto „Ideacity” el Pollando. Temas pro projekto de urbo situanta en plimulto sub la marsa grundo. Tiu projekto ricevis pasintjare la 5-an lokon en la usona konkurso Mars Colony Prize. La alian premion polaj studentoj akiris pro la projekto „Dome”, kiu rilatas al la kolonikonstruaĵo utigonta la diurnan amplitudon de temperaturoj sur la Marso.
El la elsendo 18.08.2020. Legas Barbara – 1’43”
Polaj sciencistoj klopodas klarigi pri kio klaĉas abeloj
Abeloj komunikas inter si pere de dancoj kaj emisiado de feromonoj. Sed tio ne estas iliaj solaj komunikmanieroj. En iuj situacioj, kiel ekzemple antaŭ la forlaso de abelujo fare de abela masklo aŭ kiam la abelreĝinopatrino metas tro malmultajn ovoj la abeloj komunukas tion pere de la flugilvibrado. Pri la flugilvibrado kiel komunkmaniero inter abeloj oni sciis delonge, sed nur nun eblis tion filmregistri kaj krome konstati, ke la flugilvibrado okazas en diversaj kuntekstoj. Tion konstatis sciencistoj el Agronomia Universitato en Krakovo (la suda Pollando) observante abelojn en abeluloj kun vitraj muroj helpe de kamerao registranta 3000 fotogramojn je unu sekundo. Tio ebligas vidi moviĝantajn abelojn 100 fojojn malpli rapide ol en kutima filmo. La esplorado de abela flugilvibrado havas apartan signifon kiam pretiĝas abelsvarmo. En tiu periodo laborabeloj konstruas abelujajn strukturojn en kiuj evoluas novaj abelpatrinoj kaj la malnova patrino kun parto de la abela familio forflugas. Dum abelsvarmo la mielproduktado en abelujo malkreskas. Abelistoj klopodas do malebligi abelsvarmon, sed pro tio necesas daŭre kontroli abelujojn. Profesoro Tofilski havas la esperon, ke la esploroj pri la abela flugilvibrado ebligos antaŭvidi abelsvarmon post la apliko de minimikrofonoj en abeluloj. Dume tamen estas necesaj multaj pliaj esploroj, kiuj ne facilas, ĉar abelsvarmo kutime okazas nur unu fojon en la jaro.
El la elsendo 18.08.2020. Legas Barbara – 2’12”
Diamanta vajco ebligis enrigardi la Terkernon
Nia scio pri la terkerno, kiu troviĝas en la profundo ekde 3 mil kilometrojn sub la terkrusto devenas el la observado de la sismaj ondoj, kiuj trapenetris la terkruston. La proprecoj de la terkerno estas esplorataj ankaŭ baze de teoriaj prikalkuloj kaj komputila modelado, ankaŭ dank’ al subigado de materialoj al ekstremaj temperaturoj kaj premo. Dank’ al tio estas sciate, ke la kerno konsistas el du partoj. Interna, firma – konsistanta ĉefe el fero kaj nikelo kaj ekstera, en kiu dominas likva fero. Nun japanaj sciencistoj sub la gvido de Yasuhiro Kuwayama el la Tokia Universitato rekreis laboratorie la ekstremajn kondiĉojn regantajn en la ekstera parto de la terkerno. Por atingi grandegajn premon kaj temperaturon estis aplikita altgrade specialigita diamanta vajco. Tiu tekniko ebligas teorian, nelimigitan en la tempo okazigadon de eksperimentoj. Ĝis nun oni sukcesis atingi kondiĉojn regantajn en la tera kerno nur dum kelkaj mikrosekundoj. Japanoj helpe de diamanta vajco subigis provaĵon de likva fero al premo de 116 GPa (gigapaskaloj), kaj sekve helpe de lasero varmigis ĝin ĝis la temperaturo de 4350 kelvinoj. Se tiu temperaturo plej verŝajne estas reala en la terkerno, la menciita premo estas iom malpli alta en la supra parto de la ekstera kerno ol atendite. Post la komparo de la rezultoj de la eksperimento kun la observodonitaĵoj Kuwayama kaj lia kolektivo komparis la termdinamikajn proprecojn de sia ferprovaĵo kun niaj scioj pri la ekstera kerno. Estis konkludite, ke ĝi estas je 7,5 procentoj malpli densa ol likva fero. Tio signifas, ke troviĝas en ĝi multaj aliaj neidentigitaj ĝis nun elementoj. Materialo en la ekstera kerno fluas je 4 procentoj pli facile ol likva fero.
El la elsendo 02.06.2020. Legas Tomek – 2’11”
Koralaj rifoj pli imunaj je altaj temperaturoj
La aŭstralia scienca agentejo CSIRO informis, ke oni sukcesis grandigi la imunecon de koralaj rifoj je altaj temperaturoj. La kreskanta temperaturo de la mara akvo kaŭzas, ke ili perdas la etajn glonojn, kiuj simbioze vivas en ili. Sekve de tio koraloj blankiĝas kaj estas subnutritaj. La kolektivo de doktoro Patrick Buerger el CSIRO kreis en laboratorio mikroalgojn, kiuj toleras altajn temperaturojn. Komence de la nuna jaro en la Granda Korala Rifo en Aŭstralio okazis amasa blankĝo de koraloj, la tria dum la lastaj tri jaroj. Du similaj kazoj estis notitaj en 2016 kaj 2017. Du trionoj de la Granda Korala Rifo, la plej granda ĉi-speca sistemo en la mondo estis difektitaj. La aŭtoroj de la malkovro esperas, ke la malkovro protektos la koralajn rifojn minacitajn de formorto. La rezistaj je varmo simbiozaj glonoj aldone pli bone frontas fotosintezon.
El la elsendo 26.05.2020. Legas Tomek – 1’04”
Silikona rubando monitoras cerbon kaze de lezo
Ĝis nun oni malmulte esploris, kio okazas kun kortekso dum la kaplezo. Plej ofte tamen temas pri serioza akcidento. Aktuale polaj sciencistoj el la Vroclava Politekniko, en la suda Pollando, laboras pri malpeza silikona rubado por la kapo, kiun oni povas surmeti ekzemple dum la sportaj ekzercoj. Ĝi ebligas monitori la cerbon kaze de lezo. Sed ne temas sole pri la sekvado kiel kreiĝas lezoj kaj misfunkciado de cerbo kaze de kontraŭpuŝiĝo aŭ falo. Ĝi povas helpi en laboroj pri rimedoj protektantaj la kapon, ekzemple dum la testado de kaskoj. La vroclavaj sciencistoj testis jam sian silikonan rubandon i.a. helpe de volontuloj praktikantaj diversajn sportbranĉojn, kiel ekzemple la usonan piedpilkon.
El la elsendo 26.05.2020. Legas Tomek – 0’52”
Neatendita komuneco inter loĝantoj de Afriko kaj Neandertala homo
En deoksiribonuklea acido, DNA de afrikaj loĝantoj sciencistoj konstatis mirigan kvanton de DNA de la neandertala homo. Laŭ la esploroj de Joshua Akey el Princeton University temas eĉ pri tri dekononoj de la genomo. Tiu konstato mirigis sciencistojn, ĉar neandertala homo ne vivis en Afriko. La plej novaj esploroj elmontras tamen, ke ilia genetika kodo trafis al Afriko kun la migranta Homo sapiens. Novaj esploroj, kies rezultoj estis publikigitaj en la periodaĵo „Cell” povas klarigi krome alian misteron. Kial inter la loĝantoj de la orienta Azio estas pli da DNA de la neandertala homo ol ĉe eŭropanoj. La esploroj de Akey konformas al la publikigotaj ekzamenrezultoj de Sarah Tishkoff, evolugenetikisto el University of Pennsylvania. Ankaŭ ŝi rimarkis en Afriko pli grandan ol atendite elcenton de DNA de la neandertala homo. El la elsendo 25.02.2020. Legas Maciek – 1’19”
Inteligentaj bandaĝoj kuracas longiĝajn vundojn
Usonaj sciencistoj deklaris, ke nova „inteligenta bandaĝo” povas plibonigi la klinikan protekton super personoj kun longiĝaj vundoj tiaj, kiel ulceroj, diabeta piedo, dekubito, brulvundoj. Ili estas la ĉefa kaŭzo de la membroamputoj, kiuj trafas ĉiujare milionojn da homoj en la tuta mondo. Samtempe pro ilia komplikeco la kuracado estas tre limigita. Aktuale grupo de esploristoj el la usonaj universitatoj de Connecticut, Nebraska-Lincoln kaj Harvard Medical School projektis distance stiratan inteligentan pansaĵon, kiu povas precize dozi al la vundo diversajn medikamentojn sen la bezono de hejma vizito aŭ enhospitaliĝo. La procezo de vundcikatriĝo estas komplika kaj multetapa. Ĉe ĉiu el ili, t.e. ĉe diversaj stadioj de la historegenerado estas bezonaj aliaj medikamentoj. La novuma pansaĵo liveras necesajn medikamentojn kaj kio gravas ĝi ne devas esti daŭre ŝanĝata. Tra speciala platformo kuracisto distance kontrolas la liberiĝadon de medikamentoj, kiuj estas injekciataj helpe de miniaturaj etnadloj je kiuj estas ekipita pansaĵo. La ekzamenoj estis faritaj ĉe ĉelaj kulturlinioj, sekve ĉe musoj suferantaj diabeton kaj gravajn haŭtolezojn. Dank’ al la teknologio de inteligenta pansaĵo iliaj vundoj komplete cikatriĝis ne lasante postsignojn. Laŭ usonaj sciencistoj la inteligenta pansaĵo povas anstatui la aktuale ekzistantajn manierojn kuraci vundojn kaj malgrandigi la problemon de longiĝaj vundoj. Tio aparte gravas por homoj suferanaj la tiel nomatan diabetan piedon. El la elsendo 18.02.2020. Legas Barbara – 2’11”
La atento al reŭmatismaj malsanoj
Parolante pri reaŭmatismaj malsanoj ĝenerale oni pensas pri homoj grizaĝaj. Tamen suferas ilin ankaŭ infanoj kaj junuloj, sed plej ofte personoj inter la 30-a kaj 50-a vivojaroj. Ili atakas ne sole artikojn, sed ankaŭ tiajn organojn kiel koro, renoj, pulmoj, okuloj kaj eĉ la nerva sistemo. La plej ofta problemo de malsanuloj estas doloro, kiu akompanas ilin dum la endormiĝado kaj vekiĝado. Kun tio ligiĝas la longiĝa laco, kiu ne pasas dumtage. La precizaj kaŭzoj de tiuj malsanoj ne estas konataj. La ekzamenadoj pruvas sole, ke ĉiuj ligiĝas kun la misfunkciado de rezistosistemo. Tamen temas pri nekuraceblaj malsanoj, kiuj en la daŭro de kelkaj jaroj povas kaŭzi tutecan neplenlertecon de pacientoj, aparte se malsanoj estas tro malfrue rekonitaj kaj malĝuste kuracataj. Nur laŭeble rapida diagnozo kaj ekkomenco de la kuracado donas ŝancon haltigi la malsanon kaj certigi laŭeble longan fizikan lertecon de koncerna paciento. La artikmalsanojn en Pollando suferas pli ol 9 milionoj da pacientoj, alivorte ĉiu kvara polo. El la elsendo 11.02.2020. Legas Maciek – 1’19”
Plengrasa aŭ sengrasigita lakto kaj obezeco
Sciencistoj el la Toronta Universitato kaj aliaj kanadaj sciencaj institutoj konstatis, ke infanoj trinkantaj plengrasan lakton estas minacitaj je malpli granda risko de aperonta ĉe ili tropezo kaj obezeco ol infanoj trinkantaj sengrasigitan lakton. Ili analizis 5862 sciencajn raportojn serĉante inter ili tiujn, kiuj koncentriĝis pri ligo inter graso en la lakto konsumata de infano inter la 1-a kaj la 18-a vivojaroj kaj aperanta tropezo kaj obezeco. 28 rilatajn esplorojn ili subigis al plia analizado. Pri tio ili raportis en la periodaĵo The American Journal of Clinical Nutrition. En 18 kazoj ili rimarkis ĉi tiun dependecon. Tio dubigas la aktualajn dietrekomendojn en multaj landoj, en kiuj oni konsilas al la infanoj lakton kun malgrandigita grasokvanto. La kanadaj esploroj havis dume observan karakteron. Por konfirmi ilin estas bezonaj pliaj esploroj. El la elsendo 11.02.2020. Legas Maciek – 1’11”
Atlantika fraterkulo pli inteligenta ol supozite
Britaj zoologoj rimarkis atlantikajn fraterkulojn utiligantajn planttigetojn. Tio okazis kaj sur Islando, kaj ĉe la bordoj de Kimrio. La birdoj aplikis ilin rilate sin mem. Sciencistoj supozas, ke la birdoj aŭ sin gratis aŭ tiamaniere forigadis parazitojn. Laŭ kolektivo de doktorino Annette Fayet, ĉi tiuj kazoj povas ilustri specifajn bezonojn aperantajn en apartaj cirkonstancoj. Tiu supozo ŝajnas esti des pli pravigita, ĉar la konstatita kazo sur unu el la islandaj insuloj okazis dum aparte granda invado de iksodoj. Ne eblas ekskludi, ke helpe de tigeto estis pli facile forigi parazitojn ol per la uzo de la beko. La britaj sciencistoj ne ekskludas samtempe, ke iliaj konstatoj povas ŝanĝi opinion pri la inteligenteco de la maraj birdoj. Ili havas relative malgrandajn cerbojn kompare al la korpodimensio kaj tial ne estas taksataj kiel tro inteligentaj. Aliflanke atlantikaj fraterkuloj vivas en neprognozebla medio, en kiu solvado de ĉi specaj problemoj postulas kondutelastecon kaj lerton en lernado, parkerado kaj planado. Ĝis nun la unusolaj birdoj, pri kiuj estis sciate, ke ili uzas plattigetojn por sin grati estis papagoj. El la elsendo 04.02.2020. Legas Gabi- 1’31”
Sunhorloĝoj sur la antikvaj mozaikoj
Ĝis nun oni asertis, ke ekzistas nur 7 antikvaj mozaikoj sur kiuj videbliĝas sunhorloĝoj. Pola esploristo, profesoro Marek Olszewski identigis 8 nekonatajn mozaikajn prezentojn de sunhorloĝoj denove analizante konatajn antikvaĵojn. La ekzamenitaj de li objektoj devenas ĉefe el la meditereanea regiono, i.a. Turkio, Italio, Jordanio, Francio aŭ Jerusalemo. Historiistoj kaj arkeologoj konis ilin de jardekoj. Sed ĝis nun sunhorloĝoj estis identigataj kun olivlampo, nilometro aŭ eĉ kolono kovrita de tolaĵpeco. Laŭ la pola arkeologo el la Varsovia Universitatao la ĝisnuna problemo kun identigo de tiuj objektoj ligiĝis kun tre skema prezento kaj apliko de specifa perspektivo. La ideo pri reinterpreto de la konataj mozaikoj aperis dum liaj laboroj pri unu el la 6-jarcentaj mozaikoj en Jerusalemo, malkovrita proksime al la Damaska Pordego, monumenteca enirego al la antikva urbo. Inter riĉe vestitaj virinoj troviĝas mistera objekto, kiun sciencistoj komence de la 20-a jarcento difinis kiel olivlampon aŭ kolonon. Post ĝisfunda analizo kaj komparo kun la malkovrita dum foslaboroj sunhorloĝo eblis konkludi, ke ĉi tiu mozaiko same kiel aliaj al ĝi similaj prezentas sunhorloĝon. Profesoro Olszewski identigis ankaŭ aliajn sunhorloĝojn. I.a. sur la tiel nomata Mapo el Madaba, grandega planka mozaiko nun troviĝanta en la kirko de sankta Georgo en Madaba, Jordanio. Ĝi bildigas mapon de la Proksimia Oriento en la bizanca epoko. La sunhorloĝoj estis tre ofte uzataj en la antikva epoko. Ili apartenas al la plej malnovaj mezuraj instrumentoj. La plej malnovaj devenas el la antikva Egipto. En la meditereanea regiono ili troviĝis same en la publikaj kiel ankaŭ en la privataj lokoj. El la elsendo 28.01.2020. Legas Barbara – 2’32”
Postalkohola demenco
La trouzado de alkoholaĵoj povas alkonduki al demenco iom simila al Alzheimer-malsano. Laŭ britaj specialistoj la fenomeno estas malmulte konata kaj neglektata. Multaj personoj drinkantaj ne konscias pri ĝi, medicinista medio ĝin subtaksas. Laŭ klarigoj de Andrew Misell el Alcohol Change UK la alkohola demenco manifestiĝas per perturboj en la funkciado de la mallongdaŭra memoro. Per tio ĝi similas al Alzheimer-malsano aŭ al aliaj demencoformoj. Ĝi povas elvoki perturbojn de ekvilibro, malfacilaĵojn alproprigi novan informojn aŭ agreson. Ĝi ligiĝas kun malaperado de cerboĉeloj kaŭzita de la troa konsumado de alkoholaĵoj kaj trafas personojn eĉ mezaĝajn. Alcohol Change UK avertas, ke plej multe minacitaj estas viroj konsumantaj semajne almenaŭ 50 alkoholunuojn, unu unuo egalas al 10 aŭ 12,5 gramoj de pura etileno. Kaze de virinoj la alkohola demenco povas aperi post regula fordrinkado de pli ol 35 alkoholunuoj semajne.Malsame ol kaze de aliaj demencospecoj la cerboperturboj pro la trouzado de alkoholaĵoj estas bremeblaj kaj eĉ renverseblaj. Necesas tamen ilin frue rekoni kaj entrepreni ĝustan kuracadon. El la elsendo 10.09.2019. Legas Barbara – 1’44” sc_bp_Alkohola demenco_01’44”
Artefarita lango distingas viskiospecojn
En la glasgova universitato kreiĝis artefarita lango, kiu kun preskaŭ 100-procenta trafeco kapablas distingi viskiospecojn. Scencistoj havas la esperon, ke eblos apliki ĝin i.a. por kontraŭbatali la falsadon de alkoholaĵoj. Aranĝitaj kvazaŭ sur la ŝakluda plato submikroskpaj strioj de oro kaj aluminio rolas kiel gustoreceptoroj. Dum testoj oni mezuras kiel post la priverŝo de ili per alkoholprovaĵo ili absorbas lumon. La statistika analizo de tre subtilaj diferencoj en la lumoabsorbado ebligis al skotoj identigi diversajn viskiospecojn. Interalie ili aplikis sian artefaritan langon en la viskodistilejoj Glenfiddich kaj Glen Marnoch. Evidentiĝis, ke la lango kapablis konstati diferencojn inter drinkaĵoj kun pli ol 99-procenta trafeco. Ĝi krome kapablis indiki subtilajn diferencojn inter la sama viskio maturiĝanta en bareloj dum 12, 15 kaj 18-jaroj. Laŭ la skotaj sciencistoj la artefarita lango povas esti facile aplikita por gustumado de ĉiuspecaj likvaĵoj. Tio signifas, ke ĝi povas esti utiligita diversmaniere – por malkovri falsitan alkoholaĵon, por ekzamenado de nutraĵkvalito. El la elsendo 10.09.2019. Legas Barbara – 1’35” sc_bp_Skota artefarita lango efike testanta viskion_01’35”
Pli ol 300 mil sciencaj artikoloj libere legeblaj
Jam pli ol 300 mil artikolojn el mil sciencaj periodaĵoj liveras senpage la pola Scienca Biblioteko, la plej granda reta platformo kolektanta la sciencajn revuojn. La funkcianta ekde la 2014-a jaro Biblioteko daŭre vastigas siajn provizojn dank’ al publikaĵoj de altlernejaj eldonejoj kaj specializaj institucioj, aperigantaj unuopajn periodaĵojn. Nur en 2019 la platformon riĉigis 100 novaj titoloj. La bibliotekaj provizoj estas ne nur senpage legeblaj, sed ankaŭ konsulteblaj en ajna loko kaj periodo sen la bezono registriĝi. Ĝi servas same al sciencistoj kiel ankaŭ al ĵurnalistoj, klerigantoj, entreprenistoj, specialistoj kaj ĉiuj personoj interesiĝantaj pri konkreta temo. La Sciencan Bibliotekon gvidas Platformo de Malferma Scienco funkcianta kadre de la Interbranĉa Centro de Matematika kaj Komputila Modelado de la Varsovia Universitato. El la elsendo 03.09.2019. Legas Gabi – 1’14” sc_gk_300 mil sciencaj artikoloj publike konsulteblaj_01’14”
Seka/pulvorigita mielo produktita de polaj sciencistoj
Sciencistoj el la varsovia Ĉeflernejo de la Agrikultura Mastrumado produktis sekan/pulvorigitan mielon, kiu enhavas eĉ 80 procentojn de la natura mielo. La novuma produkto povas servi kiel fajna konsistero de multaj nutaĵproduktoj kaj kiel suplemento de dieto. Sur la merkato troviĝas jam pulvorigita mielo, sed ĝi entenas nur 50 procentojn de la natura produkto. La ceteron konsisitigas helpa substanco >maltodekstrino< kun alta glikemia indekso. En la pola seka mielo ĝi estis anstatŭigita per alia substanco kun sanfavora karaktero por la digestosistemo >nutriozo<. La pulvorigita mielo taŭgas por dolĉaj produktoj. En viandaj ĝi rolas kiel konsistero longiganta la konsumperiodon. Mielo estas utiligata por la produktado de medikamentoj, kosmetikaĵoj kaj nutraĵproduktoj. Tamen la natura mielo industriskale estas utiligata malgrandkvante pro sia gluecaj proprecoj, kio malfaciligas purigadon de industriaj maŝinoj. Ne sensignifa estas ankaŭ ĝia rapida kristaliĝo. Tiun situacion povas ŝanĝi la pulvorigita mielo. El la elsendo 27.08.2019. Legas Gabi – 1’24” sc_gk_Fajnaj proprecoj de pola seka mielo_01’24”
Informo kiel narkotaĵo
Informo aktivigas en la cerbo la samajn regionojn kiel manĝo, mono kaj narkotaĵoj. Ĝi rolas kiel premio, kiun malfacilas rifuzi senkonsidere al ĝia efektiva valoro. Sciencistoj el la Kalifornia Universitato en la usona Berkeley ekzamenis la motivon de nia scivolemo. Ili elmontris, ke ĉiu informo sendepende – ĉu ĝi estas grava aŭ ne – stimulas en la cerbo regionojn apartenantajn al la tiel nomata premisistemo respondeca pro la produktado de dopamino, hormono de plezuro. Ĝuste tial konstanta kaj nelimigita aliro al informoj povas kaŭzi dependiĝon. Tio praktike signifas kontroladon de ĉiaj elektronikaj mesaĝoj en komputilo, poŝtelefono aŭ sociaj portaloj. Laŭ profesoro Ming Hsu, la ĉefa aŭtoro de la esploroj, por la cerbo informo rolas kiel premio en si mem, senkonsidere al ĝia utilo. La cerbo ŝatas malplenajn kaloriojn el nutraĵoj kaj same taksas informojn, kiuj kvankam ne utilaj, influas bonfarton. Iuj difinas tion kiel vanan scivolemon. Specialistoj ekzamenis ankaŭ decidojn alprenatajn de volontuloj praktikantaj hazardludojn analizante, kiom ili kapablas pagi pro informoj pri la gajnoŝancoj. Samtempe ili esploris la aktivecon de iliaj cerboj helpe de la funkcieca magneta rezonanco (fMRI). Evidentiĝis, ke la decidoj plej ofte estis alprenataj en maniero racia, t.e. gravis la kriterio de informtaŭgeco. Konforme al ekonomika modelo testitoj traktis informon kiel rimedon por atingi celon. Kelkfoje ili kondutis tamen malracie kaj pagis pro senvaloraj informoj, kiuj ne influis iliajn decidojn. Tiam ili kondutis konforme al psikologia modelo premisanta, ke scivolemo mem kaj atendado de alta premio sufiĉas por sproni la agadon. Tiukaze informo rolis kiel premio. Helpe de aparta komputila programo eblis taksi kiom forte iu deziras ekkoni difinitan informon kaj kiom pretas por ĝi pagi. El la elsendo 13.08.2019. Legas Tomek – 2’13” sc_tm_Informo kiel narkotajo_02’13”
Dolĉa akvo grandkvante sub la fundo de Atlantiko
Grupo de esploristoj sukcesis konfirmi la ekziston de granda akvotavolo etendiĝanta ĉe la nordorienta marbordo de Usono. La provizoj de relative dolĉa akvo troviĝas en poreca sedimento sub la fundo de la oceano etendiĝanta de ĉirkaŭ 80 kilometroj for de la marbordo ĝis la rando de la kontinenta breto. Sciencistoj asertas, ke tio estas la plej granda ĉi speca malkovro en la mondo. Similaj akvoprovizoj sur la tersurfaco formus lagon kun preskaŭ 40 mil kvadrataj kilometroj. Jam en la 70-aj jaroj firmaoj dum la komercaj serĉboradoj de petrolo estis trovantaj dolĉan akvon kaj ne ĝin. Nur novaj serĉteknikoj kun la uzo de elektromagneta radiado ebligis lokalizi ankaŭ dolĉakvajn provizojn. Laŭ esploristoj la dolĉa akvo sub la fundon de oceano povis traiĝi sekve de glaĉera degelado kaj estis haltigita en sedimento sur la surfaco de la nuna kontinenta breto, kiun tiam ankoraŭ ne kovris la oceano. La plej novaj esploroj elmontras tamen, ke la dolĉakva tavolo estas daŭre provizata per akvo el la kontinento. Tiun teorion konfirmas la fakto, ke akvo en la akvotaolo proksime al la bordo estas plej dolĉa. Ju pli for des pli ĝi fariĝas saleca, sed multe malpli ol la mara akvo. La esploristoj sugestas, ke similaj akvotavoloj povas troviĝi laŭe de aliaj marbordoj, kiel Kalifornio, Aŭstralio, la Proksima Oriento aŭ la Sahara Afriko. Tio povus helpi en iuj regionoj solvi problemojn kun la manko de trinkakvo. La akirado de dolĉa akvo el ĉi tiuj tavoloj eĉ iom salecaj estus multe malplikosta ol kaze de sensaligado de la mara akvo. El la elsendo 16.07.2019. Legas Tomek – 1’55” sc_tm_Dolca akvo sub la fundo de Atlantiko_01’55”
La enigmo de la marsaj nuboj
La planedologojn delonge interesas la demando pri la origino de la nuboj videblaj ĉirkaŭ 30 kilometrojn super la surfaco de la Marso. La nuboj ne kreiĝas pro si mem. Ili bezonas ion, sur kio povas komenciĝi la kondensiĝo. En la kazo de la Tero temas pri polveroj aŭ saleroj. Kvankam ŝajnis, ke sur la Marso tiaj kondiĉoj ne aperas tamen komplika, komputila simulado de la marsa atmosfero elmontris, ke la kreiĝadon de nuboj kaŭzas meteoritoj. Tion konstatis sciencistoj el University of Colorado en Boulder. Laŭ ili kaze de la Marso ĉiutage temas pri meteoritoj pezantaj sume de du ĝis tri tunoj. La marsaj nuboj estas kutime tre maldikaj tamen frumatene kaj posttagmeze ilia dikeco grandiĝas. Ili povas kaŭzi malkreskon aŭ kreskon de temperaturo ĉe grandaj altecoj eĉ je 10 celsiusaj gradoj. Tio elmontras, ke en la atmosfero de la Ruĝa Planedo okazas ŝanĝoj, kies fonto estas la grundkrusto kaj tio kio sub ĝi troviĝas. Laŭ sciencistoj ĝuste tie en la glaciformo troviĝas akvotavoloj, kvankam ne eblas ekskludi, ke ie pli profunde akvo troviĝas en likva stato. Nun sciencistoj frontas la defion difini kiel trapasas la procezo de la kreiĝado de marsaj nuboj. Dank’ al ekkono de tiu mekanismo eblos respondi la ĉefan demandon, ĉu sur la Marso ekzistis oceanoj kaj riveroj, kaj se jes, kio kun ili okazis. El la elsendo 09.07.2019. Legas Tomek – 1’39” sc_tm_La enigmo de la Marsaj nuboj_01’39”
Geoparko Owadów-Brzezinki [ovaduf-bĵezinki]
Meze de junio sur la tereno de la rokrompejo Owadów-Brzezinki – en la nordokcidenta parto de la Sanktakruca Montaro – estis inaŭgurita Geoparko, en kiu troviĝas unikaj laŭ la monda skalo grandegaj fosilioj. Ĝis nun sciencistoj malkovris tie i.a. la restaĵojn de la unua konata en Pollando fluganta reptilio – pterozaŭro aŭ nova por la scienco specio de la mara raptilio el la grupo de iĥtiozaŭroj. En la muzeo troviĝas kelkcent ekzempleroj ĉefe de maranimaloj, kiuj vivis tie antaŭ 148 miliardoj da jaroj, en la periodo de malfrua Ĵuraso, kiam vivis surtere dinosaŭroj. Inter la plej interesaj fosilioj estas grandegaj rabofiŝoj, maraj reptilioj kaj antropodoj. Krome rigardebla estas riĉa kolekto de insektoj, kiuj kutime tre malofte konserviĝas. Unuopajn speciojn vivintajn en Owadów paleontologoj malkovris jam i.a. en Britio aŭ Rusio. Sed neniam oni konstatis ilin ĉiujn vivintajn en unu regiono kiel en ĉi tiu loko. La geoparkaj informtabuloj sciigas pri la loka geologio kaj malkovroj. Ili estis faritaj antaŭneloge, ĉar en 2012 kaj tuj komenciĝis vastplanitaj foslaboroj, kiuj daŭras ĝis hodiaŭ. Post 7 jaroj kreiĝis la Geoparko. El la elsendo 02.07.2019. Legas Maciek – 1’22” sc_mj_Nova Geoparko kun historiaj fosilioj_01’22”
Delfenoj amikiĝas baze de interesiĝoj
La Ŝarkogolfo ĉe la marbordo de la okcidenta Aŭstralio estas vivejo por la hindpacifika populacio de botelnazaj delfenoj kaj unusola loko, en kiu ĉi tiuj animaloj uzas spongojn kiel laborilojn. Tiu ĉi ellernita tekniko perata inter generacioj helpas al iuj individuoj trovi nutraĵon en pli grandaj profundecoj. Ĝis nun la utiligado de instrumentoj estis bone dokumentita inter la delfenaj femaloj. Dum lastaj esploroj la atenton oni donis al maskloj. En la daŭro de naŭ jaroj (2007-2015) sciencistoj el Bristolo, Zuriĥo kaj Universitato de la Okcienta Aŭstralio analizis grupon de 37 botelnazaj delfenoj, kiuj uzis spongojn kaj 24, kiuj ilin ne uzis. La sciencistoj konsideris ankaŭ donitaĵojn pri delfenoj, genetikajn donitaĵojn kaj fotojn de 124 maskloj. La botelnazaj delfenoj, uzantajs spongojn pasigis pli da tempo por kontaktiĝi kun aliaj maskloj kun similaj kapabloj ol kun la ceteraj. Tiuj rilatoj baziĝis sur la simila tekniko de akirado de nutraĵo kaj ne estis ligitaj kun familiaj kontaktoj aŭ aliaj faktoroj. La akirado de nutraĵoj helpe de spongo estas temporaba kaj en signifa grada okazas unuopule, tial longe oni asertis, ke ĝi ne konformis al la bezonoj de maskloj en la golfo, kiuj investis tempon por formi fortajn aliancojn kun aliaj maskloj. La okazigitaj esploroj sugestas, ke same kiel la delfenaj femaloj kaj kiel homoj ankaŭ maskloj de botelnazaj delfenoj formas sociajn rilatojn baze de komunaj interesiĝoj. El la elsendo 25.06.2019. Legas Barbara – 2’11” sc_bp_Kunlaboremaj delfenoj el la Sarka Golfo_02’11”
Nova stato de materio
Ĝis nun estis asertite, ke atomoj en la fizika materialo aperas en unu el tri statoj – firma, likva aŭ gasa. Tamen nun estis malkovrite, ke iujn elementojn en specifaj kondiĉoj samtempe povas karakteriziĝi per la proprecoj de firma kaj likva statoj. La esploroj de sciencistoj el la univeritato en Edindurgo, kiuj koncernis la kondukton de 20 mil atomoj de kalio en ekstremaj kondiĉoj ebligis fronti la staton de la tiel nomata fandita ĉeno malkaŝintaj ke la kreiĝintaj strukturoj reprezentas novan stabilan materistaton. Ĝis nun ne estis klare ĉu tiuj eksterordinaraj strukturoj reprezentas apartan staton de materio aŭ ekzistas kiel portempaj etapoj inter diversaj statoj. Laŭ sciencistoj ankaŭ aliaj elementoj kiel natrio aŭ bismuto en konformj kondiĉoj povas ekzisti en la novmalkovrita stato. La stato de la fandita ĉeno aldoniĝus tiel al aliaj eksterordinaraj statoj de la materio ekskluzive de gaso, likvaĵo kaj firma stato. Apartenas al ili plsmo, kondensoro de Bose-Einstein, superkonduktiveco, superlikvideco, degenereca materio kaj kvarkgluona plasmo. El la elsendo 19.06.2019. Legas Barbara – 1’32” sc_bp_Nova stato de materio_01’32”