Sciencaj informoj

Pli ol 500 mil gestosignoj jam priskribitaj

Sciencistoj el la Laborejo de la Gesta Lingvistiko de la Varsovia Universitato de kelkaj jaroj kreas tre ampleksan bazon de gestaj eldiroj en la pola gesta lingvo (PJM). Ĝia korpuso havas jam 650 mil gestosignojn. Diversaĝaj surduloj invitataj el la tuta Pollando estas surbendigataj laŭ strikte difinita proceduro. En ĉiu kvinhora sesio interparolas po du personoj el la sama regiono de Pollando, do uzantaj la saman dialekton de PJM. La surbendigon partoprenas ankaŭ surda moderatoro, membro de la scienca kolektivo de la varsovia laborejo. La invititaj surduloj priparolas la bildojn aperantajn sur la ekrano. Dum ekzemple antaŭ la unua aperas mapo kun indikita itinero, la alia ricevas sole bildon de la mapo. La tasko de la unua estas klarigi al la partnero  kiel atingi celon B startante en la punkto A, kio postulas uzon de tiaj vortumoj kiel „ĉe apoteko direktiĝu maldekstren” aŭ „post teatro turniĝu dekstren”. Tiamaniere estas analizataj formoj de imperativaj kaj spacaj esprimoj en la pola gesta lingvo. Tiel oni ekscias,  ĉu ili malsimilas depende de la aĝo de la interparolantoj aŭ ilia devenregiono. Oni analizas ne sole gramatikaĵojn, sed ankaŭ la manieron uzi la tridimensian gestospacon. Nome la interpreton de la komunikado influas la gestado pli aŭ malpli proksime al la interparolanto, gestado pli aŭ malpli supra rilate al la interparolanto. La kreiĝanta korpuso de PJM reliefigas la komplikecon de la pola gesta lingvo, kiu ĝis antaŭnelonge entute ne estis priskribata kaj analizata.

El la elsendo 04.12.2018. Legas Tomek – 1’52” 

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

La plej malnovaj vitroobjektoj en Pollando

La plej malnovaj vitroobjektoj en Pollando devenas el Egipto kaj Mezopotamio. Temas unuavice pri ornamaj bidoj, kies aĝo laŭ la fizikokemia analizo havas pli ol tri kaj duonan mil jarojn. Sciencistoj asertas, ke vitron oni komencis produkti pli-malpli 2300 jarojn antaŭ nia erao en Mezopotamio. Ĝia produktado disvastiĝis en la Proksima Oriento ĉirkaŭ la mezo de la 2-a jarcento antaŭ nia erao. La unuaj polaj vitroproduktejoj aperis nur en la frua mezepoko. Inter la proksimorientaj vitraj objektoj temas unuavice pri vitraj bidoj, kiujn arkeologoj malkovras en tomboj kaj trezortrovaĵoj. Kun la tempofluo da ili estis pli multe, aparte post 1300-a jaro antaŭ nia erao en la socio de la soraba kulturo. Estas jam konataj pli ol 3 mil bidoj el la 13-a – 9-a jarcentoj antaŭ nia erao, kiuj servis por la kolornamado. Kelkfoje temis pri elementoj de pli bunta kolornamaĵo. Ekzemple la kolornamaĵo malkovrita en la loko Targowisko (la krakova regiono) konsistas el ĉirkaŭ 380 vitraj bidoj, sukcena apartigilo kaj etaj oraj spiraloj. La ekzameno de la kemia konsisto de proksimorientaj vitraj objektoj estis farita per malsamaj metodoj en du laboratorioj. Tamen ekspertoj ne kapablas indiki konkretajn vitrofandejojn, el kiuj devenas la proksimiorientaj vitraj ornamaĵoj malkovrataj i.a. sur la tereno de Pollando.

El la elsendo 27.11.2018. Legas Gabi kaj Barbara – 1’59” 

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Novaj teknologioj en la servo de geologio

Dum jaroj la serĉado de mineralaj krudaĵoj ligiĝis kun pluraj penaj esploroj kaj analizoj de virtualaj esplorendaj tavoloj kaj multaj testoboradoj. Nun por esplori iun terenon laŭ la vidpunkto de la troviĝantaj tie krudaĵtavoloj oni povas utiligi aerogeofizikon kaj multspektrajn fotojn. Kio gravas specializajn aviadesplorojn eblas fari en lokoj malfacile alireblaj kaj tiaj, sur kiuj ne estis ankoraŭ malkovritaj mineralaj tavoloj. Tiu metodo ebligas dum unu flugesploro priserĉi vastajn terenojn kaj kolekti amason da donitaĵoj pri interesantaj onin (tio ne estas eraro) mineraloj kaj tavoloj. Tiuj esploroj estas efektivigataj helpe de speciale adaptitaj flugmaŝinoj, unuavice aviadiloj kaj helikopteroj, baldaŭ plej verŝajne ankaŭ dronoj, t.e. flugrobotoj. Tiuj novumaj teknologioj jam estas utiligataj por interpretado de sismaj eventoj kaj donitaĵoj.

El la elsendo 27.11.2018. Legas Tomek – 1’04” 

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Pli da glacio sur la Marso ol supozite

En la norda hemisfero de la Marso povas esti pli da glacio ol supozite. Tion elmontras la detala mapo pri la terformacio de la Ruĝa Planedo, prilaborita i.a. de polino, doktorino Anna Łosiak. Preskaŭ la tutan nordan hemisferon formas malaltebenaĵo situanta pli ol 6 kilometrojn malpli supre ol la meza alteco de la tereno en la suda hemisfero de la planedo. Antaŭ pli ol 3,8 miliardoj da jaroj plej verŝajne troviĝis tie oceano, sed ĝis nun plimulto de la akvo kaj atmosfero fuĝis en la kosman spacon. Antaŭnelonge la esploroj elmontris, ke en kelkiuj lokoj de ĉi tiu regiono povas troviĝi glacio, kvankam ne estas certe, kiamaniere ĝi tie aperis. Por solvi la enigmon internacia kolektivo de planedaj geologoj okazigis kelkjarajn esplorojn de tri regionoj de la Nordaj Malaltebenaĵoj de la Marso – Utopia, Acidalia, Arcadia Planitiae. Gvidis ilin sciencistoj el Francio, Britio, Pollando, Germanio, Kanado kaj Usono. Ili utiligis donitaĵojn el la usona aranĝaĵo CTX troviĝanta sur la ferdeko de Mars Reconnaissance Orbiter, kiu dum dekkelkaj jaroj estis fotanta la surfacon de la Marso. Post la analizo de la donitaĵoj kaj retmapado kreiĝis la unua vasta kaj detala mapo pri la terenformiĝo de la Ruĝa Planedo. Sciencistoj identigis multajn lokojn, en kiuj glacio troviĝas neprofunde sub la surfaco, krome ankaŭ aliajn, en kiuj glacio troviĝas profunde kaj estas nevidebla. Plej verŝajne do temas pri du specoj de glacio. Tre malnova, havanta pli ol 3,8 miliardojn da jaroj kreiĝinta sekve de frostiĝo de la marsa oceano. Relative nova, havanta ĝis kelkcent milionoj da jaroj aperinta en la sekvo de vasta glaciiĝo. Laŭ sciencistoj „juna” glacio povas multon diri pri la antaŭnelongaj klimatŝanĝoj sur la Marso, tre „maljuna” glacio estas unu el la plej bonaj lokoj, en kiuj povis kaŝiĝi virtualaj marsaj organismoj.

El la elsendo 21.11.2018. Legas Tomek – 2’19” 

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Mikroplasto en vivaj organismoj

Malfacilas imagi la mondon sen plasto. Ĝia produktado dum la lastaj 40 jaroj kreskis 25-oble kaj egalas nun je ĉirkaŭ 380 milionoj da tunoj jare; entute tamen dum la 40-jara periodo la homaro produktis 8300 milionojn da tunojn da plasto. Ĝis nun plej bone estis rekonita la polucio per plasto de la akvomedio – de la maroj, oceanoj, riveroj kaj kontinentaj akvoreceptakloj. La plastaj mikroelementoj estis konstatitaj en ĉiuj specoj de maraj organismoj kaj en planktono. Estas sciate, ke ili kumuliĝas en la nutrosistemoj, kvankam ne estas kontentige esplorita ilia virtuala influo je kontinentaj organismoj. Sciencistoj el la Viena Universitato kaj el la aŭstra agentejo pri la medioprotektado monitoris grupon de personoj el diversaj landoj: Aŭstrio, Finnlando, Nederlando, Japanio, Pollando, Rusio, Britio kaj Italio. Ili ĉiuj notis informojn pri konsumataj nutraĵoj dum semajno antaŭ la analizo de siaj ekskrementoj. Ĉe ĉiuj estis konstatitaj plastoelementoj sekve de la konsumado de nutraĵoj kaj trinkaĵoj plaste pakumitaj. Neniu estis vegetarano, 6 konsumadis marajn fiŝojn.  Interalie baze de tio dum la 26-a Eŭropa Gastroenterologia Semajno (UEG) en Vieno estis konstatinte, ke plastaj mikroelementoj estis konsumataj kune kun fiŝoj kaj marfruktoj, mara salo kaj eĉ biero, mielo kaj botelakvo. Laŭ doktoro  Philipp Schwabl temas pri la unua esplorado konfirminta la supozojn, ke plastaj mikroelementoj trafas al la homa digestosistemo. Dum la ekzamenado de animaloj la plej grandan kondensiĝon de plastaj mikroelementoj oni konstatis en intestoj, tamen iliaj plej malgrandaj konsisteroj trafas al la sangocirkulado, limfa sistemo kaj eĉ hepato. La lastaj esploroj alportis pruvon pri la enesto de plastaj mikroelementoj en la homa organismo. Tio signifas bezonon de pliaj esploroj por kompreni, kion tio signifas por la homa organismo.

El la elsendo 14.11.2018. Legas Tomek – 2’20” 

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Ĉiam malpli da sovaĝaj regionoj

En la sovaĝa stato, do sen la homa interveno, troviĝas sole 23 procentoj de kontinentoj kaj 13 procentoj de oceanoj, escepte de Antarkto. Ankoraŭ antaŭ cent jaroj nur 15 procentoj de la Tero estis utiligataj por la kultivado kaj bredado. Apenaŭ dum 16 jaroj, en la periodo 1993-2009, 3,3 milionoj da kvadrataj kilometroj de la sovaĝaj terenoj (la areo pli granda ol tiu de la Hinda Unio) estis perditaj pro urbokreado, agrikulturo kaj aliaj civilizaciaj celoj. Se temas pri oceanoj la situacio estas pli drameca. Terenoj liberaj de industria fiŝkaptado, polucio kaj mara transporto troviĝas sole en la polusaj regionoj. En la lastaj 40 jaroj je pli ol duono malkreskis la populacio de ĉirkaŭ 3 mil specioj de fiŝoj, birdoj, mamuloj, rampuloj kaj raptilioj. Dume pluraj esploroj elmontras, ke terenoj ne damaĝitaj de la homo havas ĉiam pli grandan signifon en la perspektivo kontroli klimatŝanĝojn kaj limigi aliajn evolusekvojn. Nome tiuj terenoj absorbas grandegajn kvantojn de karbodioksido kaj rolas kiel rifuĝejo por la malaperantaj specioj. Internacia grupo de sciencistoj el la aŭstralia universitato en Queensland prezentis mapon de la kontinentaj kaj maraj surfacoj, en kiuj ne okazis civilizacia interveno. Ĝi atentigas, ke la nunaj sovaĝaj terenoj havas ŝancon transdaŭri nur tiam, kiam ili estos ĉirkaŭprenitaj per internaciaj reguligoj rilate protektatajn surfacojn. Rusio, Kanado, Aŭstralio, Usono kaj Brazilo avanas inter 20 landoj, en kiuj troviĝas 94 procentoj de ĉiuj sovaĝaj kontinentaj kaj maraj terenoj, ne kalkulante Antarkton kaj internaciajn akvojn. Baldaŭ en Egipto kaj Pollando okazos du gravaj eventoj ligitaj kun la protektado de la natura medio. La novembra Konferenco de la Konvenciflankoj pri biologia diverseco kaj la decembra konferenco pri klimatŝanĝoj COP-24.

El la elsendo 06.11.2018. Legas Tomek – 2’20” 

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Elektronika haŭto ebligas senti eĉ doloron

Inĝenieroj el John Hopkins University kunlaborante kun kolegoj en Singapura Instituto pri Neŭroteknologio kreis eletronikan „kovrilon”, kiu surmetita sur protezon ebligas senti tuŝon. Unu el la volontuloj testintaj elektronikan haŭton deklaris, ke post ĝia apliko li ricevis la senton havi la manplaton, difinante tion kvazaŭ lia protezo pleniĝis de vivo. La elektronika haŭto estas farita el kaŭĉuko plektita kun sentiloj imitantaj la nervofinaĵojn. Ĝi rekreas la tuŝosenson liverante al la uzanto tre gravajn informojn. Oni jam faris similajn  inventaĵojn, sed la elektronika haŭto kompletigas diversajn ĝisnunajn solvojn, kiuj ebligas al milionoj da personoj kun amputitaj membroj funkcii kvazaŭ normale. Temas ekzemple pri la presiloj 3D, ebligantaj presi idealan protezon de manplato aŭ de la tuta mano, temas pri la ebleco stiri membroprotezon pere de penso. Nun, dank’ al la elektronika haŭto la handikapito kun membroprotezo povos senti ĉu la tuŝata objekto estas varma aŭ malvarma, percepti ĝian surfacon aŭ formon. La ebleco senti doloron ebligas averti pri virtuala risko damaĝi la protezon. La esploristoj el John Hopkins University imitis la naturon kaj la vera haŭto rolis por ili kiel preta ŝablono, kiun ili talente aplikis por sia protezokovrilo.  Ĝi imitas la sensoricevilojn de tuŝo kaj doloro de la homa nervosistemo, ebligante elektronikan kodigadon de impresoj, kiel tio okazas en la naturo. Dum la testoj  estis uzita encefalografo por kontroli la cerboaktivecon de volontuloj. Dank’ al tio sciencistoj sekvis tion, kion la volontuloj sentas.

El la elsendo 30.10.2018. Legas Tomek – 1’52”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Homoj solecaj observas fizikan distancon

Personoj, kiuj sentas sin solecaj preferas fizikan distancon troviĝante en la akompano de familio aŭ amikoj. Tio rezultas el sciencistaj esploroj en la ĉikaga universitato. Oni enketis preskaŭ 600 usonanojn, kies tasko estis difini ĉu en akompano de diversaj homgrupoj ili preferas sidi aŭ stari pli aŭ malpli distance. En la enketado oni konsideris tiajn faktorojn kiel la civila stato, sekso, eventualaj simptomoj de timo aŭ deprimo. Fine estis konstatite, ke personoj sentantaj solecon duoble pli ofte preferis distancon same en la akompano de sia partnero, familio kiel ankaŭ amikoj. Tio ne gravis en la akompano de personoj malpli konataj aŭ fremdaj. Kvankam sento de soleco povus ŝajni faktoro motivanta proksimiĝon al aliaj personoj ĝi tamen firmigas la memprotektan instinkton. Pli fruaj esploroj helpe de la cerbobildigado elmontris, ke personoj solecaj estas pli singardaj, se temas pri tiaj minacoj kun la socia karaktero  kiel rifuzo aŭ malaprobo. Laŭ la aŭtorino de la esploroj d-ino Stephanie Cacioppo eblas senti solecon en homamaso aŭ geedziĝo, ĉar solecosento signifas enverguron inter tio, kion ni atendas kaj kion ni havas. Pli konscia rilato al tiu problemo povus malkreskige influi ekzemple  la nombron da divorcoj, kiuj estas flankefiko de soleco kaj plibonigi la kvaliton de rilatoj kun aliaj homoj.

El la elsendo 30.10.2018. Legas Tomek – 1’37”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Ĉeloj de kuraĝo en hipokampo

Homoj multe diferencas, se temas pri la reagado je minacaj situacioj. La neŭrobiologiaj mekanismoj pri la kaŭzitaj de tio riskaj kondutoj estas en signifa grado nekonataj. Dume,  kiel informis “Nature Communications” en la hipokampo estis malkovrita aparta speco de ĉeloj, kiuj decidas pri la homa kuraĝo. Influante ilin eblus liberigi pacientojn de patologia timo. La komunaj esploroj de sciencistoj el la Neŭrologia Subinstituto de la Universitato en Upsalo (Svedio) kaj Cerboinstituto de Federacia Universitato Rio Grande do Norte el Brazilo elmontris, ke la ĉeloj en la hipokampo, difinataj OLM,  plenumas ŝlosilan rolon, se temas pri timo kaj reage entreprenata risko. Manipulante per ili eblus kontroli timon kaj riskajn kondutojn, kio estas tre grava en la kuracado de patologia timo. La normala, adapta timo gravas por transvivo, ĉar ĝi protektas kontraŭ lezoj. Sed la patologia efikas misfunkciige kaj povas grave perturbi la ĉiutagan vivon. Kuracistoj ofte en tiu situacio aplikas kontraŭdeprimajn medikamentojn, sed ili efikas je la tuta cerbo, do povas porti seriozajn flankefikojn. La influado je konkreta, tre aparta grupo de ĉeloj kontrolanta timon povas revoluciigi la kuracadon de timo kaj ligitajn kun ĝi perturbojn, ekzemple deprimon.

El la elsendo 23.10.2018. Legas Tomek – 1’28”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Polaj buksoj minacitaj

La invado de azia noktopapilio endanĝerigas la buksoarbustojn en Pollando. En la okcidenta Eŭropo ĝi jam elvokis grandajn damaĝojn aparte en la historiaj ĝardenoj. Temas pri laŭvica atako de fremda en Eŭropo specio. La invada Cydalima perspectalis aperis en Polllando en 2012 en la ĉirkaŭaĵoj de Vroclavo (la sud-okcidenta Pollando), sekve disvastiĝis je la suda kaj centra Pollando. Oni konstatis ĝian ĉeeston en Krakovo, Varsovio kaj laste en Lodzo. Origine ĝi vivas sur vasta areo de la Hinda Unio tra Ĉiinio ĝis la fora Oriento. La unuan fojon oni konstatis ĝin en Eŭropo en 2006 en Germanio. En Pollando ĝi ankoraŭ ne havas propran nomon, ĝenerale oni difinas ĝin buksa noktopapilio, ĉar ĝiaj larvoj evoluas ekskluzive en bukso. Temas pri arbusto sovaĝe kreskanta en la suda kaj okcidenta Eŭropo. Tamen sur la tuta kontinento, inkluzive Pollandon ĝi estas plantata ĝenerale kiel unu el malmultaj plantoj taŭgaj por malaltaj heĝoj. Ĝi estas plantata en tradiciaj, ornamaj kaj historiaj ĝardenoj, en ĉehejmaj ĝardenetoj kaj en publikaj parkoj.

El la elsendo 23.10.2018. Legas Tomek – 1’15” 

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Tri novaj centroj de Artefarita Inteligenteco de Samsung

La esplor-evoluiga centro de Samsung Electronics SET deklaris funkciigon de tri novaj centroj de Artefarita Inteligenteco en Cambridge, Toronto kaj Moskvo. Ili helpos en la evoluigado kaj esplorado de la merkataplika kapablo de la artefarita inteligenteco rilate televidilojn QLED aŭ aranĝaĵojn de la hejma mastrumado. Ĝis nun la esplor-evoluiga centro de Samsung Electronics SET havis du centrojn en Seulo kaj la Silicia Valo. La nova centro en Cambridge koncentriĝos pri kompreno de la homaj kondutoj, do rekonanalizo de emocioj. La centro en Toronto daŭrigos esplorojn pri la ĉefaj teknologioj de la artefarita inteligenteco kunlabore kun la plej grandaj kanadaj universitatoj. Fine la centro en Moskvo utiligos konojn de rusaj ekspertoj pri matematiko, fiziko kaj aliaj ekzaktaj sciencoj, ligonte kunlaboron kun ekspertoj pri la artefarita inteligenteco, kiuj gvidos esplorojn pri ĝiaj algoritmoj. Lige kun la nombra kresko  de la centroj oni planas ankaŭ kreskigi la nombron de kvalifikitaj esploristoj pri la artefarita inteligenteco. Ĝis 2020 temos pri ĉirkaŭ unu mil personoj.

El la elsendo 16.10.2018. Legas Tomek – 1’14” 

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Mallonga meditado plibonigas la cerbofunkciadon

Laŭ sciencistoj sufiĉas 10-minuta meditado, por ke la cerbo komencu funkcii pli efike. Delonge estas sciate, ke personoj praktikantaj la meditadon dum kelkaj semajnoj aŭ monatoj kutime pli bone sukcesas en testoj koncerne kognokapablojn. Lastatempe evidentiĝis, ke ne necesas mediti dum semajnoj por konstati ĉi tiun fenomenon. Doktorino Hedy Kober el Yale-universitato invitis por siaj esploroj 40 studentojn, inkluzive de 14 virinoj, en la aĝo de 17 ĝis 22 jaroj. En la unua testogrupo oni aŭskultis dum 10 minutoj meditigan surbendigon dum la alia aŭskultis prelegon pri sekvojoj. Poste ambaŭ grupoj estis subigitaj al serio de simplaj testoj pri kognaj kapabloj. Personoj el la unua grupo solvadis taskojn pli rapide kaj precize ol el la dua grupo. Escepton konsistigis personoj kun alta nivelo de neŭrotikeco, kiujn ne influis meditigaj surbendigoj. La meditado, en kiu oni koncentriĝas pri konkreta momento povas plibonigi la funkciadon de labormemoro kaj koncentriĝo. Tio elmontras – kiel estis informite en „Frontiers of Neuroscience” – ke eĉ personoj, kiuj neniam meditis povas profiti dank’ al ĉi tiu speco de meditado, alivorte atentotrejnado.

El la elsendo 09.10.2018. Legas Tomek – 1’24”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Ĉirkaŭpreĝeja birdovarieco

En la ĉirkaŭaĵo de malnovaj altaj preĝejoj multiĝas la birdovarieco kaj vivas tie pli da birdospecioj ol en la regiono de kamparaj mastrumejoj.  Krom paseroj, sturnoj, monedoj vivas tie ankaŭ kordeloj, verdaj fringoj, strigoj, turfalkoj. Tio rezultas el la esploroj faritaj en la suda Pollando fare de la sciencistoj el la Instituto pri la Naturprotekto de la Pola Sciencakademio en Krakovo. La esplorojn partoprenis ankaŭ brita sciencisto el la Kembriĝa Universitato. Ĝis nun oni ne atentis pri la rolo de preĝejoj en la formiĝado de loka biologia diverseco. Dume preĝejoj en Pollando estas grava birdovivejo kaj povas roli por ilia protekto. La esploroj estis faritaj en la ĉirkaŭaĵo de 101 kaj koncernis kvanton kaj speciojn  de la aperantaj tie birdoj. La rezultoj estis komparitaj kun analogaj donitaĵoj el la kamparaj mastrumejoj. Jam  antaŭe estis pruvite, ke la malnovtipaj kamparaj mastrumejoj estas oazo de birda biodiverseco. Nun evidentiĝis, ke malnovajn preĝejojn kaj ilian rektan ĉirkaŭaĵon eblas difini la birda paradizo. Vivas tie pli da birdoj kaj pli da birdospecioj, kiuj ne aperas en la kampara medio. Entute sciencistoj nombris preskaŭ 5 mil 700 birdojn. En la ĉirkaŭpreĝeja spaco temis pri 68 specioj, inkluzive de 13,  kiuj ne aperas proksime de kamparaj mastrumejoj. Ĉirkaŭ ĉi-lastaj oni konstatis  nur 60 birdospeciojn, inkluzive de 8,  kiuj ne estis nombritaj proksime de preĝejoj. Evidentiĝas, ke preĝejoj formas tre firman birdovivejon. Multaj el ili en la senŝanĝa formo,  ekzistas de jardekoj aŭ jarcentoj. Kompare kun kamparaj mastrumejoj estas tie malpli da katoj aŭ hundoj, kiuj ĉasas birdojn aŭ povas ilin maltrankviligi. Tio favoras la elektadon de ĉi-specaj lokoj fare de birdoj kaj  klarigas la tiean birdan specivarievon.  La flegado de ofte tre malnovaj arboj kaj arbustoj, de la preĝejturoj kaj sonoriloj allogas birdojn kaj kaŭzas, ke sur malgranda spaco – pro media diverseco – kunvivas tre multaj birdospecioj. Novaj konoj pri la rolo de preĝejoj por la birda diverseco havas do signifon por ilia protekto.  

 El la elsendo 04.10.2018. Legas Tomek – 2’29”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Kolumpsitakoj hejmiĝis en Pollando

Jam antaŭ kelkaj jaroj ornitologoj asertis, ke invado de papagoj en Pollando estas sole la afero de tempo. Kaj efektive ankaŭ en Pollando hejmiĝis kolumpsitakoj. En la loko Nysa oni konstatis paron de kolumpsitakoj kun du birdidoj. Jam antaŭ kvar jaroj antaŭvidis tion esploristoj de la Zoologia Instituto de la Poznana Universitato. Kolumpsitakoj devenas el Afriko kaj  Hinda Unio, sed antaŭ ĉirkaŭ 40 jaroj oni komencis venigadi ilin al Eŭropo, ĉar ili estas inteligentaj, facile adaptiĝas kaj lernas imiti diversajn sonojn. La unuaj venis komence de la 70-aj jaroj, sed en la periodo 1996-2002 al la uniaj landoj oni importis eĉ 137 mil birdojn. Parto de ili simple liberiĝis fuĝinte en la naturon. Nun ili estas renkonteblaj en ĉiuj urboj de Eŭropo – Belgio, Nederlando, Germanio, Slovenio, Greklando. Nun  venis vico por Pollando. Kolumpsitakoj bone adaptiĝas en la nova medio, ili rapide malkovris kiucele servas birdomanĝigaj kestoj kaj dometoj forpuŝante el ili paruojn. Ili prefere vivas en arbotrunkoj, sed kiam ili forestas ili boras truojn el la domfasadaj varmigaj tavoloj. En Afriko kaj en Hinda Unio, de kie ili devenas, kolumpsitakoj estas taksataj kiel grandaj damaĝbestoj. Ili disportas bakteriojn, kiuj elvokas ornitozon, akutan infektan malsanon de la spirsistemo kaj pere de protozooj, elvokas kriptosporidiozon, malsanon de la digestosistemo. Kolumpsitakoj disvastigas ankaŭ viruson elvokantan malsanon de kortbirdaro. La trudinvado de fremdaj specioj estas malfacile renversebla fenomeno. Ili konkuras kun indiĝenaj specioj ofte forpuŝante ilin. Similan  kiel kolumpsitako problemon en Pollando kreas i.a. la devenanta el Ameriko  testudo „Trachemys scripta elegans” konkuranta kun nia indiĝena testudo „Emys orbicularis”.

El la elsendo 25.09.2018. Legas Tomek – 2’07”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Ora medalo pro BioKer

Ceramika grajnforma materialo ĉirkaŭita de biopolimero kun la nomo BioKer, prilaborita en la universitato de Lodzo, akiris Oran Medalon dum la pariza Foiro de Inventemo. Dank’ al ĝi eblas forigi la fosfatajn malpuraĵojn el la akva medio, stimuli kreskon de mikroorganismoj aŭ helpi kreskon de plantoj en kultivejoj sen la uzo de la tero. En la konsiston de biopolimero eblas meti substancojn, kiuj decidas pri ĝiaj individuaj proprecoj. Dank’ al konforma modifo de la biopolimera ĉirkaŭvolvaĵo eblas forkapti fosfatajn jonojn el la akvomedio, stimuli kreskon de mikroorganismoj sur la akvospegulo kaj helpi al plantoj kontraŭbatali malpuriĝojn. Aparta trajto de BioKer estas tio, ke la grajnforma ceramika materialo povas esti reuzata. Fosfato polucia por la akvo estas samtempe ideala kiel la plantosterko. Reakirata el la medio dank’ al BioKer ĝi povas sekve servi en ĉi tiu rolo.

El la elsendo 18.09.2018. Legas Barbara – 1’18”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Neŭromatematiko en pola lernejo

En la unusola en Pollando, lernejo de matematike talentaj infanoj funkcianta en Lodzo (la centra Pollando) la infanoj lernas matematikon, merkatikon, kemion, fizikon kaj la anglan lingvon. Unuavice ili lernas studi, alivorte alproprigadi konojn senstrese, sen streĉiteco, helpe de moviĝo, spertiĝo kaj amuzo. La establintino de la lernejo Anna Grzanek decidis fronti la defion lanĉante la azian metodon de mentala artmetiko. Ŝiaopinie nia instrusistemo retrotretas en la 19-an jarcenton, horoigas dum ĝi devus esti plezuro. Neŭromatematiko estas licenciita japana instrumetodo baziĝanta sur simplaj teknikoj, dank’ al kiuj 6- aŭ 7-jaruloj fariĝas „talentaj kalkulantoj”. En la lernejo la infanoj lernas anglalingve krom matematiko merkatikon, ekonomikon, kemion kaj fizikon. Anna Grzanek senpage instrukcias infanvartejajn edukantojn kaj instruantoj de la komenca instruprogramo en bazaj lernejoj. Ŝi estas unu el du personoj en Pollando, kiuj akiris la ateston de la Japana Sorabana Asocio.

El la elsendo 18.09.2018. Legas Tomek – 1’11”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Viroj kun la familia edzinnomo

Profesorino Emily Fitzgibbons Shafer, sociologo el la usona Portland State University, decidis esplori ĉu la klerecnivelo de viro – difinata tion meminiciate aŭ kompare al la klereco de la edzino – influas tion, ke post la geedziĝo la familian nomon je tiu de la partnerino ŝanĝas la edzo. Nome maloftas viroj, kiuj ŝanĝas sian familian nomon je tiu de la edzino aŭ akceptas duoblan formon. Ĉu influas tion klereco ? Profesorino Shafer analizis donitaĵojn el la tutlanda enketo, en kiu troviĝis demando pri la decido koncerne  la familian nomon. Evidentiĝis, ke el 877 viroj nur 27, alivorte 3 procentoj ŝanĝis sian familian nomon. 25 entute rezignis pri la propra,  por alpreni tiun de sia partnerino,  kaj du decidis duobligi la familian nomon. Inter 97 procentoj de la novedzoj,  kiuj konservis sian familian nomon 87 procentoj informis, ke la edzinoj alprenis ĝin,  4 procentoj konfesis ke la edzino decidiĝis pri la duobla familia nomo, kaj 6 procentoj entute ne ŝanĝis sian familian nomon. La plej grandan elcenton de viroj, kiuj decidis ŝanĝi sian nomon konsistigis personoj nefinintaj la mezgradan lernejon. Neniu el la viroj kun altlerneja diplomo ŝanĝis sian familian nomon. La parelalaj ekzamenadoj koncernantaj virinojn elmontris, ke malgraŭ tio, ke la socio atendas, ke la virinoj kaj ne viroj ŝanĝos siajn familiajn nomojn post la geedziĝo, virinoj pli ofte konservas sian fraŭlinan nomon. Tio okazas,  kiam ili estas iom pli maturaj, pli bone edukitaj kaj kies profesia kariero ekfloras.

El la elsendo 18.09.2018. Legas Maciek – 1’18”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Ĉinaj esploroj pri preskaŭ 6miljara ĉina civilizacio

Ĉinaj sciencistoj deklaris antaŭnelonge, ke la ĉina civilizacio naskiĝis antaŭ 5 mil 800 jaroj kaj maturiĝis antaŭ 3 mil 800 jaroj. Tio estas la rezulto de la 15-jaraj esploroj pri la fontoj de la ĉina kulturo financitaj de la ĉina registaro. La unuaj spuroj devenas el la terenoj ĉirkaŭ la Flava Rivero, la Blua Rivero kaj la okcidenta Rivero Liao. La esplorojn gviditajn en la jaroj 2001-2016 partoprenis pli ol 70 ĉinaj institucioj sub la gvido de la arkeologiaj fakultatoj de la Ĉina Akademio de la Sociaj Sciencoj kaj la Pekina Universitato.   Longan tempon mankis materialaj pruvoj kaj sistemigitaj konoj pri la fontoj kaj frua evoluo de la civilizacio de Oriento, tamen ĝenerale estis opiniate, ke la ĉina civilizacio havas pli ol 5 mil jarojn. Oni konstatis, ke dum sia evoluo ĝi ĉerpis el influoj de aliaj kulturoj, de kiuj ĝi transprenis – sekve evoluigante – metodojn de grenkultivado, ŝafbredado kaj prilaborado de bronzo.

El la elsendo 11.09.2018. Legas Tomek 

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Revoluciiga sveda ostogluaĵo

Sciencistoj el la Reĝa Teknologia Instituto en Stokholmo kaj Karolinska-Instituto prilaboris gluaĵon, kiu povas helpi al milionoj da pacientoj, kiuj suferis/as ostorompojn. Tiuj kazoj multiĝas, ĉar la  medicino frontas ĉiam pli oftajn kaj komplikajn ostorompojn ligitajn kun la maljuniĝado de la socio,  ĉiam pli da osteoporozokazoj. La rompita osto ne estas facile kungluebla. Tamen la sveda gluaĵo en rekorda tempo de 5 minutoj kungluas rompitajn ostojn. Ĝi ebligos do eviti parton de ostorompaj komplikaĵoj. Ne plu estos necesa gipsaĵo senmoviganta ostojn kaj longdaŭra rekapabligado. Kaze de komplikaj ostorompoj malaperos problemo kunigi ostojn helpe de drato kaj ŝraŭboj. La eksperimentoj estis faritaj kun ratoj, sed la inventintoj certas, ke ĝi ekzameniĝos ankaŭ ĉe homoj. Gluaĵoj kutime bezonas sekan medion kaj purajn surfacojn dum ostoj troviĝas en medio humida. La prilaboritan en Svedio kompozitan ostogluaĵon karakterizas eksterordinara gluiĝemo al malseka osto. La svedaj sciencistoj inspiriĝis per materialoj aplikataj en stomatologio, kiam kompozitan plombon prilumas firmige speciala lampo. Tiu tekniko spronas la ligiĝadon de polimeroj sub la influo de  lumo en la humida medio. La sveda ostogluaĵo evidentiĝis pli firma ol la stomatologia kompozito. Nun ĝi jam estas preta por klinikaj testoj kun partopreno de homoj. Estis entreprenitaj klopodoj por ĝia surmerkatigo per establo de startofirmao Biomedical Bonding AB.

El la elsendo 11.09.2018. Legas Tomek  – 1’47”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Ĉu sekura kvanto de drinkebla alkoholaĵo

Kvankam la ruĝa vino povas roli prevente rilate al kormalsanoj, ne ekzistas tamen tia kvanto de alkoholaĵo, kiu ne malutilus al la sano. Pri tio informis en speciala raporto la periodaĵo „Lancet”. Ĝiaj aŭtoroj atentigas, ke alkoholaĵo grandigas la riskon de tumoroj, inflamoj, akcidentoj kaj lezoj. Do la ligita kun la drinkado sanrisko estas pli granda ol eventualaj avantaĝoj. La raporto rilatas al esploroj en 195 landoj. Oni ekzamenis personojn inter la 15-a kaj la 95-a vivojaroj. La donitaĵoj pri ilia sano kaj kvanto de la konsumata alkoholo koncernis la periodon 1999-2016. La ĉefa aŭtoro de la raporto, doktoro  Max Griswold el Institute for Health Metrics and Evaluation (IHME) de la Vaŝingtona Universitato asertas konsiderante ĉion ĉi, ke ne ekzistas sekura por la sano kvanto de konsumembla alkoholo. Sanmalutila estas eĉ unu forta drinkaĵo tage, bierpokalo aŭ kaliko da ruĝa vino.  La kunaŭtorino de la raporto profesorino Sonia Saxena el Imperial College en Londono asertas, ke la risko de malsaniĝoj pro la regula drinkado kreskas konforme al la kvanto de la konsumata alkoholo. Kvankam unu drinkaĵo tage ne kreas sanriskon, tamen ŝiaopinie plimulto de personoj en Britio ne limiĝas al tio. Britio apartenas al la avanaj landoj, se temas pri la konsumado de alkoholaĵoj. Koncerne virinojn ĝi okupis la 8-an lokon en la mondo. Statistika britino konsumas tri drinkaĵojn tage. La unuan lokon okupas ukraininoj drinkantaj kvar fojojn tage. Inter viroj plej multe da alkoholaĵoj konsumas rumanoj, portugaloj kaj luksemburgianoj (de sep ĝis ok drinkaĵojn tage). Spite tion profesoro David Spiegelhalter el Cambridge-University argumentas, ke el la menciitaj esploroj ne rezultas, ke necesas esti abstinentulo por konservi bonan sanon.  

El la elsendo 04.09.2018. Legas Tomek  – 2’03”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

La Naturo, la plej bona medikamento por la homaj malsanoj

La kontakto kun la naturo estas la plej bona medikamento por homaj malsanoj. Konfirmas tion la plej novaj ekzamenoj, laŭ kiuj la kontakto kun la naturo ebligas malgrandigi riskon de diabeto de la speco 2, de la kormalsanoj, ĝi malkreskigas hipertension, forigas streson. Plurjaraj ekzamenoj kaj donitaĵoj kolektitaj en pli ol 20 landoj ebligis tiri tiujn konkludojn. Sciencistoj tamen decidis esplori tion pli detale. Liaj lastaj donitaĵoj konfirmis, ke la kontakto kun la naturo kaŭzas, ke homoj sentas sin pli bone, kvankam la influo de la naturo je la homa sano laŭ longa perspektivo ne estis rekonita. Tamen ili ĵus sciigis, ke freŝa areo kaj proksimeco de verdaj terenoj malkreskigas riskon de diabeto, de sangocirkulaj malsanoj, favoras bonan dormon, malaltigas la sangotension, streson kaj kortizolonivelon, ebligas fortigi la imunosistemon kaj malkreskigas la riskon de inflamaj statoj. Laŭ esploroj el 2007 iuj arboj emanas i.a. eteroleojn, kiuj fortigas la rezistosistemon. Tial la kontakto kun naturo estas traktata kiel profilakto kaj eĉ kuracmetodo kaze de iuj malsanoj.

El la elsendo 24.07.2018. Legas Gabi  – 1’26”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Ĉia malpli da oksigeno en la bardoakvoj de Baltiko

Delonge estas sciate, ke la akvoj de Baltiko suferas pro signifa manko de oksigeno,  kaj ke la tiel nomataj „mortaj sferoj” daŭre grandiĝas. Tamen la novaj donitaĵoj aperintaj en la periodaĵo de la Eŭropuniaj Sciencoj pri la Tero elmontras, ke la malkresko de oksigeno dum la lasta 1500-jara historio de Baltiko okazas en ritmo senprecendeca. Finnaj kaj germanaj sciencistoj ekzamenis la longan je kvar metroj grundoprovaĵon prenitan el la marfundo de Baltiko el la regiono situanta inter Finnlando kaj Svedio. Tio ebligis precize analizi, kiel tie ŝanĝiĝis la nivelo elmontranta la oksigenoriĉon kaj konstati la senprecedencan akcelon de la fenomeno. Nesufiĉo de oksigeno ĉe la marfundo kaŭzas formortadon de animaloj kaj plantoj. Sciencistoj ne dubas, ke kontribuas al tio polucio de la baltikaj akvoj per forfluaĵoj kaj sterkoj el la najbarantaj kun la maro landoj.  La plej surpriza estas tamen manko de pliboniĝo malgraŭ efika entreprenado de multaj agadoj, kontraŭbatalantaj marpolucion en la koncerna regiono. Sciencistoj allasas, ke povas kaŭzi tion klimataj ŝanĝoj.  Nome la varma akvo malpli bone retenas oksigenon. Sciencistoj malkovris ankaŭ, ke la aktuala procezo de la malriĉigado de Baltiko je oksigeno radikas en la komenco de la 20-a jarcento, do pli frue ol ĝenerale estas asertite. Vastiĝado de la sferoj de mortaj akvoj, mizeraj je oksigeno  havas seriozajn konsekvencojn ne nur por la maraj ekosistemoj, sed ankaŭ por la lokaj sociaj, vivtenantaj sin per la fiŝkaptado.

El la elsendo 17.07.2018. Legas Gabi kaj Barbara  – 2’07”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

 Trajtoj analizeblaj baze de la homa voĉo

Polaj sciencistoj el la Psikologia Instituto de la Vroclava Universitato gvidas diversajn esplorojn pri la senvorta komunikado, i.a. pri la homa voĉo. Ne temas pri tio, kion oni diras, sed kiel sonas la voĉo, kian koloron ĝi havas, ĉu ĝi estas alta aŭ malalta, kiom rapide homo parolas. Ekzemple viroj kun malalta voĉo estas perceptataj kiel pli atrakciaj, dum al ili plaĉas virinoj kun altaj voĉoj. Alflanke virinoj kiel aŭtoritatuloj klopodas malaltigi sian voĉon. La esploroj en la vroclava altlernejo estas divideblaj laŭ tri grupoj. En la unua oni ekzamenas, kion voĉo „diras” pri homo, kion ĝi atestas. Ĉu ĝia sono enhavas fidindajn informojn sociajn aŭ biologiajn pri koncerna persono. Ĉu akustikaj trajtoj, kiel voĉalteco, parolrapideco ligiĝas kun homaj trajtoj. Kiel atentigas la vroclavaj sciencistoj unu el la plej facile percepteblaj en la voĉo estas la stresonivelo. Aliflanke la voĉnivelo, voĉalteco konformas al la grandeco kaj alteco de la korpo. Tio liĝiĝas kun la konstruo de la akustika parolaparato de la homo. Ekzemple altaj viroj, kun granda korpomaso havas malpli altajn voĉojn kaj inverse. En aliaj esplorspecoj la vroclavaj sciencistoj kontrolas ĉu laŭ la parolsono eblas konjekti ĉu temas pri dominanta individuo aŭ ĉu homoj manipulas per la voĉo por atingi iujn celojn. Ekzemple ĉu viro renkontante atrakcian virinon malaltigas sian voĉon aŭ ne, ĉu virinoj en la rolo de aŭtoritatulo altigas sian voĉon por impresi kiel virinecaj kaj atrakciaj, aŭ kontraŭe – klopodos ĝin malaltigi. La vroclavaj psikologoj gvidas voĉesplorojn ne sole en Pollando aŭ en aliaj okcidentaj landoj, sed ankaŭ i.a. en Tanzanio, Hinda Unio kaj Himalajo. Tiuj esploroj testas evoluhipotezojn pri tio ekzemple, ĉu personoj kun konkretaj voĉparametroj havas pli grandan generan sukceson, t.e. havas pli da infanoj. Tio ligiĝas kun la fakto, ke temas pri homgrupoj kun natura genera kontrolo ne plu renkontebla en la okcidentaj socioj. Kvankam voĉo ne rolas memstare en la seksa selekto aŭ la takso de seksa atrakcieco ĝi tamen harmonias kun aliaj trajtoj. Ekzemple viroj kun malalta voĉo havas pli da testerono, do en tradiciaj triboj ili verŝajne estas pli fortaj, pli rapidaj, pli bone ĉasas kaj tial estas preferenidaj kiel virtualaj partneroj.

El la elsendo 10.07.2018. Legas Gabi  – 3’03”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Nova, neinvada metodo korekti la vidkapablon

Miopeco fariĝas la mondskala problemo. Ĝis la 2020-a jaro en la tuta mondo okulvitrojn aŭ lensojn devos uzi pli ol du kaj duona miliardoj da homoj. En Usono kaj Eŭropo la nombro da miopuloj duobliĝis en la daŭro de la lastaj 50 jaroj. Tamen Sinisa Vukelic el Columbia Engineering prilaboris novan neinvadan metodon korekti la miopecon. Ĝi uzas laseron, kiu liveras impulsojn tre malaltenergiajn kun granda frekventeco al precize elektita histo de korneo, ŝanĝante ĝiajn biokemiajn kaj biomekanikajn proprecojn. La ĝisnunaj laseraj intervenoj havis invadan karakteron ligiĝante kun risko de parta aŭ kompleta perdo de vidkapablo, damaĝo aŭ malfortigo de korneo aŭ kun la postoperaciaj komplikaĵoj. La nova metodo ŝanĝas la geometrion de la histo kaj ligiĝas kun malpli da flankefikoj ol teknikoj ĝis nun aplikataj. Ĝi ne disŝiras histojn kaj ne damaĝas ĉelojn, ŝanĝante sole iliajn biokemiajn kaj biomekanikajn proprecojn. Ĝi povas esti uzata por kuraci miopecon, hipermetropion, astigmatismon kaj neregulan astigmatismon. Unusola flankefiko estas stimulo de la histo produkti sangoplasmon en malgranda kvanto. Nun sub la gvido de Vukelic estas konstruata prototipo de kuracinstrumento kaj fine de jaro estas planitaj testoj kun homoj. Sciencistoj volas uzi la novan teknikon aplikonte ĉi tiun laseron ankaŭ por la kuracado de la fruaj fazoj de artrozo.

El la elsendo 03.07.2018. Legas Tomek  – 1’38”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Saniga efiko de servomaniero de krudaj fruktoj kaj legomoj

Ĝis nun ĉiuj esploroj kaj kampanjoj dediĉitaj al la publika sano koncentriĝis pri la kvanto de konsumataj fruktoj kaj legomoj. Sciencistoj el Novzelando decidis esplori kiel ilia prepar- kaj servomaniero influas la psikan sanon. Sciensistoj el la kolektivo de d-ino Tamlin Conner el la universitato de Otago ekzamenis pli ol 400 junajn plenkreskulojn (18-25-jaraĝajn)  el Novzelando kaj Usono. Tiu grupo estis elektita pro la fakto, ke junaj plenkreskuloj inter ĉiuj aĝogrupoj  plej malmulte manĝas fruktojn kaj legomojn, samtempe ĉe ili ekzistas alta risko de psikaj perturboj. En la komenca fazo de la eksperimento estis difinita meza konsumado de krudaj, kuiritaj aŭ alimaniere alifaritaj fruktoj kaj legomoj. Sekve tiuj donitaĵoj estis komparitaj kun aliaj rilate la psikan sanon de la ekzamenatoj. Temis ĉi-laste pri la vivstilo, demografiaj parametroj, nivelo de fizika aktiveco, dieto, longiĝaj malsanoj, soci-ekonomia statuso, etna deveno kaj sekso. Evidentiĝis, ke la konsumado de fruktoj kaj legomoj en la nemodifita stato klare ligiĝis kun pli bona psika sano. Post konsidero de ĉiuj kromaj faktoroj rezultis, ke la konsumado de krudaj fruktoj kaj legomoj ligiĝas kun plej malalta nivelo de deprimaj simptomoj, kun pliboniĝo de la psika bonfarto, t.e. pozitiva agordo, vivkontento kaj energinivelo.  En la unua deko da fruktoj kaj legomoj kun pozitiva efiko je la psika sano la novzelanda sciencistino elmontras karotojn, bananojn, pomojn, malhelverdfoliajn legomojn, kiel spinaco, latugon, citrusojn, freŝajn berojn, kukumojn kaj kiviojn.

El la elsendo 26.06.2018. Legas Tomek  – 1’50”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Psikaj sekvoj en la perturbo de biologia horloĝo

La pasintjaraj Nobel-premiitoj en la sfero de medicino kaj fiziologio estis distingitaj pro la klarigo de la mekanismoj de la molekula kontrolo de la tutdiurna vivoritmo.  Esploroj pri la interna biologia horloĝo daŭras kaj la novaj esploroj en Britio liveris pli da pruvoj, ke la perturbo de la funkciado de la biologia horloĝo elvokas ne sole dormoproblemojn, sed povas kreskigi riskon de psikaj perturboj. Ni ĉiuj vivas laŭ la 24-hora skemo, kaj tiaj faktoroj kiel artefarita lumo, noktaj laborskipoj, maljuniĝado, certaj malsanoj kaj vojaĝado tra diversaj tempozonoj povas ruinigi la homan biohorloĝan mekanismon. Nia interna horloĝo adaptas nian fizjologion al malsamaj fazoj de la tago kaj reguligas tiom gravajn funkciojn kiel nian konduton, hormonnivelon, dormemon, korpotemperaturon kaj metabolon. Longiĝa diferenco inter nia vivstilo kaj la ritmo difinata de la interna horloĝo kaŭzas riskon de diversaj malsanoj. Britaj sciencistoj, kies ekzamenadoj rilatis al 91 mil personoj konstatis, ke kun la perturbo de biologia horloĝo ligiĝas ankaŭ psikaj perturboj. La ekzamenitoj dum unu semajno portis monitorojn de aktiveco por konstati, kiel estas perturbataj iliaj biologiaj horloĝoj. Krome ili plenigis enketojn pri sia psika sano. Tiuj, kiuj estis tre aktivaj nokte aŭ malaktivaj tage estis kvalifikitaj kiel personoj kun pertubita biologia horloĝa mekanismo. Ili estis en pli signifa grado  subiĝemaj al agordoŝanĝoj ol personoj kun tipa diurna vivritmo. Ili pli ofte suferis maniajn-deprimajn simptomojn, karakterizis ilin malpli alta nivelo de emocia ekvilibro, pli ofte ili estis solecaj kaj malkontentaj pri la vivo. Karakterizis ilin ankaŭ pli lama reagemo. Konklude laŭ la esplorintoj necesas doni pli grandan prioritaton al la problemoj de la biologia horloĝa mekanismo en la esploroj kaj socia organizo, kaj reorganizi la manierojn lerni kaj labori, por ke tio okazu konforme al nia natura vivoritmo.

El la elsendo 19.06.2018. Legas Tomek  – 2’16”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

La unua televidilo stirata per cerboondoj

La firmao Samsung kreis la unuan televidilon Smart TV, kiun eblas kontroli helpe de cerboondoj.Tiu novuma solvo ebligos al spektantoj kun lezita movolerteco ŝanĝi kanalojn kaj adapti la sonnivelon pere de kapmovoj. La prototipo estis testita helpe de unika kombinaĵo de la ekzistantaj teknologioj. Specialaj vidsoftvaroj estis dislokitaj en ĉiu angulo de la ekrano kaj sentiloj instalitaj ĉe la kapo de spektanto mezuras diversspecajn cerboondojn generitajn pro la interago kun la bildo. Interfera bildo estas sekve tradukata en simplajn ordonojn ebligantajn kontroli televidion por ŝanĝi kanalojn kaj sonnivelon. La prototipo estis prilaborita kadre de la programo „Pontis”, la civitana iniciato de Samsung, envivigita kune kun la lucerna universitato kaj la Svisa Centro de Paraplegio, mondfama rekapabliga kliniko por komplikaj sanproblemoj.  La projekto ebligos ankaŭ al personoj kun movhandikapiteco pli signifan alireblecon al teknologioj. Ekde junio la unua prototipo estas evoluigata kaj optimumigata. La alia modelo estas subigita al testoj en la svisaj rekapabligaj kaj specializaj hospitaloj.

El la elsendo 12.06.2018. Legas Tomek  – 1’17”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Danco malrapidigas la majuniĝadon de senjoraj cerboj

Germanaj sciencistoj el la Centro de neŭrosengradigaj malsanoj en Magdeburgo konstatis, ke la dancolernado havas pli grandan influon je la cerbolerteco de senjoroj ol korpolertiga gimnastiko, ĉirkaŭprenanta ekzercojn rezistigajn, fortikigajn kaj muskostreĉigajn. Dum 18 monatoj el inter 26 volontuloj, ĉirkau 68-jaraĝaj, 14 partoprenis variajn dancokupojn kaj 12 la korpolertigajn ekzercojn. La bildeca ekzamendado de iliaj cerboj post la okupoj elmontris, ke en ambaŭ grupoj la amplekso de diversaj regionoj de hipokampo, respondeca pro la firmigado de informoj grandiĝis. Dume ĝuste hipokampo estas unuavice lezita ĉe personoj suferantaj Alzheimer-malsanon, krome ĝi entute malgrandiĝas kun la aĝokresko. En la testita grupo de dancolernantoj la kresko koncernis pli grandan kvanton de la hipokampaj regionoj, ol en alia grupo. Ĉe ili pliboniĝis ankaŭ la sento de ekvilibro. Laŭ la ĉefa aŭtorino de la esploroj, d-ino Kathrin Rehfeld la dancokupoj estas pli promesoplena metodo, kiu povas malrapidigi kaj eĉ bremsi la malpliboniĝantan kun la aĝo mensan kaj fizikan lertecon. Dancokupoj altigas ĉe la koncernatoj la oksigenointerŝanĝon, postulas ilian mensan kaj sentomovan aktiviĝon kaj samtempe ligiĝas kun malalta kontuzorisko. Nun sciencistoj en Magdeburgo planas testi novan korpolertigan programon, en kiu troviĝos ritmaj-muzikaj okupoj, aparte por homoj suferentaj demencon, ĉar ĝuste ili estas aparte impresiĝemaj je muziko.

El la elsendo 05.06.2018. Legas Tomek  – 1’42”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Heterocefalo, ronĝulo kontestanta la maljuniĝadon

Heterocefalo, eĉ se ne la plej bela, havas kelkajn eksterordinarajn proprecojn. Ĉi tiu ronĝulo preskaŭ ne suferas tumorojn, estas imuna je diversspeca doloro kaj eĉ 18 minutojn povas elteni sen oksigeno. La plej interesa estas tio, ke ĝi praktike ne maljuniĝas. Heterocefalo apartenas al la familio de talporatoj kaj loĝas en la orienta Afriko. Ĝi estas blinda kaj senhara. Preskaŭ dum la tuta vivo ĝi vivas subtere konstruante vastajn tunelojn. Dum la lastaj esploroj pri la vivo de heterocefaloj estis konstatite, ke ilia mortorisko ne kreskas kun la aĝo, kiel tio okazas kaze de ĉiuj konataj mamuloj. Sciencistoj jam pli frue konstatis, ke tiuj ronĝuloj kun sulkoriĉa, rozkolora haŭto kaj grandaj dentoj prezentas malmultajn simptomojn de maljuniĝado. Muso ne vivanta libere atingas 6 jarojn dum heterocefaloj vivas eĉ pli ol 30 jarojn kaj eĉ tiomaĝaj femaloj estas fekundaj. Multajn donitaĵojn pri ili kolektis kompara biologo Rochelle Buffenstein okupiĝanta pri heterocefaloj pli ol 30 jarojn. Ŝiaj esploroj elmontris, ke ĉi tiuj ronĝuloj disponas pri enorme aktiva riparmekanismo de DNA, kio signifas, ke iliaj organismoj ne ebligas al la ĉeloj maljuniĝi. Laŭ aliaj sciencistoj estas tro frue por diagnozi, ke heterocefaloj ne maljuniĝas. Laŭ profesoro Caleb Finch, biogerontologo el la University of Southern California,  eĉ se la malalta nivelo de mortemo de heterocefaloj surprizas, en la nova esploretapo necesas analizi ĉu la procezo de la maljuniĝado trapasas malsame ol ĉe aliaj ĝis nun ekzamenitaj mamuloj,  koncentriĝonte ĉefe pri heterocefaloj 20-30-jaraj. 

El la elsendo 29.05.2018. Legas Barbara kaj Tomek  – 1’59”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Restaĵoj de la plej malnovaj kontinentaj plantoj en Pollando

En la okcidenta parto de la Sanktakruca Montaro (la suda Pollando) sciencistoj malkoris la restaĵojn de la plej malnovaj konataj kontinentaj plantoj. Ilia aĝo estas taksata je ĉirkaŭ 440-450 milionoj da jaroj kaj ili estas je ĉirkaŭ 15 milionoj da jaroj pli aĝaj ol la konataj ĝis nun fosilioj de kontinentaj plantoj. Ili pruvas ankaŭ, ke kontinentaj plantoj evoluis el formoj similaj al muskoplantoj. La esploroj de polaj paleobotanikistoj estis konfirmitaj de grupo de elstaraj specialistoj el Francio kaj Belgio, kiuj la plantoprovaĵojn taksis je ĉirkaŭ 445 milionoj da jaroj. La plantorestaĵoj estis malkovritaj hazarde dum la fosado de domfundamentoj en la loko Zbrza (zbĵa). La ŝtonprovaĵoj estis transportitaj al laboratorio en la Silezia Universitato. Doktoro Mariusz Salamon el la tiea Fakultato pri la Tersciencoj serĉante krinoidojn trovis ĝuste la plantokresaĵojn de primitivaj senhistaj plantoj, tio estas tiaj, en kiuj ankoraŭ ne elformiĝis specializaj histoj. Ili estas nur kelkmilimetraj kaj laŭforme memorigas diĥotomian branĉeton. Oni sukcesis apartigi ankaŭ sporojn. Dum pli ol unu jaro oni ekzamenis plurajn ŝtonfragmentojn, kiuj entute pezis pli ol kelkcent kilogramojn. La malkovro en la Sanktakruca Montaro ebligas plenigi breĉon en la kolektoj de fosilioj, kiuj ilustras evoluteorion.

El la elsendo 23.05.2018. Legas Tomek  – 1’37”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Monitorado de la cerboondoj de ĉinaj laboristoj

Kelkiuj fabrikoj en Ĉinio monitoras la bioelektran aktivecon de la cerboj de siaj laboristoj kaj analizas iliajn emociajn ŝanĝojn por lertigi laborproduktivecon. Informis pri tio la hongkonga „South China Morning Post”. Interalie ĉi tiun metodon oni aplikas ĉe la produktolinio de altevoluigitaj telekomunikaj aranĝaĵoj en la fabriko Hangzhou Zhongheng Electric en la centra-orienta Ĉinio. Ĝiaj laboristoj ĉe la kapkovriloj havas muntitajn detektilojn de la bioelektra cerboaktiveco. Laŭ ĉi tiuj indikoj – elmontrantaj tiajn emociajn ŝanĝojn kiel deprimo, maltrankvilo, kolero – manaĝeroj adaptas la laborritmon, longecon kaj oftecon de laborpaŭzoj por malgrandigi la psikan ŝarĝon kaj altigi produktivecon. Malgraŭ virtualaj avantaĝoj de tiu metodo, aplikata ankaŭ en multaj aliaj ĉinaj entreprenoj,  iuj ekspertoj kritike rilatas al la teknologio monitori laboristajn emociojn. Ili atentigas,  ke la monitorado de la bioelektra cerboaktiveco de laboristoj povas levi la trouzon de privateco sur tute novan, nekonatan ĝis nun nivelon.

El la elsendo 23.05.2018. Legas Tomek  – 1’12”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

La tuta genomo de rozo jam konata

Post la 8-jaraj esploroj estis rekonita la tuta genomo de rozo. La laborojn pri 36 377 rozaj genoj partoprenis pli ol 40 sciencistoj el Francio, Germanio, Ĉinio kaj Britio. I.a. evidentiĝis, ke  ĉi tiu planto – pli ol ĝis nun estis supozite – parencas kun frago, inter ĝiaj „parencoj” troviĝas ankaŭ pomujoj kaj pirujoj. La rava floro fama same pro siaj petaloj, aromo kaj pikiloj havas ĉirkaŭ 200 speciojn. La rozĝardenoj aperis jam antaŭ kelkaj mil jaroj, la unuaj verŝajne en Ĉinio. En la romia epoko rozoj populariĝis en la Proksima Oriento, kie oni alte taksis rozaroman parfumon kaj rozpetaloj estis utiligataj kiel konfetoj. Laŭ la kultura konsidero rozo, aparte ruĝa, havis multajn signifojn. En la antikva Egipto ĝi personigis la diinon Izida, en Greklando – la diinon Afrodito, en kristanismo same Kriston, kiel la Dipatrinon. Ĝi simbolis ankaŭ sopiron, amon, martirecon, virgecon. Kiel sian emblemon uzis ĝin ĉiesulinoj kaj ankaŭ maldekstrulaj movadoj. Laŭ la sciencistoj laborantoj pri la rozgenomo dank’ al ĝia kono eblos estonte akiri speciojn de rozoj kun novaj koloroj kaj aromoj, pli longe teneblajn en florvazo kaj pli rezistajn je damaĝinsektoj.

El la elsendo 15.05.2018. Legas Tomek  – 1’25”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Nova ŝanco por homoj sub ruinoj

Internacia scienca kolektivo en Svislando prilaboris malpezan, porteblan aranĝaĵon por savi homojn superŝutitajn de ruinoj. Dank’ al sia dimensio ĝi povos estonte ektroviĝi en la ekipaĵaro de savantoj aŭ uzata de dronoj. Aktuale en la kazo de tertremoj aŭ domkolapsoj homojn serĉas hundoj, oni utiligas ankaŭ akustikajn sondilojn. Tamen hundoj ne ĉiam estas disponeblaj kaj sondiloj ne kapablas malkovri senkonsciajn homojn. Specialistoj ligas grandajn esperojn kun aranĝaĵoj kapablaj konstati la ekziston de substancoj elspirataj aŭ liberigataj de la homa haŭto. Tamen la ĝisnunaj estis tro grandaj, multekostaj kaj malkapablaj identigi signalojn kun malalta intenseco. La kolektivo de Sotiris E. Pratsinis el la Federacia Politekniko en Zuriko sukcesis konstrui matricon de sensiloj, kiu havas la dimension de polmo. Sur ĝi estis kompilitaj sensiloj de acetono, amoniako kaj izopreno, kiuj estas elspirataj aŭ liberigataj de hauto. Oni aldonis krome  sensilojn de humideco kaj karbona dioksido. Dum la simulado de situacio kun superŝutita homo la sensiloj tre rapide estis malkaŝantaj eĉ etajn kvantojn de la menciitaj substancoj.  La aranĝaĵo devas esti ankoraŭ subigita al novaj, i.a. terenaj testoj.

El la elsendo 15.05.2018. Legas Tomek  – 1’25”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Misio en la internon de la Marso

Konforme al la plano startis la planita por du teraj jaroj  misio NASA InSight, kiu esploros la internon de la Marso. Sur ĝia ferdeko troviĝas ankaŭ instrumento projektita kaj produktita de polaj inĝenieroj. La surgrundiĝo, antaŭvidita por la 26-a de novembro,  okazos sur la vulkana ebenaĵo proksime de la ekvatoro  en la loko  Elisium Planitia. Ĝi estis elektita pro la eblo registri laŭeble neperturbitajn sismajn ondojn. La surgrundigilo InSight sondonte la internon de la Ruĝa Planedo donos la imagon pri la grandeco de ĝia kerno, grundmantelo kaj krusto. La esploroj helpos kompreni la devenon de nia Sunsistemo. Kune kun la kosma ŝipo kaj surgrundigilo en la kosman spacon ekveturis du minisatelitoj MarCO-A kaj MarCO-B, kies tasko estos raporti pri la surgrundiĝo sur la Marso. La surgrundigilo provizita per la suna energio, pezanta 358 kilogramojn dislokos surloke, helpe de robotika brako, du sciencajn instrumentojn:  sismometron kaj faritan de la polaj firmao Astronika kaj Centro de la Kosmaj Esploroj de la Pola Sciencakademio varmoregistrilon. Alia scienca instrumento estas HP3, registrilo de varmofluo el la interno de la planedo, kiu enpenetros la marsan grundon je 5 metroj. La enpenetromekanismon „Kret HP3” (talpo HP3) produktis la menciita pola firmao Astronika. La pola kosma sektoro estas jam konata en NASA pro la produktado de la plej bonaj en la mondo enpenetrigaj aranĝaĵoj. Kret HP3 estas komplete farita en Pollando, kio estas tre grava por la pola kosma sektoro. La pola talpo helpos esplori la historion de la kreiĝo de la Marso, fari esplorojn pri ŝanĝoj en la strukturo de la planedo, pri ĝia temperaturo kaj pri la marsa kerno. Ĝis nun neniu aranĝaĵo enpenetris tiom profunde la marsan surfacon. La tria scienca instrumento estas  RISE (Rotation and Interior Structure Experiment) – instrumento mezuranta Doppler-efikon inter InSight kaj la Tero. Tio ebligos malkovri etajn osciladojn en rotaciakso de la Marso, kio ebligos ioman komprenon pri la kerno de la Marso, i.a. ĝia dimensio.

El la elsendo 08.05.2018. Legas Tomek  – 2’28”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

La malmoviĝema vivstilo damaĝas cerbon

La malmoviĝema vivstilo damaĝas ne sole koron, sed ankaŭ cerbon, aparte ĝiajn regionojn respondecajn pro memoro kaj rememoroj. Sciencistoj el la Kalifornia Universitato en Los Angeles invitis por sia ekzamento tridek kvin 45-75-jarulojn. Ili ĉiuj estis enketitaj pri la nivelo de la fizika aktiveco kaj meza horkvanto pasigita la pasintan semajnon en sida pozicio. Ĉiuj estis subigitaj al magneta rezonanco,  dank’ al kio estis ricevita detala bildo de >lobus temporalis<,  en kiu troviĝas gravaj por la memoro regionoj inkluzive de hipokampo. La aŭtoroj de la esploroj rimarkigis en sia raporto, ke la senmova vivstilo rolas kiel grava prognozaĵo por maldikiĝo de >lobus temporalis<, dum fizika aktiveco, eĉ intensa ne sufiĉas por kompensi sekvojn de longaj senmovaj vivperiodoj. Nun en la planoj estas pli longdaŭra esplortempo por verkonformigi, ĉu la sida vivstilo rezultigas la maldikiĝon de difinitaj cerboregionoj kaj por konstati kian rolon en ĉio ĉi povas ludi sekso, raso kaj pezo.

El la elsendo 01.05.2018. Legas Maciek  – 1’15”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Homaj spuroj de antaŭ 13 mil jaroj

La homaj spuroj retrovitaj ĉe la okcidenta marbordo de Kanado povas havi 13 mil jarojn devenante el la  fino de la lasta glaĉera epoko. Temas pri 29 spuroj de homaj plandumoj en tri dimensioj sur la insulo Calvert en la Brita Kolombio. Tie antaŭ miloj da jaroj la mara nivelo estis je ĉirkaŭ 2-3 metroj malpli alta ol nun kaj troviĝis tie setlejoj.  Baze de mezuroj kaj bitaj fotoanalizoj oni supozas, ke la plandumospuroj apartenis al du plenkreskuloj kaj infano. Dank’ al la radiokarbona datumado de lignopeco troviĝanta en la sama esplortavolo estis difinite, ke ili havas ĉirkaŭ 13 mil jarojn. Laŭ sciencistoj tiuj ĉi trovaĵoj vastigas la liston de pruvoj, ke homoj en ĉi tiu periodo utiligadis la kontinentan ponton por moviĝi el Azio al la Norda Ameriko. Tio ne estas la plej malnovaj spuroj pri la estado de homo sur la nordamerika kontinento. Laŭ sciencistoj el San Diego Natural History Museum kaj el Center for American Paleolithic Research w Hot Springs homoj povis vivi tie jam antaŭ 130 mil jaroj. Oni baziĝas sur esploroj de la restaĵoj de mastodono trovita tie antaŭ jarcentkvarono dum la vojkonstrado en San Diego. Ĝiaj restaĵoj havas spurojn de prilaborado, kio povus pruvi la aktivadon de homo.

El la elsendo 01.05.2018. Legas Maciek  – 1’33”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

La montkonkeranto…………. tomato

Eŭropaj sciencistoj ekzamenis,  kiel ŝanĝiĝas la plantospecioj sur la montopintoj, i.a. en Pollando. Botanikistoj el 11 landoj surgrimpis 302 eŭropajn montopintojn por difini la aperantajn tie plantospeciojn. La aktualajn donitaĵojn ili komparis kun donitaĵoj el la historiaj fontoj, ekzemple 19-jarcentaj. Evidentiĝis, ke dum la lastaj 10 jaroj sur ĉiu eŭropa montopinto aperis pli ol 5,5 novaj plantospecioj. En la jaroj 1957-1966 temis sole pri 1,1 nekonataj pli frue montospecioj. La esplorojn gvidis ankaŭ polaj sciencistoj en Tatry-montaro sur 14 montopintoj, kiuj havis plej kompletajn historiajn donitaĵojn pri la aperantaj sur ili plantoj. La esplorata tereno ampleksis terenon ĝis 50 metroj malsupren dise la montopinto. Al la plej mirigaj malkoroj apartenis tomato kreskanta iom sub la montopinto de Giewont (1894 metrojn super la marnivelo). La ekspansio de novaj plantospecioj forpuŝas la plej karakterizajn por la altmonta regiono plantojn kiel Gypsophila repens aŭ Saxifraga aizoides, Saxifraga caesia aŭ Saxifraga paniculata, kiuj ankaŭ ekster Tatry-montara regiono apartenas al maloftaj. Aliaj plantoj sur la montopintoj de Tatry-montary iam forestantaj, nun adaptiĝintaj al la medio influita de la homo estas Poa_annua aŭ Plantago_granda. Sur malpli altaj montopintoj estis konstatita ekspansio de mirtelo kaj monta pino.

El la elsendo 24.04.2018. Legas Maciek  – 1’52”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Grafeno protektas kontraŭ bakterioj

Ĉiam pli ofta estas la aplikado de enplantaĵoj de la koksa, genua artikoj, de stomatologiaj enplantaĵoj. Tio senĉese ligiĝas kun risko de bakteria infektiĝo, kiu povas kaŭzi malakcepton de enplantaĵo. Tamen kiel oni informis en la periodaĵo „Advanced Materials Interfaces” delikata tavolo de grafeno kovranta la surfacon de enplantaĵo povas antaŭmalhelpi tion. Sciencistoj el la Teknologia Universitato Chalmers en Svedio elmontris, ke tavolo de vertikale aranĝitaj grafentavoletoj kreas protektan surfacon, al kiu bakterioj ne kapablas alkroĉiĝi, ĉar la akraj randoj de veritikale aranĝitaj grafentavoletoj tranĉas bakteriĉelojn mortigante ilin. Tio povas efiki kontraŭ infektiĝoj eliminante la neceson apliki antibiotikojn kaj malgrandigante la riskon de rifuzo. Samtempe la procezo de la kuniĝado de enplantaĵo kun la osto okazas senĝene, rekte eĉ pli bone. La menciita grafentavoleto  ne damaĝas la homajn ĉelojn, kiuj estas kelkdekoble pli grandaj ol la ĉeloj de bakterioj. Por la produktado de grafentavoloj aranĝitaj vertikale estis aplikita procezo kun la uzo de plasmo difinata sigle kiel PECVD.

El la elsendo 24.04.2018. Legas Tomek  – 1’16”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Risko ligita kun altigita nivelo de ftalata acido

La eksterhejma manĝado ligiĝas kun la risko de altigita nivelo de sandamaĝa ftalata acido. Informis pori tio sciencistoj el  George Washington University en siaj interretaj paĝoj. Ftalatoj estas kemiaĵoj aplikataj en la produktado de nutropakumoj, manĝokestoj aŭ gantoj uzataj dum la manĝopreparado.  Kiel kemiaĵoj influantaj la endokrinan sistemon ftalanoj perturbas la hormonan mastrumadon kaj kaŭzas multajn sanperturbojn.  Post kompara analizo de informoj pri manĝokutimoj de 10 253 personoj kun donitaĵoj pri metabolaj produktoj de ftalanoj en urinoprovaĵoj sciencistoj konstatis, ke oftaj vizitoj en gastronomiaj lokaloj kaŭzas kreskon de la nivelo de ftalanoj je 35 procentoj kompare kun personoj memstare preparantaj la ĉiutagan menuon. La alta nivelo de ftalanoj respondecas pro la problemoj kun generado, ĉirkaŭgradevaj komplikaĵoj kaj aliaj problemoj. La ligo inter la eksterhejma manĝado kaj pli alta nivelo de ftalanoj estas evidenta en ĉiuj aĝogrupoj, sed plej signifa ĉe dekkelkjaruloj.

El la elsendo 17.04.2018. Legas Milada kaj Barbara  – 1’27”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Parkinson-malsano atakas junulojn

Parolante pri Parkinson-malnsano ni ĉefe pensas pri maljunuloj. Laŭ pola esplorantino, d-ino Magdalena Boczarska-Jedynak  ĉiam pli ofte ĝi ataktas homojn junajn kaj aktivajn, 30-, 40-jarulojn. Kaj tio ligiĝas kun neceso de granda atento flanke de kuracistoj, ĉar Parkinson-malsano estas malfacile dignozebla en la komenca evolufazo. Laŭ la statistikaj donitaĵoj plej ofte oni konstatas ĝin ĉe 55-56-jaruloj, sed suferas ĝin personoj multe pli junaj. Laŭ doktorino Boczarska-Jedynak tio ligiĝas kun malfavoraj medioŝanĝoj kaj risko ligita kun la neŭrotoksaj faktoroj en aero kaj nutraĵoj. Tiaj simptomoj de la malsano kiel tremado de mano aŭ piedo ĉiam aperas ĉe unu flanko de la korpo, sed povas temi ankaŭ pri aliaj simptomoj kiel lamado, rigidiĝo de muskoloj, malrapidiĝo en mimiko, parolo aŭ rezonado. Sed la malsano manifestiĝas ankaŭ en alia maniero, pli subtila kaj ne rilata al la movoj, kiel deprimo, flarolezo kaj eĉ obstrukco. Ju pli rapide oni konstatas la malsanon, des pli efika estas la kuracado. En la komenca fazo la kuracado estas efika kaj plibonigas la sanstaton de malsanulo ĝis tia grado, ke tiu povas daŭrigi la profesian laboron.

El la elsendo 17.04.2018. Legas Milada kaj Barbara  – 1’40”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Bonaj efikoj de la protektoprogramo pri turfalkoj

Pli ol 640 junaj turfalkoj koviĝis en 2017 en la kovokestoj en la centra-orienta Pollando. Dum la 15-jara programo de aktiva protekto de ĉi tiu birdospecio temas pri pli ol 5 mil turfalkoj. Turfalko apartenas al unu el la malmultaj akcipitroformaj birdoj, kiuj vivas same sur la agrikulturaj, kiel ankaŭ urbanizitaj terenoj. Pli grandaj populacioj de turfalkoj vivas ekzemple en Varsovio, Poznano, Vroclavo, Krakovo kaj Ŝĉecino. Ekster urboj plej ofte eblas renkonti ilin en la valoj de iom grandaj riveroj. Ankoraŭ en la 70-aj kaj 80-aj jaroj de la pasinta jarcento, en la epoko de intensa aplikado de DDT en la agrikulturo kaj negativa efikado de ĉi tiu kemiaĵo je generado de la birdoj la situacio ŝajnis drameca. En multaj regionoj turfalkoj malaperis por jaroj. Nun turfalko apartenas al specioj severe gardataj kaj postulantaj aktivan protekton. Praktike tio signifas helpon dum la kovoperiodo. Nome turfalko ne konstruas proprajn nestojn kaj en naturaj kondiĉoj uzas nestojn de aliaj birdoj, kiel griza korniko, frugilego, pigo aŭ korvo. En la urboj ili uzas niĉojn en altaj konstruaĵoj kiel preĝejaj turoj, industriaj konstraĵoj, domblokoj. Sed transformiĝoj en la naturo, malkresko de populacioj de grizaj kornikoj kaj frugilegoj, kaj en la urboj renovigado de konstruaĵoj kaŭzas, ke turfalkoj daŭre estas birdoj maloftaj. Helpas do al ili la kovokestoj. En la jaroj 2003-2004 estis instalitaj pli ol 1200 kovokestoj en la tuta Pollando, en la centra-orienta Pollando la turfalkoj disponas pri 240 tiaj lokoj. Necesas ilin ŝanĝi ĉiun sesan-dekan jaron. Natursciencaj laboranoj kontrolas ĉiujare pli ol 400 kovokestojn. Aktuale la populacio de turfalkoj estas taksata je ĉirkaŭ 5 kaj duona mil paroj kaj estas opinita kiel stabila. 

El la elsendo 10.04.2018. Legas Maciek  – 2’20”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

La perceptado de aĝo ne estas statika

Kvankam la vivolongo en la lastaj jardekoj signife kreskis la perceptado de aĝo ne konformas al la realo. Psikologoj el la ŝtata universitato en Michigan elmontris, ke por preskaŭ 30 mil personoj el pli ol 500-milmembra enketita grupo la meza aĝo komenciĝas jam post la trideka vivojaro.  Tio, kion ni agnoskas aĝo meza aŭ maljuna ŝanĝiĝas kun ŝanĝo de nia aĝo kaj – laŭ unu el la sciencostoj – estas interese, ke signifan grupon formas inter ili junaj plenkreskuloj. La enketo celis pli ol 502 mil interretajn respondintojn en la aĝo ekde la 10-a ĝis la 89-a vivojaroj. Ĝenerale ju pli aĝaj homoj estas des pli junaj ili sin fartas. Tio laŭ esploristoj estas tute komprenebla. Homoj agnoskas malfruan maturecon kiel negativan sperton kaj volas ĝin eviti, do estas malagrable pensi pri si mem kiel pri persono maljuna, eĉ se senjoroj gvidas riĉigan vivon kaj laŭ kelkkuj esploroj estas pli feliĉaj ol homoj junaj. Interese formiĝis krome la respondoj pri la vivodaŭro en diversaj aĝogrupoj. Se infanoj kaj junuloj deziris atingi la pli ol 90-jaran vivodaŭron, en la grupo de 30-40jaruloj oni indikadis ĉirkaŭ 88 jarojn. Tamen jam ĉe la 50-jaruloj la ideala vivoaĝo komencas kreski,  por en la grupo de 80-jaruloj atingi denove 93 jarojn.

El la elsendo 04.04.2018. Legas Tomek  – 1’32”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Amikoj simile perceptas la mondon kaj rezonas similmaniere

Laŭ sciencistoj el la usona Dartmouth College eblas difini, kiuj personoj restas reciproke en proksimaj kontaktoj. Baze de donitaĵoj akiritaj dank’ al la funkcieca magneta rezonanco fMRI ili konstatis, ke amikoj havas preskaŭ identan bildon de neŭroreta aktiveco en la regionoj respondecaj pro alifarado de emocioj, koncentrita atento kaj rezonado. Tio signifus, ke amikoj perceptas la mondon kaj rezonas similmaniere, iliaj cerboj simile reagas je eksteraj stimuloj. Specialistoj en sia eksperimento petis studentojn rigardi diversĝenran kaj diversteman filmkompilaĵon pri  temoj ligitaj kun politiko, scienco, humuro, muziko. Samtempe ili sekvis la aktivecon de iliaj cerboj. Antaŭ la eksperimento ili taksis la socian distancon inter unuopaj personoj demandante pri amikiĝo aŭ iliaj lozaj rilatoj. Post la analizo estis konstatite, ke cerboj de amikoj funkcias similmaniere. La skanaĵo de cerboaktiveco mem prezentanta ĝiajn reagojn je eksteraj stimuloj – ebligas rekoni proksimajn amikojn. Ĝi ebligas apartigi eĉ aliajn specojn de konateco, ekzemple identigon de amikoj de niaj amikoj. Kiel asertas Thalia Wheatley, se ni volas kompreni kiel funkcias homa cerbo necesas kompreni kiel cerbo funkcias en la rilato kun aliaj homoj, kiel homaj  cerboj reciproke sin influas kaj formas.

El la elsendo 04.04.2018. Legas Tomek  – 1’30”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

4500 mil jaroj de la dravidaj lingvoj

La familio de la dravidaj lingvoj apartenas al ses grandaj lingvofamilioj en la Suda Azio. Ĝiaj 4 plej grandaj lingvoj estas kanara,  malajala, tamila kaj telugua. Iliaj literaturaj tradicioj kalkuliĝas al centoj da jaroj, sed la plej longan tradicion havas la tamila. Apud la sanskrito ĝi estas unu el la tieaj klasikaj ligvoj, kies pridokumentita kontinueco – male al sanskrito – rilatas al formoj klasikaj kaj nuntempaj. La esplorado de la dravidaj lingvoj estas ŝlosila por kompreni la prahistorion de Eŭroazio, ĉar tiuj lingvoj en signifa grado influis aliajn lingvogrupojn. La nova lingvistika analizo elmontris, ke la familio de la dravidaj lingvoj, en kies konsiston eniras 80 lingvoj parolataj de 220 milionoj da homoj en la centra kaj suda Hinda Unio kaj Srilanko havas 4500 jarojn. Dravidoj mem daŭre tamen estas enigmaj. Sciencistoj samopinias, ke temas pri loka popolo, kiu loĝis sur la hinda subkontinento antaŭ ol venis tien – antaŭ 3500 jaroj – arjoj. Sciencistoj subigis al analizo dependecojn inter ĉiuj lingvaj subgrupoj de la dravida familio kaj dank’ al statistikaj metodoj asertas, ke la dravidaj lingvoj aperis antaŭ kvar, kvar kaj duona mil jaroj.

El la elsendo 27.03.2018. Legas Tomek  – 1’28”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Cerba signalo de kompreno

Kiel konvinkiĝi, ke iu komprenas tion kion ni diras ? Ke tiu ne neglektas nian parolon kaj komprenas ĝin? Tio ne malfacilas, sed necesas konstati ĉu en la cerbo de la koncernato aperas signalo de kompreno. Se ne estas tiel la aŭskultanto estas malkoncentriĝinta aŭ la enhavo de nia mesaĝo lin ne interesas. Kolektivo de irlandaj kaj usonaj esploristoj baze de registro de la bioelektra cerboaktiveco EEG distingis specifan signalon dum la analizado de la signifosimileco de la aŭditaj vortoj. Pri la esplorrezultoj de la sciencistoj el la irlanda Trinity College Dublin kaj la usona University of Rochester skribis “Current Biology”. La volontuloj en ilia eksperimento aŭskultis  sonlibrojn. Se la teksto estis bone aŭdebla kaj la volontuloj koncentriĝis pri ĝia enhavo en ilia cerbo aperis signalo de kompreno. En la kazo kiam ili ne koncentriĝis pri la aŭdiĝantaj vortoj aŭ havis komprenoproblemojn  la komprenosignalo estis malaperanta. Laŭ unu el la esploristoj prof. Ed Lalor tiu ĉi malkovro ebligos testi la lingvoevoluon de infanoj, taksi la cerbofunkciadon ĉe pacientoj en la stato de neplena konscio. La apero de la komprenosignalo aŭ ĝia manko povas konfirmi ĉu persono laboranta ĉe posteno postulanta precizecon kaj rapidecon – kiel flugkontrolanto aŭ soldato – komprenis ricevitajn instrukciojn. La ekzamenado de komprenosignalo povas helpi en la malkovrado de fruaj demencostatoj ĉe grizaĝuloj.

El la elsendo 27.03.2018. Legas Tomek  – 1’43”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Esploroj pri la lingvaĵo de malrespekto en la reto

Kadre de la projekto financita de la Nacia Scienca Centro doktoro Michał Bilewicz, psikologo el la Varsovia Universitato esploros rolon de la emociaj procezoj en la perado de ofendaj mesaĝoj en la interreta realo. Homoj plurfoje en la reto renkontas la lingvaĵon de malrespekto, ofendajn komentojn. Renkontante plurfoje tiun fenomenon formiĝas stereotipoj de malrespekto. La lingvaĵo de malamo estas unu el la specoj de parola agreso, kiu disvastiĝas en la socioj kaj ĉesas esti opiniata maljusta, kalumnia kaj ofenda. Simila fenomeno aperas, kiam homoj plurfoje renkontas agreson en brutalaj filmoj kaj komputilaj ludoj. Sciencistoj en siaj esploroj utiligos la donitaĵojn de Elektroencefalografio (EEG) por esplori ŝanĝojn en la reagoj je ofendaj mesaĝoj. La celo de la projekto estos la epidemia modelo de la lingvaĵo de malrespekto. Tiu modelo povos esti utila por organizaĵoj okupiĝantaj pri limigo de la skalo de ĉi tiu fenomeno kaj pri aliaj negativaj kaj danĝeraj fenomenoj ligitaj kun la uzado de la interreto.

El la elsendo 20.03.2018. Legas Tomek  – 1’10”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Plia ekzemplo de saniga efiko de fasto

Sciencistoj el la Universitato de la Brita Kolumbio elmontris, ke limigante al ronĝuloj la manĝoeblon ĝis 6 horoj tage eblas stimuli katabolan procezon, kiu konsistas en la konsumado fare de la ĉelo de la mortintaj aŭ damaĝitaj elementoj de ĝia strukturo. En ilia eksperimento speciala nutroskemo ebligis ĉe ronĝuloj forigi la neŭrotoksan proteinon, kiu respondecas pro Huntington-malsano. Temas pri nekuracebla malsano de la centra nervosistemo, kiu manifestiĝas per movperturboj, psikaj perturboj kaj demenco. La fasto kondukis al signifa malkresko de la nivelo de la mutaciita proteino mHTT en la cerbo respondeca pro la malsano. Estas konate, ke kelkaj aspektoj de la katabola procezo difinata kiel aŭtofagio ne funkcias regulkonforme ĉe pacientoj suferantaj Huntington-malsanon. La aktuale aplikataj terapistrategioj por malaltigi la nivelon de mHTT celas la genon IT15. La plej novaj esplorrezultoj sugestas, ke alternativa solvo povas esti la stimulado de aŭtofagio i.a. helpe de dieto aŭ fasto.

El la elsendo 20.03.2018. Legas Tomek  – 1’13”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Sciencistoj pozitive pri negrandaj vinokvantoj

La sanmalfavora influo de alkoholaĵoj je la centra nervosistemo konsumataj longdaŭre kaj grandkvante estas konata kaj rekte proverba. Tamen malgrandaj kvantoj da alkoholaĵoj influante cerbon mildigas inflamprocezojn kaj favoras forigadon de toksaj substancoj, ankaŭ tiuj kiuj ligiĝas kun Alzheimer-malsano. Pri tio informis Maiken Nedergaard gvidanta la neŭromedicinan fakon ĉe University of Rochester (URMC). Pli fruaj esploroj jam elmontris, ke alkoholaĵo malgrandkvante bone efikas je sano malgrandigante riskon de malsanoj de la korangia sistemo kaj de kelkiuj tumoroj. La esploroj de profesorino Nedergaard  koncernis ĉefe gliajn ĉelojn, kiuj okupiĝas pri la forigado de toksaj substancoj el la cerbo kaj pri la provizado de neŭronoj per nutroelementoj kaj proteinoj. Tiuj esplorrezultoj estis publikigitaj la unuan fojon en 2012.  Kiel elmontris nun sciencistoj el University of Rochester gliaj ĉeloj estas plej aktivaj dum dormo. La fizikaj ekzercoj altigas ilian funkciefikecon. La novaj esploroj estis efektivigitaj ĉe musoj, ĉe kiuj sub la influo de granda kvanto da alkoholo (unu kaj duona gramoj je ĉiu korpokilogramo) estis konstatitaj simptomoj karakterizaj por inflamprocezoj, malaltigo de kognokapablo kaj movkapablo. Musoj modere konsumantaj alkoholon (duona gramo je ĉiu korpokilogramo) havis malpli altajn simptomojn karakterizajn por inflamprocezoj. Ilia sistemo pli efike forigadis toksajn substancojn ol ĉe la musoj el la kontrola grupo ne traktitaj per alkoholaĵo. La kogno- kaj mov-kapabloj estis la samaj. Ĝenerale do, malaltkvanta kaj modera konsumado de alkoholaĵoj malgrandigas la demencoriskon, dum ofta kaj longdaŭra drinkado influas limige la kognokapablojn.

El la elsendo 13.03.2018. Legas Tomek kaj Barbara – 2’08”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Klopodoj rekrei populacion de leporoj

Leporo apartenas al la bazaj specioj de etdimensiaj animaloj en Pollando vivante ĉefe sur la terenoj de agrikultura kultivado, herbejoj, junarbaroj. Bedaŭrinde en la lastaj jardekoj ilia nombro signife malkreskis. Se en 1978 oni taksis ilian populacion je ĉ. 2,4 milionoj da ekzempleroj, komence de la 90-aj jaroj estis jam je duono malpli. En 2010 la populacio de leporoj malkreskis ĝis ĉ. 540 mil ekzempleroj. Inter la kaŭzoj de ĉi tiu aferstato oni mencias plantprotektajn kemiaĵojn venenajn por la animaloj, kreskon de la nombro de vulpoj rilate kiujn funkcias protektoprogramo. De kelkaj jaroj apartan programon revenigi leporojn al la naturo realigas la lublina vojevodio en la orienta Pollando. En la periodo 2010-2017 preskaŭ du mil leporoj, aĉetitaj de bredistoj kaj adaptitaj al la vivo lbere revenis al la naturaj vivkondiĉoj. La programon gvidas la loka administracio kunlabore kun arbaristoj, ĉasistoj kaj sciencistoj. Leporoj estas aĉetataj de bredistoj aŭtune kaj lokataj sur speciale baritaj surfacoj, kiuj protektas ilin kontraŭ la rabobestoj. Zorgas pri ili forstistoj aŭ ĉasistoj el ĉasistaj rondoj kaj ilian sanstaton monitoras bestokuracistoj. Leporoj pretaj al memstara vivo printempe estas lasataj libere. Sur la surfacoj ĉirkaŭprenitaj per la programo validas malpermeso ĉasi leporojn  kaj ĉasistoj okupiĝas pri redukto de la rabobestoj. Laŭ la Cefa Statistika Oficejo en 2016 en la lublina vojevodio la nombro de leporoj kreskis ĝis pli ol 88 mil ekzempleroj, kio signifas ke je ĉiu 100 hektaroj kalkuliĝas preskaŭ 5 bestoj. Tamen laŭ specialistoj, por ke la populacio povu funkcii memstare, sur tiu areo devus vivi pli ol 12 leporoj. La programo estas daŭrigata.

El la elsendo 13.03.2018. Legas Tomek kaj Barbara – 2’11”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Pola biodetruebla agroteksaĵo

Sciencistoj el la Lodza Politekniko prilaboris agroteksaĵon, kiu dank’ al enhavo de biopolimeraj konsisteroj signife rapidigas plantokreskon. Ĝi samtempe „spiras”, kio signifas, ke povas traiĝi tra ĝi akvo kaj fluidaj sterkoj. Ĝia aldona avantaĝo estas la fakto, ke ĝi ne influas negative la medion kaj estas biodetruebla. La teksaĵo kun la nomo BioEcoFab povas esti aplikata en agrikulturo, hortikulturo, florkultivado, primastrumado de la urbaj, montaraj areoj vojkonstruado. La teksaĵo estis testita en laboratoriaj kondiĉoj en kontrolaj esplorcentroj laŭ la vidpunkto de la plantado de floroj, legomoj kaj fruktoj, sportaj-ripozigaj herborulaĵoj, malfacile primastrumeblaj altmontaj terenoj kaj grundniveligaj vojlaboroj. Oni antaŭvidas, ke dum la plej proksimaj jaroj la agroteksaĵo aperos sur la merkato. Nun daŭras esploroj pri ĝiaj novaj specoj.

El la elsendo 06.03.2018. Legas Tomek – 0’59”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Orcino imitanta la homan parolon

Orcinoj estas eksterordinare interligentaj maraj mamuloj vivantaj en plurgeneraciaj grupoj de 5 ĝis 40 individuoj, kiujn gvidas la plej aĝa kaj plej spertoplena femalo. Post ŝia morto la grupoj malkomponiĝas je malpli grandaj en kiuj la gvidadon transprenas la filinoj de la mortinta gvidantino. Ĉiu el la grupoj havas la propran komunikstilon, kiun esploristoj difinas kiel dialektojn. Sed evidentiĝas, ke la orcina imittalento povas superi la limojn de la propra komuniksistemo. Internacia sciencista kolektivo publikigis informojn pri interesaj eksperimentoj koncerne ilian lernadon kaj imitadon de homaj sonoj. La 14-jara orcino Wikie vivanta en la akvario Marineland en Antibes en Francio kapablas imiti la homan parolon. Dank’ al la sciencistaj klopodoj Wikie kapablas elparoli – tenante la kapon super la akvolustro – la salutojn „hello” kaj „bye bye”, numeralojn de unu ĝis tri kaj la nomon de sia prizorgantino Amy. La eksperimento levas la demandojn pri la inteligenteco de mamuloj kaj ilia kapablo lerni. Jam pli frue al ĉi-specaj eksperimentoj estis subigitaj elefanto kaj belugo.

El la elsendo 06.03.2018. Legas Barbara – 1’33”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

La saniga efiko de la ŝtupargrimpado

La regula ŝtupargrimpado estas bona rimedo por lertigi la funkciadon de la korangia sistemo, inkluzive malaltigon de la alta sangopremo kaj fortikigon de la piedmuskoloj. Sciencistoj rekomendas tion aparte al virinoj post menopaŭzo, klarigante, ke elekto  de la fizika aktivado por virinoj tiuvivperiode estas malfacila. Unuflanke malinstige efikas ofte monomanko, foresto de najbara sporta centro, malbona vetero kaj eĉ hontemo. Aliflanke unu el la kaŭzoj ligiĝas kun fiziologio. Nome fortikigaj ekzercoj, ekzemple kun la uzo de halteroj, helpas konservi la muskolomason, sed grandigas la riskon de hipertensio ĉe  mezaĝuloj aŭ personoj jam ĝin suferantaj. Ligo de ĉi-specaj ekzercoj kun streĉo rapidiganta la pulson, dank’ al kio la muskoloj estas provizataj per sango riĉa je oksigeno, ebligas minumumigi tiun riskon. La simpla ŝtupargrimpado ebligas ligi ambaŭ specojn de la trejnado helpante forigi la grasohiston, plibonigi la kolesterolostrukturon kaj malaltigi la riskon de osteoroporozo. Ĝi kostas nenion kaj eblas ĝin praktiki diskrete. Pri la efikeco de ĉi-speca ŝtupargrimpa trejnado informis la periodaĵo dediĉita al problemoj ligitaj kun menopaŭzo. Raportis pri tio internacia sciencista kolektivo ekzameninte grupon de koreaninoj, kiuj ĉiutage grimpis 192 ŝtupojn du ĝis kvin fojojn. Ĉe ĉiuj estis konstatita pliboniĝo de la sanstato. La trejnado rezultigis malgrandigon de la minaca arteriskleroto kaj malaltigon de la sangotensio ĉe virinoj suferantaj hipertension. Pliboniĝis ankaŭ la muskoloforto de iliaj piedoj.

El la elsendo 27.02.2018. Legas Tomek – 1’48”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Devoniepokaj fiŝoj en Pollando

La restaĵoj de grandegaj, devoniepokaj plakodermaj fiŝoj estis malkovritaj en la loko Płucki en la komunumo Łagów (en la suda Pollando). Temas pri dunkleosteoj apartenintaj al la plej grandaj maraj rabobestoj en la historio de la Tero. La ĵusa malkovro en Płucki, la unua en Eŭropo kronis la 20-jarajn paleontogiajn esplorojn en la troviĝanta en la Sanktakruca Montaro komunumo. Oni malkovris tie restaĵojn de tri diversdimensiaj dunkleosteoj. La kapo de la plej granda longis 60 centimetrojn kaj la tuta fiŝo havis 6-7 metrojn. La plej kompleta estas la 5-metra dunkleosteo, kiu konserviĝis 40-procente. La restaĵoj estas taksataj je ĉirkaŭ 370 milionoj da jaroj. La devoniepokaj plakodermaj fiŝoj apartenis al la plej grandaj maraj raboanimaloj, la unuaj vertebruloj, kiuj atingis grandan dimension, ektroviĝinte pinte de la nutropiramido en la devoniepoka maro. Ili ne havis dentojn. Ties funkciojn plenumis specialaj memakriĝantaj makzelakraĵoj. Iliaj makzelostoj dum ĉiu malfermo aŭ fermo de la faŭko interfrotiĝadis akriĝante kvazaŭ tranĉiloj. La komunumestro de Łagów  planas utiligi la malkovron por disvastigi konojn pri la regiono. Unu el la ideoj estas krei didaktitan itineron, krome establi lokon, en kiu eblos prezenti eksponaĵojn ligitajn kun dunkleosteoj kaj aliajn geologiajn trezorojn malkovritajn sur la tereno de la komunumo. La restaĵoj de la devoniepkaj fiŝoj malkovritaj en Płucki eblos rigardi fine de februaro en porokaza ekspozicio en la Geologia Muzeo de Varsovio.

El la elsendo 20.02.2018. Legas Tomek – 1’46”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Hidrargotavoloj sub Arkto

La periodaĵo „Geophysical Research Letters” aperigis antaŭnelonge la sciencajn esplorrezultojn pri tio, ke en la permanente frosta grundo de Arkto troviĝas abundaj tavoloj de hidrargo, la plej grandaj en la tuta mondo. Ilia pezo egalas al 793 milionoj da kilogramoj, tiel do en unu loko troviĝas duoble pli da hidrargo ol en la tuta mondo, en ĉiuj teraj grundoj, oceanoj kaj atmosfero. Tiu informo estas tamen maltrankviliga. Nome hidrargo estas elemento danĝera kaj povas malbonefiki en multe malpli grandaj dozoj ol karbona dioksido aŭ metano. Ĝis kiam la permanente frosta grundo ekzistas ne estas problemo, tamen se ĝi degelos pro la klimatvarmiĝo, la substanco povas trafi en la akvon. Tio signifus, ke la akvaj organismoj transformiĝus en grandan neŭrotoksinon. Aldone la degelado de la arkta permanente frosta grundo influas la klimatŝanĝojn pro la eliĝantaj el ĝi i.a. metano kaj forcejaj gasoj. Sciencistoj asertas, ke hidrargotavoloj de ĉirkaŭ 14 mil jaroj estas kovritaj de la arkta permanente frosta grundo. La esploroj de la lastaj dek jaroj malkaŝis tamen, ke parto de la hidrargotavoloj jam traiĝas en la Arktan Oceanon, sekve en Atlantikon kaj Pacifikon.

El la elsendo 20.02.2018. Legas Tomek – 1’21”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Ne aĝo decidas pri la postoperaciaj komplikaĵoj

Konforme al la analizo de 44 efektivigitaj esploroj rezultas, ke ne la grandaĝo, sed la postoperaciaj komplikaĵoj influas la sanstaton de pacientoj. Specialistoj el Toronto-universitato analizis la postoperaciajn komplikaĵojn de preskaŭ 13 mil pacientoj kaj konstatis, ke komplikaĵoj aperas ĉe ĉiu kvara operaciita senjoro. Sed ne la aĝo havas la signifon en la prognozado de komplikaĵoriskoj, sed la sanstato de la paciento. Persono grandaĝa, sed fizike malaktiva suferanta demencon, depresion kaj aldone fumanta estas duoble pli elmetita je la risko de la postoperaciaj komplikaĵoj. La ĉefaŭtoro de metaanalizo,  d-rino Jennifer Watt el University of Toronto asertas, ke la aĝo indikas sole,  kiom longe vivas koncerna persono – dum la plej grava estas ties fizika lerteco kaj foresto de kognoperturboj. La febleco kaj demenco kaŭzas, ke ĉe la altaĝaj personoj pli ofte okazas postoperacie infektiĝoj, aparte pulmoinflamo kaj sangokoagulaĵoj minacantaj per cerba infarkto kaj pulmoembolio. Tiuj personoj devas esti longdaŭre enhospitaligitaj kaj post la hospitala kuracado postulas pluestadon en alia protektocentro aŭ domo. Tio ne signifas, ke la aĝaj personoj suferantaj demencon aŭ fizikan malforteceon ne povas esti operaciataj, kvankam ĉiuj ĉi-rilataj decidoj devas  esti alprenataj individue. Kaze de kormalsanoj al pacientoj anstataŭ koroperacioj eblas oferti procedojn malmulte invadajn, kutime malpli riskajn. Sed eĉ operacioj ĉe la koro estis en la lastaj jaroj tiom perfektigitaj, ke sekure eblas ilin efektivigi ĉe personoj inter la 80-a kaj 90-a vivojaroj. Unu el la plej maljunaj pacientoj operaciita en la Centro de Kormalsanoj en la loko Zabrze (la suda Pollando) havis 98 jarojn.

El la elsendo 13.02.2018. Legas Tomek – 2’03”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Saniga efiko de cinamo

Cinamo apartenas al la plej malnovaj spicoj konataj de la homo. Informoj pri ĝi troviĝas jam en la Malnova Testamento. Oni aplikis ĝin kuraccele ankaŭ en tradicia ĉina medicino. Onidire ĝi bonefikas kaze de malvarmumo, ventroŝveligo, naŭzemo, diareo, dolora menstruo. Ĝi efikas energiprovize kaj plibonigas sangocirkuladon, dank’ al kio estas facile varmiĝi. Cinamo estas ankaŭ bonega fonto de mangano, nutrofibroj, kalcio kaj fero. Jam duona tekulero de la spico tage ebligas en maniero evidenta malaltigi la nivelon de malbona kolesterolo LDL. Lastatmpe usona sciencistino prezentis siajn esplorrezultojn pri tio, ke cinamo povas malgrandigi ankaŭ la riskon de kormalsanoj. Doktorino Vijaya Juturu faris siajn esplorojn kun ratoj. Dum 12 semajnoj ŝi servis al ili tre grasan manĝon kaj ĉi tiun dieton ŝi kompletigis per kontrolataj cinamodozoj. Evidentiĝis, ke ratoj malgraŭ grasoriĉa menuo ne dikiĝis. Videble malgrandiĝis ilia ventra grasohisto kaj la animaloj havis en la sango kontentigan nivelon de sukero, insulino kaj graso. Ilia organismo havis ankaŭ pli multajn elementojn, kiuj protektas kontraŭ la inflama stato. Laŭ doktorino Juturu cinamo povas bone efiki je la sangocirkula sistemo ankaŭ de la homo. Multaj esploroj konfirmas ĝian pozitivan influon por reguligi la nivelon de sukero en la sango. Cinamo helpas krome en i.a. kuracado de kandidozo, bremas vastiĝadon de kanceroĉeloj. Ĝi mildigas artikdolorojn, fajnigas kognofunkciojn kaj la memoron. Pro sia gusto kaj konservaj proprecoj ĝi estas vaste uzata en la kuirarto.

El la elsendo 06.02.2018. Legas Gabi kaj Tomek – 1’58”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Polaj hirudoj povas helpi dum kosmokonkero

La medicinaj hirudoj el la bredejo en Opole (la suda Pollando) estis utiligitaj dum la sciencaj esploroj de la kosma misio ICAres-1. Estonte ili povos medicine servi al partoprenantoj de pliaj  kosmaj misioj. En ICAres-1 (Innovative Concepts Ares) temis pri simulita misio al Marso, efektivigita sur la tereno de la unusola en Eŭropo, speciala >stacio habitat< Lunares en la loko Piła kun la partopreno de sciencistoj el Pollando, Francio kaj Germanio. Ĝia celo estis i.a. sciencaj eksperimentoj en kondiĉoj proksimaj al tiuj, kiuj povas regi sur la tereno de la kosmaj stacioj en la kondiĉoj de mikrogravitado. La medicina parto de la misio  estis aŭspiciita de la Medicina Universitato en Poznano kadre de ĝia novkreita Laborejo de Ekstrema Medicino. Dum la simulado helpe de specialaj aranĝaĵoj oni klopodis rekrei kondiĉojn en la kosmaj stacioj sur Marso kaj la Luno. Temis pri reprezentantoj de la tera faŭno kaj flaŭro, virtualaj partneroj de kosmonaŭtoj dum iliaj veturoj ekseter la Teron. Evidentiĝis, ke lumbrikoj kaj plantoj ne ŝatas polvon de meteoritoj dum muŝoj kaj hirudoj ne havis la problemojn en tiuj ĉi kondiĉoj generi. Oni asertas, ke hirudoj en longdaŭraj flugmisioj povas plenumi diversajn rolojn ligitajn kun senmoviĝo en malvasta spaco dum plurmonataj veturoj. Laŭ Maria Mroczko de jaroj bredanta hirudojn en Namysłowice, liverinta ilin al la misio ICAres-1 la apliko de hirudoj,  kiel medicina rimedo ne mirigas, ĉar temas pri vera fabriko de komplikaj kemiaj strukturoj. Ĝis nun estis esploritaj 120 el ili. La partopreno en la kosma programo povas helpi al la specio „hirudo medicinalis” esti agnoskita kiel specio minacita de formorto. La interesiĝo pri polaj hirudoj venanta el la tuta mondo superas la bredoeblojn, kiuj ĉirkaŭprenas 50 mil hirudojn inkluzive de la 8-mila genera grupo,  ĉiujare grandiĝanta.

El la elsendo 06.02.2018. Legas Tomek kaj Gabi – 2’16”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Korprema efiko ĉe suĉinfanoj

La korpremado de suĉinfanoj povas grave influi ilian postan vivon. La lastaj esploroj en la Universitato de Brita Kolombio elmontras, ke tuŝo povas influi sferojn de DNA, ligitajn kun la imuna sistemo kaj metabolo. La daŭro de la korpremado de infano en la beba periodo povas ŝanĝi genekspresion almenaŭ en 5 fragmentoj de ilia DNA. Dum la esploroj estis pruvite, ke suĉinfanoj, kiuj spertis malpli proksiman fizikaj kontakton en la unuaj vivsemajnoj havis en siaj ĉeloj malpli forte evoluintan molekulan profilon. La eksperimenton partoprenis la gepatroj de 94 infanoj, kiuj gvidis taglibron dum 5 semajnoj ekde la naskiĝo de ilia infano. Ili notis kiel kondutas la infanoj, kaj ankaŭ kiom ofte estas tuŝataj kaj korpremataj. En la aĝo de 4-5 jaroj la provaĵoj de DNA de ĉiuj infanoj estis subigitaj al ekzameno. Esploristoj aparte donis la atenton al la metilado de DNA, kiun povas influi eksteraj kondiĉoj, aparte infanaĝe. Evidentiĝis, ke aperas konstantaj diferencoj en DNA-metilado en kvin specifaj lokoj de DNA inter infanoj kun alta kaj malalta nivelo de la fizikaj kontaktoj. Du el ili gravas por la imuna sistemo kaj en metabolo. Estas planitaj pliaj esploroj por profundigi konojn pri la signifo de la fizika kontakto bebaaĝe, aparte kaze de infanoj spertantaj malfacilan situacion.

El la elsendo 30.01.2018. Legas Maciek – 1’39”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Duoblaj akvoturbuladoj en oceanoj

Sciencistoj jam antaŭ kelka tempo konstatis, ke en la maroj kaj oceanoj kreiĝas grandegaj akvoturbuladoj kun la diametro egala eĉ ĝis kelkcent kilometroj. Temas pri la tiel nomataj mezoskalaj akvoturbuladoj, kiuj peras longdistance grandegajn kvantojn da akvo kaj varmo. Laŭ matematikaj kalkuloj oni ŝpinis spekulativadojn, ke ili povas aperi pare, sed longe oni parolis pri tio nur teorie. Nun eblis observi ilin pere de satelitoj kaj malkovris tion sciencistoj el Liverpulo. Ili estis rimarkitaj en Tasmana Maro, oriente for de Aŭstralio. Alia ĉi-speca kazo estis notita en la suda Atlantiko ĉe la okcidenta bordo de la Suda Afriko. Laŭ sciencistoj tiuj akvoformacioj povas tre rapide aliloki je grandaj distancoj malgrandajn marajn animalojn. Estis konfirmite, ke la akvoturbuladoj moviĝas laŭ kotraŭaj direktoj, kvankam ili estas  ligitaj. Estis ankaŭ difinite, ke tia para drivado de akvoturbuladoj povas daŭri eĉ 6 monatojn. Se la unuopaj mezoskalaj akvoturbuladoj preskaŭ ĉiam direktiĝas okcidenten,  la paraj akvoturbuladoj kapablas moviĝi orienten kun rapideco eĉ 10-obla. Ilia influo je la tera klimato ne estas ankoraŭ difinita, sed kiel asertite ĝi tutcerte ekzistas, ĉar moviĝanta varmo influas la atmosferan cirkuladon.

El la elsendo 30.01.2018. Legas Tomek- 1’31”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Dependiĝo de komputilaj ludoj kiel psika perturbo

Monda Sanorganizo (WHO) baldaŭ aktualigos sian liston de malsanoj kaj sanproblemoj. En la 2018 aperos sur ĝi i.a. dependiĝo de komputilaj ludoj. La organizo rekonis ĝin kiel formon de psika dependiĝo, simile kiel tio estas kaze de hazardludoj. La aktualigita listo estos prezentita en majo. En la enkonduka, ankoraŭ ne oficiala dokumento oni klarigas, ke la komputila ludo povas esti kvalifikita kiel psika perturbo, se homo perdas super ĝi kontrolon kaj okupiĝas pri ĝi en maniero obseda. Tio signifas, ke temas pri fenomeno firma, revenanta, negative influanta tion, kiel koncerna persono funkcias en la familio, socio, kiel tio speguliĝas en la kleriĝado, laboro kaj aliaj vivaspektoj de la koncernato. La ludo en la vivo fariĝas afero prioritata, ĉiam pli ofte ripetiĝanta malgraŭ negativaj sekvoj. Ĝi estas diagnozebla  kiel psika perturbo, se ĉi-speca konduto daŭras almenaŭ 12 monatojn. La diskuto pri tio, kiel trakti obsedan okupiĝadon pri komputilaj ludoj daŭras delonge kvankam esploristoj kaj psikologoj ne samopinias disputante pri tio, kiuj premisoj atestas, ke la komputila ludo de ŝatokupo transformiĝas en dependiĝon kaj kiel tion mezuri. La Internacia Klasiifiko de Malsanoj de la Monda Sanorganizo estas listo utiligata de kuracistoj kaj esploristoj. La unuaj uzas ĝin en diagnozado, la ceterej por difini kategoriojn de sanstatoj kaj por la statistikaj celoj.

El la elsendo 23.01.2018. Legas Przemek – 1’45”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Vundoj suferitaj dumtage pli rapide cikatriĝas

Vundoj kaj brulvundoj suferitaj dumtage cikatriĝas pli facile ol tiuj, kiuj okazis nokte. Informis pri tio sciencistoj el MRC Laboratory of Molecular Biology w Cambrigde. Iliaopinie tio povas ligiĝi kun la funkciado de biologia horloĝo. Siajn konkludojn ili tiris post la ekzameno de 118 pacientoj en brulvundaj fakoj de britaj publikaj hospitaloj. Evidentiĝis, ke brulvundoj kreiĝintaj nokte bezonis 28 tagojn por cikatriĝi, tiuj suferitaj dumtage nur 17 tagojn. Tio povas ligiĝi kun la funkcianta en la homaj ĉeloj mekanismo mezuranta la tempopason, do biologian horloĝon. La laboratoriaj esploroj ebligis difini, ke la propreco de la haŭtoĉeloj, t.e. fibroblastoj ŝanĝiĝas en la 24-hora ciklo. Ili kiel la unuaj reagas je lezo,  translokiĝante al. difektita loko por fermi la vundon. Tage ili reagas rapide, sed nokte ili noteble malrapidiĝas pro malpli granda aktiveco de proteinoj influantaj ilian movkapablon. Laŭ la britaj sciencistoj tiu kono povos esti utiligita por plibonigi la rezultojn de kirurgiaj operacioj. Kelkaj medikamentoj, ekzemple kortizolo nuligas la „horloĝon” de unuopaj ĉeloj. Tiu kono povas esti utiligita  kaze de kirurgiaj operacioj okazigataj nokte. Aliflanke la biologia horloĝo de ĉiu homo funkcias iom alie, tial individua elekto de konforma operacihoro povas gravi. Ekzemple la vundokuracado  en la brita publika sanservo konsumas ĉirkaŭ 5 miliardojn da britaj pundoj jare, tial plibonigo de la vundokuraca efiko ligiĝus kun signifaj ŝparoj.

El la elsendo 23.01.2018. Legas Maciek – 1’56”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Ĉu doloro povas esti iluzio

Doloro, kvankam plenumas avertan funkcion en la organismo ne ĉiam aperas en la loko, kie la korpo estis lezita. Kaze de iuj neŭropsikologiaj perturboj pacientoj sentas, ke mano ne apartenas al ili, la aliaj sentas fantomajn  dolorojn en organoj, kiujn efektive ili ne havas. Tio i.a. instigas al esploroj pri korpa konscio. Al sciencistoj esplorantaj tiun fenomenon aliĝis polaj sciencistoj el la Psikologia Instituto de la Jagelona Universitato. Ili decidis esplori la doloroforton sentatan de sanaj personoj subigitaj al la iluzio de kaŭĉuka mano. Ĉe la testataj personoj estis aplikitaj dolorimpulsoj ĉe ambaŭ manoj antaŭ la iluzio kiel ankaŭ post ĝi. Dum la aplikata doloro ili ne vidis siajn manojn, sed ĉe la mano kiu estis subigita al iluzio la testataj personoj sentis pli fortan doloron. Kvankam pri sentata doloro ĉe personoj subigitaj al iluzio de kaŭĉuka mano estis faritaj multaj esploroj tamen ne ĉiam esplorrezultoj estis koheraj i.a. pro aplikata metodologio. La kompreno de tio kiamaniere la percepto de propra korpo ligiĝas kun la forto de sentata doloro povas esti helpa en kreado de novaj terapioj. Tiel la polaj sciencistoj alportas kontribuon per siaj esploroj al la konoj pri tio, en kiuj kondiĉoj la spertata doloro povas grandiĝi aŭ malgrandiĝi.

El la elsendo 16.01.2018. Legas Tomek – 1’34”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Knaboj lernas pli bone en la akompano de knabinoj

En lernejoj, en kiuj signifan elcenton de lernantoj konsistigas knabinoj, knaboj atingas pli bonajn lernorezultojn. Tio aparte rilatas al ilia kapablo legi. Informis pri tio  la periodaĵo „School Effectiveness and School Improvement”. En la ekzamenado efektivigita i.a. de nederlandaj sciencistoj el la universitato en Utrecht partoprenis 200 mil 15-jaraĝuloj en la tuta mondo. Ili estis subigitaj al testo, kiu ekzamenis ilian legokapablon. Evidentiĝis, ke knaboj el lernejoj,  en kiuj pli ol 60 procentojn de lernantoj konsistigis knabinoj estis akirantaj pli bonajn lernorezultojn. La antaŭaj ekzamenadoj sugestis, ke knaboj forte reagas je lernokondiĉoj. La ĝenerala lernoetoso aŭ pigrostimula atmosfero povas signife influi ilian rilaton al lernado. Pro la fakto,  ke knabinojn karakterizas kutime bona koncentriĝo kaj ilia sukcesaspiro estas alte motivita, ilia ĉeesto povas pozitive influi kolegojn. Kiel asertas d-ino  Margriet van Hek la problemo de malalta legokapablo de knaboj estas vaste konata, sed ne sufiĉe esplorita. La nunaj esploroj elmontris, ke tiu problemo intensiĝas, kiam lernantoj frekventas lernejojn,  en kiuj dominas knaboj. 

El la elsendo 09.01.2018. Legas Tomek – 1’24”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Malsama reago de la virinaj kaj viraj cerboj je streso

Sciencistoj el Rockefeller-universitato en Novjorko rimarkis evidentajn diferencojn en la reago je genostreso en la virinaj kaj viraj cerboj. Esplorante cerbodiferencojn ili koncentriĝis pri la spaco CA3 de la hipokampo, kiu ludas ŝlosilan rolon en tiaj procezoj, kiel reago je streso, memorlaboro, reguligado de animagordo kaj informalifarado. En ilia eksperimento la musaj femaloj kaj maskloj estis dum 6 minutoj subigitaj al. streso en la formo de truda naĝado. Sekve estis kontrolita la reago de iliaj neŭronoj kaj genoj en la spaco CA3. Ĉe la femaloj la stresa situacio influis pli da genojn ol ĉe la maskloj en la rilato  6472 je 2474. Laŭ la usonaj sciencistoj tiom granda diferenco sugestas, ke reage je streso esencan rolon plenumas la genetika materialo. Genoj en la cerboj de femaloj reagas je mediaj stresofaktoroj en multe pli granda grado ol ĉe maskloj. Daŭrigante la esplorojn la sciencistoj identigis 1842 genojn reagantajn je stresoj kaze de ambaŭ seksoj. Evidendiĝis, ke ili funkcias kontraste. Genoj atakitaj de streso ĉe femaloj estis blokataj ĉe maskloj kaj inverse. Esploristoj faris ankaŭ eksperimentojn kun musoj havantaj la varianton de la geno BDNF, kiu ĉe homoj grandigas riskon de neŭropsikaj malsanoj provokitaj de streso. Pluraj testoj elmontris, ke femaloj – eĉ en senstresa stato – malpli bone solvis testojn pri spaca memoro dum maskloj havis kun tio neniujn poblemojn. Tio – laŭ esploristoj – povas ligiĝi kun interago de la genetika materialo kun femalaj sekshormonoj. Laŭ la aŭtoro de la analizo, doktoro Jordan Marrocco en la neŭropsikiatriaj kaj endokrinologiaj ekzamenoj necesas konsideri diferencojn inter la seksoj. Ekzemple la farmacia industrio testante medikamentojn  ĉefe ĉe viroj devas preni en konsideron riskon, ke ilia efikado povas esti malsama ĉe virinoj. 

El la elsendo 09.01.2018. Legas Maciek kaj Barbara  – 2’27”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Novaj eksponaĵoj en la naturscienca centro en Bialistoko

Preskaŭ 800 diversspecaj mineraloj, rokoj, meteoritoj kaj tektitoj riĉigis la universitatan Natursciencan Centron en Bialistoko, kiel donaco de la geedza paro Irena kaj Jan Data. La kolekto de la polaj geologoj estos disponigita al vizitantoj meze de januaro 2018. La Centro funkcianta ekde 1999 posedas ĝis nun ĉirkaŭ 6 mil eksponaĵojn. En la donacita kolekto troviĝas 745 diversaj mineraloj kaj rokoj, inter kies plej valoraj objektoj troviĝas agatoj. Multaj devenas el polaj fosejoj, sed troviĝas ankaŭ agatoj el Ĉeĥio, Maroko, Bocvano, Brazilo kaj Aŭstralio. Al la centro trafis ankaŭ la tn. kaktaj ametistoj, piritoj, grenatoj, galenoj kaj multaj aliaj mineraloj el ĉiuj kontinentoj. Kolekto de la kosmodevena materio, t.e.  meteoritoj kaj tektitoj konsistas el 40 objektoj kaj donos komencon al kreota en la Centro nova kolekto. La novaj akiraĵoj estos prezentataj komence en portempa ekspozicio. Sekve elektotaj eksponaĵoj estos rigardeblaj en unu el konstantaj ekspozicioj de la Universitata Naturscienca Centro en Bialistoko, kiuj okupas la areon de 750 kvadrataj metroj.

El la elsendo 02.01.2018. Legas Tomek  – 1’18”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Diamentosimila materialo el grafeno

Sciencistoj el la novjorka universitato prezentis kiamaniere eblas utiligi du tavolojn de grafeno, ĉiu kun dikeco de unu atomo – por produkti en la ĉambra temperaturo diamentosimilan materialon. Baptita anglalingve „diamene” ĝi havas eksterordinarajn proprecojn, kiuj povas trovi multajn aplikojn – de akvoimunaj protektosurfacoj ĝis ultraleĝeraj kugloimunaj kamizoloj. Diameno estas la plej maldika iam ajn kreita materialo havanta rigidecon kaj malmolecon de diamento. Dum la testado de grafito aŭ unusola grafentavolo oni sentas molan tavolon. Sed kiam la grafita folio estis dutavola evidentiĝis, ke la materialo sub la premo fariĝas eksterordinare dura kaj pli rigida ol diamento. Diameno estas mola kaj fleksebla nur ĝis momento kiam oni grandigas premon. Grafito kaj diamento estas karbonaj substancoj, sed la atomoj en ĉi tiuj materialoj estas aranĝitaj diversmaniere, kun kio ligiĝas iliaj proprecoj. La nova tekniko prilaborita de usonaj sciencistoj ebligas manipuli per grafeno tiel,  ke ĝi akiru en difinitaj kondiĉoj deziratajn proprecojn de diamento.

El la elsendo 02.01.2018. Legas Tomek  – 1’14”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Nur du manĝoj tage kontraŭ obezeco

La konsumado de nur du manĝoj tage, inkluzive matenmanĝon efike favoras maldikiĝon, en pli signifa grado ol pli ofta konsumado de malpli grandaj porcioj. Sciencistoj el Loma Linda University School of Public Health el Kalifornio kunlabore kun ĉeĥaj sciencistoj analizis donitaĵojn de pli ol 50 660 plenkreskuloj en la aĝo de 30 kaj pli da jaroj. Ili partoprenis la esplorojn Adventist Health Study-2, kiuj ĉirkaŭprenis adventistojn el Usono kaj Kanado, kiuj kalkuliĝas ĝenerale al la tn. sana populacio. La esploroj – daŭrantaj 7-8 jarojn – koncentriĝis pri la kvanto da manĝoj tage, dormokvanto nokte sen manĝo, konsumado de matenmanĝo kaj horo de la plej ampleksa manĝo. En la analizo estis konsideritaj demografiaj faktoroj kaj tiuj, kiuj ligiĝis kun la vivstilo povantaj influi la esplorrezultojn. Estis konstatite, ke kvar faktoroj favoris malkreskon de la pezo: la konsumado de nur du manĝoj tage, rezigno pri manĝo dumnokte almenaŭ 18 horojn post la lasta manĝo, konsumado de matenmanĝo kaj elekto de plej ampleksa manĝo por mateno aŭ por tagmanĝo. La dikiĝadon favoris la konsumado de pli ol tri manĝoj tage,  la intermanĝoj estis konsideritaj kiel apartaj manĝoj)  kaj konsumado de la plej ampleksa manĝo vespere. Ĉio ĉi konfirmas la pravecon de malnova maksimo, ke per matenmanĝo oni regalu sin kiel reĝo, per tagmanĝo kiel princo, sed vespere oni manĝu kiel povrulo.

El la elsendo 19.12.2017. Legas Tomek  – 1’35”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Stresogena influo de homo je sovaĝaj bestoj

La ĉeesto de homo elvokas ĉe animaloj pli grandan streson, ol povas esti streso ligita kun la risko renkonti alian rabobeston. Konfirmis tion esploroj en ses arbaraj kompleksoj de la nordorienta Pollando, pri kio raportis “Behavioral Ecology”. Krom hufuloj estis ekzamenitaj lupoj kaj linkoj, kaj la ekzamenmaterialon konsistigis iliaj ekskrementoj. La analizo de iliaj provaĵoj ebligas krei ne nur klaran bildon pri la stato de la vivanta sur koncerna tereno populacio. Ĝi ankaŭ signalas ĉu la besto troviĝis en la stresa stato komprenata kiel fiziologia reago de organismo je malfavoraj vivkondiĉoj,  kiel malsato, laco aŭ minaco. Nome en la stresa situacio la surrenaj glandoj de la organismo komencas produkti hormonojn, kies metabolaj produktoj konataj kiel FGM estas troveblaj en la ekskrementoj. La analizoj ĉe ĉiuj bestopopulacioj konfirmis, ke unuopaj grupoj de la bestoj estis elmetitaj je varia stresonivelo. Evidentiĝis krome, ke inter ĉiuj analizitaj faktoroj ligitaj kun streso (rabobestoj, medio, vivdenseco de la populacio, homo) la plej gravan influon havas la vaste komprenata ĉeesto de homo (la ĉasado, proksimeco de surkonstruitaj terenoj, denseco de trafikreto).

El la elsendo 12.12.2017. Legas Tomek  – 1’29”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Kreiĝas la scienca centro Astrocent

Esploroj ligitaj kun la detektado de la gravitaj ondoj kaj malhela materio estos la ĉefa agadsfero de la internacia scienca centro Astrocent en Varsovio. Ĝi kreiĝas kadre de la 2-a konkurso de la programo Internaciaj Esploragentejoj  realigata de la Fondaĵo favore al la Pola Scienco. La plej grava tasko de Astrocent estos malkovrado kaj esplorado de enorme malfortaj signaloj kaj kaŝitaj informoj en fiziko, aparte en la esplorado de la Universo. La ĉefaj agadsferoj estos esploroj ligitaj kun la planataj eksperimentoj pri detektado de gravitaj ondoj kaj malhela materio. Ambaŭ apartenas al fundamentaj problemoj kaj samtempe plej ekscitaj sferoj de fiziko kaj astrofiziko de partikloj, koncerne kiujn en la lastaj kelkdek jaroj okazis senprecedencaj malkovroj.  Jam nun eblas paroli pri almenaŭ tri praktikaj aplikoj de teknologiaj atingaĵoj de Astrocent. Unue, temas pri inteligentaj algoritmoj por alifarado de enorme ampleksaj kolektoj de  donitaĵoj kaj selekta ekstraktado de informoj. Due,  temos pri evoluigado de moduloteknologio de fotondetektiloj. Trie, temos pri esplorado de sismosentigilaj kompleksoj necesaj en detektiloj de gravitaj ondoj, kiel LIGO. Ili povos esti utiligataj  ankaŭ por serĉado de petrolo aŭ frua avertado kontraŭ tertremoj.

El la elsendo 05.12.2017. Legas Tomek  – 1’31”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Fizikaj ekzercoj ekzercoj influas ne sole la muskolan strukturon

Sciencistoj el McMaster University estas konvinkitaj, ke la fizikaj ekzercoj ne sole influas la muskolstrukturon de la homo, sed ankaŭ lertigas lian memorkapablon, ebligas batali kontraŭ demencon kaj sekvojn de Alzheimer-malsano. Tiel la listo de la salubraj efikoj de la fizika ekzercado vastiĝis. Raportis pri tio “Journal of Cognitive Neuroscience”. La eksperimenton partoprenis 95 junaj, sanaj volontuloj apartigitaj en tri grupoj. Personoj el la unua grupo dum 6 semajnoj partoprenis intensajn fizikajn ekzercojn, tiuj el la dua ligis fizikajn ekzercojn kun trejnado de kognokapabloj. En la tria, kontrola grupo volontuloj praktikis sidan vivstilon kaj frontis neniujn mensajn ekzercojn. Ĉiuj partoprenintoj estis ekzamenitaj antaŭ kaj post la fino de la eksperimento. La esplorrezultoj elmontris, ke same la fizikaj ekzercoj kiel la kombino de la fizikaj ekzercoj kun la mensa trejnado fajnigis la memorkapablon. En la kontrola grupo estis rimarkitaj neniuj ŝanĝoj. Tio sugestas, ke ĉiutagaj, eĉ mallongaj (20-minutaj) sesioj de intensaj ekzercoj povas avantaĝe influi la memorkapablon. Tio estas des pli interesa, ke videblan rezulton eblis atingi en relative mallonga periodo.

El la elsendo 05.12.2017. Legas Tomek kaj Maciek – 1’27”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Plurfunkciaj poŝtelefonoj

Por plimulto de homoj la plurfunkciaj telefonoj rolas pli ol amiko fariĝante nedisigebla parto de la vivo. Laŭ esploroj de la konzerno Motorola plimulto de personoj kaze de incendio savus sian poŝtelefonon kaj ne, ekzemple katon. La nuntempaj poŝtelefonoj evidente ofertas multon pli ol la eblecon telefoni kaj skribi mesaĝojn. Ili estas amikaj, sed kelkaze malamikaj. La Monda San-Organizo en 2011 atribuis al la radiado de la plurfunkcia telefono la nivelon 2B en la klasifiko pri la kancerogenaj faktoroj.  Ekzemple la risko de cerbokancero estas je 40 procentoj pli alta, se oni uzas poŝtelefonon duonan horon tage. Multaj diverslokaj esploroj konfirmas, ke la radiado de poŝtelefono povas difekti DNA-n. En 2015 grupo de 190 sciencistoj el 39 ŝtatoj alvokis Mondan Sanorganizon kaj UN-on krei sekurecrekomendojn pri la efikado de la elektromagneta kampo kaj eduki unuavice gravedajn virinojn kaj infanojn pri la sanrisko ligita kun la uzo de plurfunkciaj poŝtelefonoj. Ĝenerale oni rekomendas i.a.  ne telefoni en lokoj kun malbona atingopovo.  Por eviti la tenadon de la poŝtelefono ĉe la kapo oni rekomendas la uzadon de kapaŭskultiloj kaj evitadon de longaj interparoloj. Krome oni rekomendas ne meti la poŝtelefonon en lokojn, ekz. poŝojn, kiuj kontaktas la korpon kaj apliki aviadilan funkcion, kiam oni ĝin ne uzas. Antaŭneloge aldoniĝis pliaj esploroj, pri kiuj informis „Journal of the Association for Consumer Research”. Evidentiĝis, ke kognaj kapabloj de la cerbo malaltiĝas, kiam poŝtelefono troviĝas tuŝproksime. Sciencistoj el la Teksasa Universitato en Austin ekzamenis ĉirkaŭ 800 uzantojn de la plurfunkciaj poŝtelefonoj. Personoj, kiuj lasis siajn poŝtelefonojn en alia ĉambro ol ili mem laboris akris pli bonajn rezultojn, ol personoj, kiuj solvante teston kunhavis poŝtelefonon. Laŭ la gvidanta la esplorojn Adrian F. Ward ĉiam pli ofte aperas la sugestoj, ke poŝtelefonoj perturbas la kognajn eblecojn de la cerbo. Kvankam homo ne pensas pri sia poŝtelefono, la procezo postulanta rezonadon pri solvenda tasko forrabas la limigitajn kognajn kapablojn de la homo en la proksimeco de plurfunkcia telefono.  

El la elsendo 28.11.2017. Legas Tomek kaj Barbara – 2’38”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Oksitocino povas intensigi socian timon

Oksitocino, nomata ankaŭ kiel hormono de amo, influas la interpersonajn spertojn same en pozitiva kiel ankaŭ en negativa sencoj. Ĝi povas do kontribui al firmigo de la sociaj ligoj, kiel ankaŭ instigi al izoliĝo.  Ĝis nun oni asertis, ke oksitocino influas ĉefe la intimgon de la ligoj inter patrino kaj la infano, inter partneroj, amikoj aŭ eĉ inter fremdaj homoj. Laŭ la esploroj de sciencistoj el la Kalifornia Universitato en Davis rezultas tamen, ke oksitocino intensigas sole la signifon de la sociaj spertoj. Ĝi povas favori kreiĝon de ligoj (pro pozitivaj spertoj) aŭ ĉe aliaj personoj intensigi socian timon (pro negativaj spertoj). Tio dependas de ĝia influo je konkreta cerboparto. En esploroj pri musoj specialistoj elmontris, ke femaloj de ronĝuloj spertintaj streson dum sociaj interagoj poste evitis kontakton kun novaj musoj. Post la apliko de medikamento blokinta la efikadon de oksitocino ili ĉesis timi kaj senprobleme kontaktis aliajn musojn. Similajn rezultojn oni akiris en pli frua ekzamenado, en kiu estis rimarkite, ke la socia streso stimulas la produktadon de oksitocino kaj stresitaj musaj femaloj ricevantaj pernaze la hormonodozon retiriĝas el la sociaj kontaktoj. La esploristoj malkovris, ke oksitocino povas influi du regionojn de la cerbo. Unu estas ligita kun la kontrolado de timo kaj laŭ la angla siglo estas difinata BNST, la alia estas „nucleus accumbens”, ligita kun la funkciado de premsistemo. La blokita efikado de la hormono en la regiono BNST kondukas al mildigo de la socia timo ĉe stresitaj animaloj. La kompreno kiamaniere tio funkcias ĉe musoj liveras novajn ideojn pri apliko de medikamentoj blokantaj oksitocinon en la terapio de la socia timo, kio ankaŭ povas evidentiĝi utila en la prilaborado de novaj kuracmetodoj kaze de deprimo aŭ la sociaj fobioj.

El la elsendo 21.11.2017. Legas Tomek – 2’07”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Nedezirinda sekvo de cezara sekco

Ĉiam pli da informoj rilatas  al la nedezirindaj sekvoj de la cezara sekco, ĉiam pli ofte aplikata, kelkfoje eldevigata de la naskantaj patrinoj. Lastatempe aperis informoj pri la interpendeco de la cezara sekco kaj obezeco, kiu povas rilati al la tiamaniere enmondiĝintaj infanoj. La usonaj esploroj okazigitaj ĉe musoj elmontris, ke la ronĝuloj naksiĝintaj sekve de la cezara sekco estis fariĝantaj pli pezaj ol musoj naskiĝintaj naturmaniere. Laŭ doktorino Maria Dominguez-Bello el la novjorka universitato la respondo,  ĉu la mikrobiomo de la novnaskito influas la pli postan obezecoriskon estas ĉiam pli urĝa, ĉar en multaj mondopartoj la nasko sekve de cezara sekco estas praktiko elektebla de la virinoj, ne tute konsciaj pri ĝiaj konsekvencoj. Al la esploroj estis subigitaj 34 musoj naskiĝintaj sekve de la cezara sekco kaj 35 naskiĝintaj naturmaniere. Evidentiĝis, ke musoj enmondiĝintaj sekve de la cezara sekco post 15 semajnoj atingis pezon meze je 33 procentoj pli grandan ol de la musoj naskiĝintaj naturmaniere. Kaze de femaloj la pezo estis pli granda eĉ je 70 procentoj. Krom la korpopezo estis konstatitaj diferencoj en la konsisto de mikrobiomo. Kontraste al la natura maturiĝo de la mikrobiomo ĉe musoj naskiĝintaj senintervene ĉe la musoj naskiĝintaj sekve de la cezara sekco en la vivkomenco ĝi maturiĝadis tro rapide por poste halti. La cezara sekco senigis la imunosistemon de la ido je natura etapo, dum kiu la organismo produktas substancojn, kiuj kontraŭefikas troan dikiĝadon. Pri la afero informis “Science Advances”.

El la elsendo 14.11.2017. Legas Tomek – 1’53”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Apopleksio trafas ne nur la grizaĝulojn

La viktimoj de apopleksio estas ne sole grizaĝuloj. Ĉiu kvara malsanulo havas mapli ol 40 jarojn, pri kio oni memorigis lige kun la Monda Tago de Apopleksio pasinta la 29-an de oktobro. En Pollando oni notas jare 86 mil apopleksiojn ĉefe ĉe 65-jaraĝaj viroj. Sed laŭ la esploroj inter 400 personoj en la periodo novembro 2016- oktobro 2017  la  plej surpriza estis la fakto, ke eĉ 24 procentojn  de enketitoj suferintaj apopleksion konsistigis personoj malpli ol 40-jaraĝaj. La ĝenerala scio pri tio estas tre malalta. Tial dum la lasta dimanĉo de oktobro la Fondaĵo por la problemoj de la Apopleksio kaj la centro de Neŭrologia Terapio organizis en Varsovio edukkampanjon,  dum kiu eblis konatiĝi kun la apopleksia terapio kaj helpo al la personoj ĝin suferitaj.

El la elsendo 07.11.2017. Legas Maciek – 1’20”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Tai Chi kun rekapabliga efiko

Tai Chi povas evidentiĝi helpa kiel metodo de rekapabligado ĉe pacientoj, kiuj ne volas praktiki tradiciajn ekzercojn. Pri la valoro de Tai Chi en la kardiologia rekapabligado konvinkas sciencistoj el Bostono. Ili donis la atenton al la fakto, ke pli ol 60 procentoj de pacientoj pro diversaj motivoj rifuzas tradician fizikekzercan rekapabligadon. Multaj asertas, ke ĝi estas malagrabla, tro malfacila, rekte neplenumebla en ilia sanstato. Tial sciencistoj konkludis, ke Tai Chi povas esti bona solvo ĝuste por tiuj pacientoj, ĉar ĝi komenciĝas senstreĉe kaj malrapide. Laŭ la gvidanta la esplorojn prof-ino Elena Salmoirago-Blotcher,  kiam paciento fariĝas pli memfida eblas ŝanĝi la moviĝoritmon kaj grandigi ĝian intensecon. La projekton partoprenis 29 neaktivaj fizike personoj havantaj meze 68 jarojn, en plimulto suferintaj koratakon aŭ operacion de angioj. Ĉiuj malaprobis tradician rekapabligadon ankaŭ pro aliaj riskofaktoroj kiel la fumado, diabeto, alta kolesterolo, obezeco. Sciencistoj adaptis por ili la pli frue prilaboritan ekzercosesion baze de Tai Chi adresitan al pacientoj kun pulmomalsanoj kaj kora subfunkcio. Parto de ili partoprenis la 12-semajnan programon kun 24 okupoj, parto programon 24-semajnan kun 52 okupoj. Evidentiĝis, ke ĉiuj ĉi okupoj estis sekuraj kaj ne kaŭzis nedezirindajn sekvojn krom ioma muskoldoloro komence de la trejnado. La pacientoj mem ŝatis kaj pretis rekomendi ilin al siaj konatoj. Kvankam laŭ prof-ino Salmoirago-Blotcher sole Tai Chi ne anstataŭigos aliajn elementojn de la tradicia kardiologia rekapabligado, kiel kleriĝo pri riskofaktoroj, dieto, medikamentoj ĝi povas fariĝi ponto al rekapabligado fizike pli intensa.

El la elsendo 31.10.2017. Legas Tomek kaj Barbara – 2’12”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Vundogluaĵo

Sciencistoj el la Sidneja Universitato, el Harvard Universtato  kaj la Nord-orienta Universitato kreis specialan gluaĵon, kiu rapidigas la cikatriĝadon de vundoj. La gluaĵo kun la nomo MeTro plenumas ĉiujn sekureckriteriojn, ĝi estas elasta, netoksa kaj biofavora. La ĝis nun ekzistantaj preparaĵoj ne plenumis samtempe ĉiujn ĉi kriteriojn. Laŭ sciencistoj la inventita de ili gluaĵo povas savi multajn ekzistojn, ĉar ĝi taŭgas por fermi vastiĝantajn vundojn en histoj de tiaj organoj  kiel pulmoj, koro, angioj. La gluaĵo baziĝas sur du malmultekostaj kaj facile akireblaj substancoj. Temas pri tanina acido kaj etilena glikolo, kiuj miksitaj en ĝusta proporco kreas gluaĵon, kiu kapablas kunligi histojn malgraŭ ĉeesto de sango au muko en la vundo. Kio gravas la ligitajn histojn eblas facile malligi, kaze de korektoneceso aŭ denova operacio. La ekzamenadoj baze de animaloj alportis bonajn rezultojn. La gluaĵo dum kelkaj minutoj povas ĉesigi la sangadon de organoj. La tanina acido efikas kontraŭbakterie kaj kontraŭinflame kaj limigas la impresiĝemon de nervofinaĵoj. Etilena glikolo estas sintezita substanco ofte aplikata en kosmetikaj kaj medicinaj procedoj, ebliganta kunkudri ŝiritajn nervofibrojn.

El la elsendo 24.10.2017. Legas Tomek – 1’38”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Malkomfortiga efiko de la tempoŝanĝoj

La tempoŝanĝo ne endanĝerigas la sanon, kvankam ĉe parto de homoj kaŭzas senton de malkomforto. Do anstataŭ du fojojn jare ŝanĝi siajn tagnoktajn, te. diurnajn ciklojn preferinde estus adapatiĝi al tio, kio okazas ekstere. Rezignon pri la ŝanĝo de la tempo je la somera kaj vintra premisas la leĝprojekto de la pola reganta partio proponanta, ke ekde la 1-a de oktobro 2018 dum la tuta jaro validu la somera tempo. Tiun intencon subtenas profesorino Elżbieta Pyza el Instituto pri Zoologio kaj Biomedicinaj Esploroj de la Jagelona Universitato. Ŝiaopinie estus preferinde, se homoj dum la tuta tempo povus vivi konforme al la indikoj de sia interna horloĝo, sinkronigita kun la tagnoktaj ŝanĝoj, kiuj regas en la ekstera medio. La grado, en kiu ĉiun duonan jaron,  ni sentas konsekvencojn de la tempoŝanĝo rezultas el la homa impresiĝemo je tiuj ŝanĝoj, kiu ĉe unuj estas pli granda,  ĉe la aliaj malpli. La mekanismo de la tagnokta horloĝo reguligas la vivritmon de organismo, sed ĝi ankaŭ devas adaptiĝi al la eksteraj kondiĉoj. Tial tempoŝanĝoj havas konsekvencojn,  alkondukante al malharmonio inter tio, kio okazas ekstere kaj indikoj de la interna horloĝo de la homo. Plej draste tio manifestiĝas dum la interkontinentaj vojaĝoj. Verdire la tempoŝanĝo je unu horo ne kaŭzas same drastajn konsekvencojn, unuavice manifestiĝante kiel dormoproblemoj.  Tio ne aparte rilatas al homoj plene sanaj, sed estas malfavora por homoj frontantaj problemojn kun dormo aŭ havantaj perturbitan tagnoktan ritmon. Kiam ili malbone dormas nokte kreskas ilia sangopremo, pulsoritmo kaj sukernivelo, kio grandigas riskon de diversaj malsanoj. La diferencon inter la vintra kaj somera tempo oni aplikas en ĉirkaŭ 70 landoj de la mondo. Ĝi validas en ĉiuj eŭropaj landoj ekskluzive de Islando kaj Belorusio. Rusio ekde 1914 enkondukis por konstante la vintran tempon. En Pollando la tempoŝanĝo validis en la intermilita periodo, en la jaroj 1946-1949 kaj 1957-1964. Ĝis nun la devo de la tempoŝanĝoj validas ekde 1977.

El la elsendo 24.10.2017. Legas Tomek – 2’44”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

La homa lingosentemo kaj la lingvolernado

Kun kio ligiĝas la lingvolerna talento? Kio okazas en la homa menso, kiam la unuan fojon homo aŭdas fremdlingvan vorton? Kial iuj lernas fremdajn lingvojn facile dum por aliaj tio signifas seriozan penadon? Evidentiĝas, ke tiaj faktoroj kiel impresiĝemo je la parollaŭto kaj sonalteco, familiariĝo kun la sonado de koncerna lingvo aŭ eĉ la kapablo ignori informojn sengravajn influas niajn lingvolernajn kapablojn. Laŭ ĝisnunaj esploroj de doktorino Marta Marecka el la Jagelona Universitato en Krakovo rezultas, ke komence por parkeri novajn vortojn povas gravi la kapablo rimarki ŝanĝojn en la sonlaŭto kaj sonalteco. La parolon eblas nome dividi/analizi laŭ malgrandaj sekvencoj konsiderante la ĵus menciitajn kapablojn. Kaj kvankam en nia unua/gepatra lingvo la dividado de parolo je vortoj, fonoj, silaboj ŝajnas esti afero natura, la procezo estas pli komplika. Fonoj surtavoliĝas, kion ilustras la akustika grafikaĵo de la parolo prezentiĝanta kiel sonmuro. En la gepatra lingvo ni dekomence lernis kiel rilati al ĉi tiu sonmuro, sed kiam ni lernas sonmaterialon en tute fremda por ni lingvo la parolsonoj kunfandiĝas. Laŭ la pola sciencistino laboranta pri la projekto „Individuaj kongnokapabloj kaj alproprigado de la vortprovizo de la dua lingvo”, lernante la duan lingvon en la komenco la aŭdatajn eldirojn ni dividas je malpli grandaj segmentoj uzante akustikajn indikojn. La demando estis ĉu personoj pli impresiĝemaj je la sonalto kaj sonlaŭto pli facile en la komenca fazo lernas la fremdan lingvon? La enkondukaj esploroj elmontras la ekziston de tia ligo.   Krome en la komenca etapo de la lingvolernado ofte grandan problemon kreas la reguloj de la propra, gepatra lingvo. Ni gvidas nin per ĝiaj konkretaj principoj, en kiuj ekzemple unu grupiĝo de konsonantoj estas akceptebla, familiara dum la alia ne. Dum la lernado de la fremda lingvo aperas la fenomeno de transigo, disde kiu estas iom malfacile distanciĝi. Ĝi konsistas el la prunteprenado el la gepatra lingvo de leksiko, gramatikaj konstruoj, akĉento. Aktuale la esploroj koncentriĝas pri tio kiel la kapablo ignori neesencajn  informojn,  do  la principojn de la gepatra lingvo faciligas la lernadon de nova lingvo.

El la elsendo 17.10.2017. Legas Barbara kaj Tomek – 2’59”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

La nunjara Nobel-premio pri fiziko

La nunjaran Nobel-premion pri fiziko ricevis Rainer Weiss, Barry C. Barish kaj Kip S. Thorne, dank’ al kiuj kreiĝis la detektilo LIGO kaj la unuan fojon estis observitaj gravitaj ondoj, la eĥo de la kontraŭpuŝiĝo de foraj nigraj truoj. La ekziston de la gravitaj ondoj antaŭvidis jam Albert Einstein en la ĝenerala relativecteorio en 1916, kvankam  li dubis pri ilia ekzisto. Ilian realan ekziston teorie pruvis la pola fizikisto, Andrzej Trautman en la 60-aj jaroj jaroj de la pasinta jarcento. Tamen la gravitaj ondoj mem la unuan fojon estis observitaj nur en 2015. Tiam atingis la Teron la gravitaj ondoj sekvintaj el la kolizio de du nigraj truoj troviĝantaj en la distanco de 1,3 miliardoj da lumjaroj for de la Tero. Unu havis la mason de 29, la alia de 36 masoj de la Suno. Kreiĝis la nigra truo 62-oble pli peza ol la Suno. La mankantaj tri sunmasoj transformiĝis en la energion de la elradiitaj gravitaj ondoj, kiuj disradias kun la lumrapideco. Kvankam la gravitaj ondoj ricevitaj el tiom longa distanco estas tre malfortaj, la eksperimenta konfirmo de ilia ekzisto povas signifi revolucion en astrofiziko. Ili ebligas en tute nova maniero observi la plej forajn kosmajn fenomenojn kaj vastigi limojn de niaj konoj. La esplorojn pri la gravitaj ondoj ebligis interferometro LIGO, kiu estas komuna projekto de 1300 esploristoj el pli ol 20 landoj, inkluzive de Pollando. Ĝia ideo kreiĝis antaŭ preskaŭ 50 jaroj, sed al ĝia efektivigo kontribuis ĝuste la nunjaraj Nobel-premiitoj. Oni flegas la esperon pri multaj novaj malkovroj dank’ al la neregistreblaj ĝis nun ondoj. La unua estis la malkovro de la duobla sistemo de la nigraj truoj, kies daŭranta daŭranta 12 dekonojn de la sekundo estis registrita en 2015. La nigraj truoj ne emisias lumon nek radiajn ondojn, sed povas krei ondojn gravitajn. Jam aŭdiĝas opinioj, ke eble dank’ al ili oni sukcesos malkovri ankaŭ kontraupuŝiĝon de steloj, rotaciantajn neutronajn stelojn aŭ eksplodojn de supenovaoj.

El la elsendo 10.10.2017. Legas Tomek – 2’25”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Tri kafotasoj kaj pli longa vivo

Tri kafotasoj tage malkreskigas la mortoriskon tutaparte pro la sangocirkulaj malsanoj kaj malsanoj de la digestosistemo. Sciencistoj el International Agency for Research on Cancer (IARC) kaj Imperial College London analizis donitaĵojn pri 500 mil personoj super la 35-a vivojaro el 10 eŭropaj landoj por ekzameni dependecon inter la kafotrinkado kaj mortemo. Laŭ pritaksoj ĉiutage en la mondo oni trinkas 2,25 miliardojn da kafotasoj. Kafo krom kofeino enhavas ankaŭ antioksidantojn. Ilia konsisto dependas de la varia maniero pretigi kafon. La esploristoj atentigis pri pli fruaj malakordaj donitaĵoj pri dependeco inter kafotrinkado kaj sano. La novaj esploroj priskiribitaj en „Annals of Internal Medicine” konsistigas la plej ampleksan projekton, kiu konsideras la populacion de Eŭropo, kie la kafokonsumado kaj manieroj ĝin prepari multe malsamas. Ekzemple la loĝantoj de Danlando trinkas preskaŭ 10-oble pli da kafo ol italoj. La ekzamenitaj kafotrinkemuloj estis personoj junaj, fumis pli da cigaredoj, pli ofte drinkis, manĝis pli da viando, malpli da legomoj kaj fruktoj. La ekzamenadoj daŭris 16 jarojn. La statistika analizo konsideranta kromajn faktorojn: dieton, cigaredfumadon, vivstilon elmontris, ke plej pasiaj kafemuloj estis plej liberaj de la mortorisko pro sangocirkulaj malsanoj aŭ malsanoj de la digestosistemo.  Ĉe 14 mil kafemuloj estis analizitaj metabolaj parametroj. Evidentiĝis, ke iliaj hepatoj esti pli sanaj, ili havis pli bonan glukozonivelon kaj pli lertan rezistosistemon. La esploroj ne elmontris tamen kun plena certeco ĉu kafo estis la ĉefa kaŭzo de ilia pli bona sanstato. Esploristoj sugestas tamen, ke modera konsumado de kafo ĝis tri kafotasoj tage ne damaĝas sanon, kaj kafo en la dieto povas havi salubrajn efikojn.

El la elsendo 03.10.2017. Legas Tomek – 2’14”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Medician Nobel_premio 2017

La nunjaran medicinan Nobel-premion ricevis tri usonaj esploristoj Jeffrey C. Hall, Michael Rosbash i Michael W. Young pro siaj esploroj koncerne fiziologion kaj medicinon, kiuj malkovris meksanismojn de la tiel nomata biologia horloĝo. Pli precize pro la esploroj pri molekulaj mekanismoj respodecaj pro la fiziologia tagnokta ritmo de vivaj organismoj. Jam en la 18-a jarcento astronomo Jean Jacques d’Ortous de Mairan [dortus de merą] observante mimozon konstatis, ke ĝiaj folioj malfermiĝas direkte al la suno dumtage kaj fermiĝas, kiam venas krepusko. Li sekve metis la planton en mallumo. Evidentiĝis, ke ĝiaj folioj malgraŭ manko de la sunradioj malfermiĝadis kaj fermiĝadis en konstanta, ĉiutaga ritmo kvazaŭ stirus ĝin interna horloĝo. Sekvis pliaj esploroj pri plantoj. La tn. biologiaj horloĝoj helpantaj alkonformigi fiziologion al la taghoroj estis rimarkitaj ankaŭ ĉe animaloj kaj homoj. En la 70-aj jaroj de la 20-a jarcento Seymour Benzer kaj lia studento Ronald Konopka pruvis, ke perturboj de nekonata tiam geno, difinita kiel la geno >period< perturbas la fiziologian tagnoktan ritmon de drozofiloj. Sed nur la nunjaraj Nobel-premiitoj malkovris tiun mekanismon. En la 1984 Jeffrey Hall, Michael Rosbash kaj Michael Young sukcesis izoli period-genon kaj pli poste malkovris, ke aparta proteino PER kodita de ĉi tiu geno amasiĝas en la ĉelo nokte dum tage ĝi malkomponiĝas. 10 jarojn poste Michael Young malkovris alian horloĝan genon, kiu ricevis la nomon timeless (tajmles), kiu kodas proteinon TIM, necesan por normala diurna, tagnokta ritmo. Kiel pruvis Young proteino TIM ligiĝante kun la proteino PER ebligas al ili ambaŭ enpenetri la ĉelan kernon, kie ili blokas la efikadon de la geno „period”. La troa kvanto de la proteino PER blokas ĝian plian sintezon. Restis la demando kio kontrolas, reguligas la osciladon de la proteinoniveloj en la viva ĉelo. Michael Young malkovris laŭvican genon  „doubletime” [dabeltajm], kiu kodas la proteinon DBT, kiu prokrastas la amasiĝadon de la proteino PER. Dank’ al ĝi la nivelosanĝoj de la proteinoj konservas la 24-horan ritmon. Pliaj esploroj ebligis identigi kromajn proteinojn, kiuj espondecas pro tiu mekanismo. Ili ekzemple ebligas sinkronigi la tagnoktan ritmon kun ŝanĝiĝanta lumo kaj mallumo. La t.n. biologia horloĝo laŭ la samaj mekanismoj funkcias en ĉiuj plurĉelaj organismoj, inkluzive de la homo. La interna horloĝo precize alkonformigas nian fiziologion al la fazoj de la tago, ĝi reguligas konduton, hormonnivelon, dormon, korpotemperaturon, apetiton, metabolon kaj sangopremon. Se la interna horloĝo ne estas sinkronigita kun la ĉirkaŭanta nin realo ni fartas malpli bone. Kiel ekzemplo povas servi longdaŭraj flugoj al regionoj, kies horzonoj multe diferencas dise la nia. Eĉ la enkonduko de la tiel nomata somera tempo efikas simile. Do homo mem per sia konduto influas la funkciadon de sia fizilogia tagnokta ritmo.  La ebleco uzi la artefaritan, elektran lumon kaŭzis, ke homo ĉiam pli distanciĝas disde la natura vivritmo ligita kun la ritmo de la tago kaj nokto. Specialistoj komparas la funkciadon de organismo laŭ la fiziologia tagnokta ritmo al perfekta simfonia orkestro, en kiu ĉiuj biologiaj procezoj kunsonas, kiel unuopaj instrumentoj en la orkestro. Evidentiĝas tamen, ke  la perturboj de la fiziologia tagnokta ritmo de la organismo influas  ne nur nian bonfatron. Ekzistas pruvoj, ke longiĝa maladapto de nia vivstilo al la interna horloĝo (pro neregula tempo de nia aktiveco kaj dormo, kiel nokta laboro aŭ laboro skipa, aplikado de elektra lumo  vespere kaj nokte) povas grandigi riskon de kelkiuj malsanoj.

El la elsendo 03.10.2017. Legas Barbara

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Jan Kędzierski inter la plej bonaj junaj eŭropaj inventantoj

Dank’ al sia projekto de interaktiva roboto por la infana lernado de fremdaj lingvoj Jan Kędzierski estis agnoskita unu el 35 plej bonaj inventantoj en la finalo de la eŭropa eldono de la konkurso  “Innovators Under 35”. La konkurson organizas “MIT Technology Review” – la plej malnova magazino dediĉita al tekniko, kiun eldonas Massachusetts Institute of Technology. La kreita de Jan Kędzierski roboto EMYS estas destinita por infanoj en la aĝogrupo de 3-6 vivojaroj. EMYS kapablas paroli, moviĝi, rekoni la vizaĝtrajtojn kaj emfazi emociojn,  dank’ al kio ĝi facile ligas kontakton kun infanoj. Dank’ al la troviĝantaj en ĝi sensiloj la roboto kapablas i.a. rekoni objektojn en sia ĉirkaŭaĵo kaj instrui al infano la nomojn de ĉi tiuj objektoj en fremdaj lingvoj, ekzemple en la angla aŭ hispana. La ĉefcelo de la juna pola inventisto estis konvinki, ke helpe de roboto eblas veki interesiĝon de infanoj pri la lernado de fremdaj lingvoj. Oni ne volas anstatŭigi instruistojn, sed elmontri, ke la roboto ebligas al la infanoj ekzerci la duan lingvon hejme. La testoj pri la funkciado de la robo EMYS en la bazaj lernejoj elmontris, ke la infanoj lernas la duan lingvon en la ritmo: ĉiu nova vorto ĉiutage. Kędzierski estas kunestablinto de la firmao Flash Robotics el la Vroclava Teknologia Parko, kies celo estas kreo de favorpezaj komercaj sociaj robotoj. La oficiala enmanigo de la premioj okazis en Parizo meze de septembro. La aŭtoroj de la venkaj projektoj partoprenos en prestiga ĉiujara konferenco EmTech France, organizta de “MIT Technology Review” komence de oktobro en Tuluzo. La konkurso “Innovators Under 35” estas organizata ekde 1999 en Usono. Ekde 2011 talentaj inventantoj estas serĉataj ankaŭ en aliaj mondopartoj. La eŭropaj konkurseldonoj okazas en Germanio, Francio, Hispanio, Belgio kaj Pollando. Inter la ĝisnunaj konkurslaŭreatoj troviĝas i.a. Konstantin Novoselov – Nobelpremiito pri fiziko,  Max Levchin – la establinto de la firmo PayPal, David Karp – la fondinto de Tumblr, Sergey Brin la establinto de Google aŭ Linus Torvalds la establinto de Linux.

El la elsendo 26.09.2017. Legas Maciek – 2’42”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Abomeno kaj timo firmigas la rememorojn

Personoj sanaj pli bone parkeras informojn, kiuj elvokas ĉe ili abomenon aŭ timon, pli bone ol tiujn, kiuj estas neŭtralaj. Tio rezultas el esploroj en la Instituto pri Eksperimenta Biologio de la Pola Sciencakademio. La parkeroprocezo dependas de ĝia kunteksto kaj de emocioj, kiujn elvokas perata enhavo. „Rato-kanalo”, „tanko-milito”, „ponardo-gorĝo” estas la ekzemplodonaj vortoparoj elvokantaj abomenon aŭ timon, kiujn plej bone parkeris partoprenintoj de la eksperimento, kiun gvidis doktoraspirantino Monika Riegel. Ŝi ekzamenis, kio okazas en la cerbo dum parkeroprocezo, kiam akompanas tion emocioj. La esplorantino kreis bazon de emocispronaj vortoj Nencki Affective Word List (NAWL) el preskaŭ tri mil substantivoj, adjektivoj kaj verboj kun kelka emocia signifo. Ĝis nun en similaj esploroj estis uzataj fotoj kaj la vortobazoj, kiuj kvankam ekzistis en multaj lingvoj,  tamen ne en la pola. La vortojn de la bazo pritaksis pli ol 500 personoj, kies tasko estis difini la sentojn, kiujn elvokas unuopaj vortoj. Kiel asertas Monika Riegel por la procezo de la parkerado grava estas la kunteksto, tial estis aplikitaj vortoparoj kaj ne unuopaj difinoj. Nome malofte oni parkeras informojn dise de la akompanantaj ilin emocioj. La konkludoj de ĉi-specaj esploroj povus esti taŭgaj en la terapio de grizaĝaj personoj havantaj problemojn kun la memoro. Laŭ iuj esploroj personoj spertantaj mildajn kognajn perturbojn pli bone frontas taskojn, en kiuj aperas pozitivaj emocioj. Aliflanke kunteksto gravas en perurboj ligitaj kun posttraŭmata streso, kie memorperturboj ligiĝas kun la malĝusta ligo de tre fortaj negativaj emocioj kun ilia kunteksto.

El la elsendo 19.09.2017. Legas Maciek – 2’11”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Artefartaj sukcersubstituaĵoj grasigas kaj damaĝas koron

La uzo de artefaritaj sukcersubstituaĵoj en la speco kiel aspartam, sukraloza aŭ stewia, grandigas la riskon de obezeco, diabeto, hipertensio kaj kormalsanoj. Ili povas negative influi homan sanaon pro sia efikado je metabolo, intestaj mikroorganismoj kaj apetito. Kanadaj sciencistoj el University of Manitoba analizis  37 ĝisnunajn ekzamenadojn, kiujn partoprenis sume pli ol 400 mil personoj kaj kiuj daŭris meze 10 jarojn. Unu el sep havis hazardigan kaj kontrolatan karakterojn. Tiun ĉi ekzamenadojn, kiuj daŭris meze 6 monatojn partoprenis 1003 personoj. La rezultoj ne nur ne elmontris pozitivan influon de sukcersubstituaĵoj je pezoperdo, sed en la longdaŭra perspektivo elmontris rekte ilian ligon kun tropezo kaj obezeco, hipertensio, diabeto kaj malsanoj de la korangia sistemo. La aŭtoro de la ekzamenadoj dr-o Ryan Zarychanski atentigas, ke  kvankam milionoj da personoj aplikas sukcersubstituaĵojn nur malmultaj partoprenis klinikajn ekzamenadoj pri ilia influo je sano. Nun la kanadaj sciencistoj komencis ekzamenadon de gravedaj virinoj pri la influo de konsumaj sukcersubstituaĵoj je metabolo, pezo kaj intestaj mikroorganismoj de novnaskitoj.

El la elsendo 12.09.2017. Legas Milada – 1’51”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Lumo influas financajn decidojn

Dum la sunplenaj tagoj homoj malpli bone administras siajn financojn, ili alprenas malpli trafajn decidojn kaj ilia konduto estas malpli kohera. Sekvojn de tio povas suferi ne sole individuoj, sed la tutaj merkatoj. Sciencistoj el University of Sydney kaj New York University ekzamenis kiel sunplena vetero influas kondutojn ligitajn kun financoj. Tio ne estis aparte miriga, se jam estis konstatite, ke lumo pere de  specializaj ĉeloj en la okuloj trafas al la cerbo kaj i.a. influas la malsatosenton, dormemon aŭ seksan impulson.  En la priparolata esploro du kaj duona mil volontuloj ricevis facilan taskon, en kiu ili devis fari serion de financaj elektoj. Ili devis aprobis garantiitan ricevon de kvin dolaroj aŭ devis elekti lotokuponon, kiu povis koncerni pli altan kvoton aŭ nenion. La esplorrezultojn sciencistoj komparis kun veterdonitaĵoj.  Vetero evidentiĝis influa. En pli helaj tagoj la ekzamenatoj i.a. malpli ofte decidis pri risko, preferante garantiitajn 5 dolarojn kaj ne 20-dolaran lotokuponon kun ŝanco de 50-procenta gajno. Samtempe tamen ili pretis entrepreni malfacile takseblan riskon, anstataŭ certajn 5 dolarojn preferante 20-dolaran lotokuponon kun ne difinita gajnoŝanco. Konklude en sunplenaj tagoj homoj alprenadis malpli trafajn decidojn kaj estis malpli konsekvencaj. Laŭ la sciencistoj kvankam tio ne havas signifan influon tamen temas pri faktoro, kiu funkcias kontinue kaj estas sufiĉe forta, por antaŭvidi ĝian influon sur la financaj merkatoj.

El la elsendo 12.09.2017. Legas Tomek – 1’44”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Foresto de patro infanaĝe damaĝas kromosomojn

La perdo de kontakto kun la patro infanaĝe kondukas al mallongiĝo de la protektantaj kromosomojn telomeroj. La plej damaĝa estas la morto de la patro. Sciencistoj el la universitatoj Princeton kaj Columbia en la periodaĵo „Pediatrics” informis pri siaj esploroj, en kiuj ili ekzamenis la influon de patromanko infanaĝe je la stato de la infanaj ĉeloj. Estas konate, ke disiĝo disde la patro povas konduki al problemoj ligitaj kun la sano kaj konduto,  tamen mankis konoj pri la ligitaj kun tio ĉelaj procezoj. Por ekzameni tion sciencistoj analizis la devenantajn el la projekto Fragile Families and Child Wellbeing Study donitaĵojn pri la vivkondiĉoj, sano kaj ĝenerala stato de infanoj naskiĝintaj en grandaj urboj komence de la jarcento. Sekve estis analizitaj informoj pri kontaktoperdo kun la patro en la aĝo de 1, 3, 5 aŭ 9 jaroj sekve de lia malliberigo, morto, separo aŭ divorco de la gepatroj. Tiuj donitaĵoj estis komparitaj kun  esplorrezultoj pri telomeroj de la infanoj. Telomero estas fragmento de kromosomo troviĝanta en ĝia fino, kiu i.a. protektas kromosomon kontraŭ la detruo. Tiu segmento malkreskas dum ĉiu ĉelodivido kaj kiam fariĝas tro mallonga la ĉelo ĉesas dividiĝi. La mallongiĝado de telomeroj ligiĝas i.a. kun la procezo de maljuniĝado. Perturboj en ilia funkciado povas ankaŭ kaŭzi plurajn malsanojn, inkluzive de la malsanoj de la sangocirkulado kaj tumoroj. La esploroj klare elmontris, ke en plena familio la infanaj telomeroj estas pli longaj. La perdo de la patro ĝis la 9-a vivojaro kaŭzis ilian mallongiĝon. La plej grandajn damaĝojn kaŭzis la morto de la patro, kio efikis per ĉ. 16 procenta mallongiĝo de telomeroj. Manko de la patro en la vivo de infano kutime ligiĝas kun pli granda streso same pro ekonomiaj kiel ankaŭ emociaj kialoj.  La konstatitaj reagoj – laŭ la esploristoj – ligiĝas kun gravaj konsekvencoj. La fakto, ke ekzistas mezurebla biologia sekvo de la foresto de la patro donas pli grandan signifon al la bezono de sociaj agadoj, kiuj celas protekti kontakton inter infanoj kaj iliaj patroj.

El la elsendo 06.09.2017. Legas Tomek – 1’35”

Iuj birdoj pesas nutraĵon

Iuj birdoj „pesas” nutraĵon antaŭ ol konstatos ĉu ĝi estas manĝebla. Tio rezultas el la esploroj de polaj sciencistoj, pri kio eblas legi en la „Ornitologia Revuo” („Journal of Ornithology”). Akiri nutraĵon por birdo signifas fronti gravan dilemon, kiel oni diras en la pola lingvo, >nukson malfacile mordeblan<. Ja okazas ankaŭ malagrablaj surprizoj, kiam post la rompo de la nuksoŝelo evidentiĝas, ke ene ĝi estas malplena. Kelkkiuj animaloj kapablas taksi ĉu sub la dura ŝelo kaŝiĝas frandebla manĝopeco aŭ nenio. Al ili apartenas birdoj de la specio Aphelocoma wollweberi. Konstatis tion profesoro Piotr Jabłoński kaj liaj kunlaborantoj el Pollando, Koreio kaj Usono gvidantaj esplorojn pri ĉi tiuj birdoj vivantaj en la montoj Chiricahua en Arizono. Esploristoj koketis birdojn disponigante al. ili falsajn nuksojn – jen malplenajn, jen frandeblajn kaj observante ilian konduton. La birdoj ne lasis sin trompi kaj preskaŭ ĉiam elektis nuksojn frandeblajn. Sciencistoj ricevis la impreson, ke birdoj levante nuksojn skuetas ilin kaj frapas per bekoj. Laŭ la esploristoj la birdoj konsideras dum tio du faktorojn la pezon de nukso kaj eligatan de ĝi sonon. Nome malsama sono kreiĝas,  kiam la birdo frapas per beko malplenan nukson kaj la alia aŭdiĝas, kiam la birdo frapas per beko nukson kernoh

El la elsendo 15.08.2017. Legas Tomek – 1’35”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Cerbostrukturo kaj religiemo

Niaj konvinkoj kaj agordoj speguliĝas en la cerbo, kion eblas vidi dank’ al la modernaj teknikoj de cerbobildigado. Sciencistoj en la usona Columbia University  ekzamenis pli ol 100 diversaĝajn personojn, kiuj estis grupigitaj laŭ siaj deklaroj pri la grado de religiemo. Baze de tiu eksperimento ili pruvis, ke personoj deklarantaj la plej grandan religiemon havis la plej dikan kortekson. Jam pli frue sciencistoj pruvis, ke ĉe personoj religiemaj  ekzistas malpli granda risko de deprimoj. Dank’ al la plej novaj esploroj en la usona Columbia University oni ligis interdependecon inter la dikeco de kortekso kaj mapli granda risko de deprimaj agordoj. Pri la afero oni raportis en „JAMA Psychiatry” konkludante, ke la dikeco kaj strukturo de kortekso ligiĝas kun la spirita vivo de persono, kiu pri ĝi disponas. Ju pli dika kortekso des pli influema je religio estas la homa cerbo.

El la elsendo 15.08.2017. Legas Tomek – 1’01”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Zorgo pri la cerbo gravas same kiel pri aliaj organoj

Dum la tuta vivo necesas zorgi pri cerbo same kiel pri aliaj organoj, inkluzive muskolojn. Ĝi stiras la funkciadon de ĉiuj organoj de la homa organismo. Por ke ĝi estu longe funkcilerta necesas ĝin ekzerci, stimuli, liveri al ĝi novajn impulsojn kaj informojn. Tial laŭ pola neŭrologo, prof-ino Dorota Bukowska el la Akademio de Korpa Eduko en Poznano por plibonigi la komunan medion oni zorgu, ke grizaĝuloj ne fermu sin en si mem, sed estu aktivaj socie kaj societe. La homa kortekso enhavas ĉirkaŭ 16 miliardojn da neŭronoj, la tuta nervosistemo – 100 miliardojn. El la menciitaj 16 miliardoj ĉiutage malaperas 100 mil. Eĉ se tio ne ŝajnas granda kvanto ĉe la 100-jarulo povas temi jam nur pri ĝia duono, kio speguliĝas en la cerbolerteco. Krom la interhomaj kontaktoj la cerbon pozitive influas la fizika aktivado. Nome ĝi stimulas unu el la eroj de proteinoj BDNF. Temas pri substanco protektanta la nervoĉelojn, samtempe stimulanta la evoluon de la sinapsaj ligoj inter la neŭronoj. Tiamanere ĝi partoprenas en grandigo de neŭroreto kaj en ĝia interkomunikado inter la neŭronoj.  Estis pruvite, ke dum la fizika trejniĝado de grizaĝuloj, kiel marŝo kun bastonoj aŭ naĝado kreskas en ilia sangoplasmo la denseco de BDNF-proteino. Tiel do la moviĝo influas pli bonan cerbofunkciadon. Pri la cerbo necesas zorgi ankaŭ pro tio, ke malaperantaj nervoĉeloj apenaŭ estas anstatŭigataj de aliaj. Ili multiĝas ĉefe en la periodo de feta evoluo.  Sed sanaj neŭronoj povas disbranĉigi siajn nervokonektilojn atingante la aliajn ĉelojn – tiamaniere vastigante la tutan komunikreton. La fizika aktiveco stimulas tiujn disbranĉiĝojn kaj samtempe la sinapsan peradon. Dank’ al sporto kaj sana dieto – malgraŭ la tempopaso – la homa cerbo povas resti lerta ĝis la malfruaj vivojaroj.

El la elsendo 08.08.2017. Legas Tomek – 2’08”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Plasto el sukero kaj karbondioksido

Sciencista kolektivo el University of Bath prilaboris plaston facile akireblan el DNA-konsistero. Ĝi havas similajn kvalitojn kiel tradicia plasto kaj apartajn propraĵojn taŭgajn por medicina apliko. Oni raportis pri ĝi en vico da artikoloj en  „Polymer Chemistry” kaj „Macromolecules”. La metodoj akiri plastojn el karbonhidratoj jam estas konataj, sed ili postulas aplikon de forte venena kemiaĵo fosgeno,  i.a. aplikata kiel kemia armilo dum la 1-a mondmilito. Tradiciaj plastoj postulantaj kiel krudaĵon  nafton entenas la nocivajn substancojn tiajn,  kiel BPA kaj ne subiĝas al natura malkomponiĝo, sekve polucias la medion. La nova metodo ebligas produktadon de ekologia plasto, sen konsisto de venenaj kemiaĵoj. Kiel krudaĵon la britaj esploristoj aplikis kemiaĵon timidino, kiu troviĝas en ĉiuj vivaj ĉeloj, kiel konsistero de DNA. En la sintezo de ekologia plasto estis utiligita ĝia parto, simpla sukero – desoksiribozo. La alia elemento estis karbondioksido. En la sekvo kreiĝas materialo kun multaj avantaĝoj. Simile kiel tradiciaj polikarbonatoj ĝi estas firma, rezista je gratado kaj diafana. Eblas do produkti el ĝi kiel el tradiciaj plastoj botelojn, ujojn. Kio la plej grava, ĝi povas esti utiligita en la moderna medicino. La proprecoj de la ekologia plasto povas esti precize reguligataj dank’ al la manipulado per ĝia kemia strukturo. Kaŭzante, ke ĝi havu plusan elektroŝargon kreiĝas plasto aplikebla en la hista inĝenierio, ĉar la vivaj ĉeloj gluiĝas al ĝi. La nova plasto havas kroman avantaĝon, nome ĝi povas esti malkomponata de enzimoj produktataj fare de bakterioj vivantaj en la grundo. La aŭtoroj de la nova metodo testas krome aliajn sukerojn.

El la elsendo 18.07.2017. Legas Tomek – 2’07”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Pola metodo kuraci pulsanajn sanĝosveliĝojn de cerba arterio

Vroclavaj kuracistoj, fratoj Marcin kaj Maciej Miś prilaboris unikan en la monda skalo metodon operacii pulsantajn sangosveliĝojn de cerboarterioj sen malfermi la kranion. Laŭ ilia familia nomo Miś, kiu signifas en la pola lingvo urseton,  ĝi ricevis la nomon Teddy Bear Technique. Dank’ al ĝi ili savis la vivon de vivsenŝanca 34-jarulo, ĉe kiu estis konstatita la pulsanta sangoŝveliĝo de la centra cerboarterio. Dank’ al tiu metodo intervena neŭroradiologo doktoro Marcin Miś kaj lia frato-radiologo doktoro Maciej Miś samtempe eniris la historion de medicino.  Ilia metodo estis priskribita en la prestiĝa monatrevuo “Interventional Neuroradiology”. Al fratoj Miś sufiĉis du operacioj efektivigitaj helpe de la aŭtora metodo por haltigi la kreskon de la sangoŝveliĝo en la cerboarterio de la paciento. Pro la enkonduko de speciala katetero laŭ la femura arterio kuracistoj la unuan fojon en la mondo sukcesis atingi cerbon kaj sen la malfermo de la kranio operacii pulsantan sangosveliĝon de cerboarterioj, kiu povis kaŭzi la mortigajn damaĝojn. Kvankam la unuan ĉi-specan operacion doktoroj Miś efektivigis en februaro 2016, nur nun post kroma operacio en majo 2017 eblis konfirmi la efikecon de la novuma metodo prilaborita de vroclavaj kuracistoj. La paciento fartas bone.

El la elsendo 11.07.2017. Legas Tomek – 1’36”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Ĉiu tria persono pezas tro multe

En la mondo jam pli ol du miliardoj da homoj suferas tropezon kaj obezecon kaj ili konsistigas 30 procentojn de la monda populacio.  Kolektivo de specialistoj el Institute for Health Metrics and Evaluation (IHME) ĉe la Vaŝingtona Universitato analizis donitaĵojn el 195 landoj, devenantajn el la periodo 1980-2015. En 2015 107 milionoj da obezaj infanoj kaj 603 milionoj da obezaj plenkreskuloj konsitigis dek procentojn de la tuta monda populacio. Kune kun personoj superpezaj temas pri 2 miliardoj 200 milionoj da personoj. Almenaŭ 4 milionoj da personoj ĉiujare mortas en la sekvo de malsanoj ligitaj kun tropezo kaj obezeco. Pluraj esploroj elmontras, ke obezeco kaj tropezo ligiĝas kun pli alta risko de diabeto de la speco 2, de la kormalsanoj, deprimo, malsanoj de spirvojoj kaj tumoroj. Inter kaŭzoj de la tropezo kaj obezeco ekspertoj mencias pli vastan uzon de tiel nomataj rapidmanĝaj nutraĵoj, pli grandajn manĝoporciojn kaj abundon de alifaritaj produktoj en la kunligo de ilia intensa reklamado. Malgrandiĝas samtempe fizika aktiveco de homoj. Aperas sugestoj, ke obezecon favoras aldone kemiaĵoj enestantaj en nutraĵoj kaj produktoj de la hejma uzo. Laŭ esploristoj la tropezo estas nun unu el la plej gravaj problemoj de la publika vivo. Malgraŭ entrepenataj klopodoj la situacio dum la lastaj 10 jaroj ne pliboniĝis. Obezeco aperas eĉ en la tn. malriĉaj landoj, en kiuj pli frue veran problemon konsitigis malsato, ekzemple en la afrikaj landoj.

El la elsendo 04.07.2017. Legas  Barbara kaj Tomek – 1’49”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Marihuano danĝera aparte por junuloj

Laŭ psikiatro Rainer Thomasius el la Germana Centro de Dependiĝoj  de Infanoj kaj Junuloj inter 5 kaj 7 procentoj de ĉiuj germanaj dekkelkjaruloj suferas psikajn perturbojn sekve de la uzo de narkotaĵoj. Parto de ĉi tiuj perturboj estas tre seriozaj. Multaj junuloj asertas, ke la tiel nomataj molaj narkotaĵoj ne estas danĝeraj, sed la germana psikiatro elmontras, ke marihuano povas nedeturneble ŝanĝi la cerbon de juna persono. Sekve de la uzo povas okazi malgrandiĝo de hipokampo, kiu respondecas pro memoro kaj tio en la sekvo povas alkonduki al perturboj en perado de informoj el mallongdaŭra al la longdaŭra memoro kaj kaŭzi embarasojn kun spaca orientiĝo. La esploroj en la Universitato en Melburno elmontris, ke ofta uzo de narkotaĵoj povas damaĝi centron „corpus amygdaloideum”, kiu respondecas pro reguligado de emocioj, tutaparte timo kaj agreso. La uzo de narkotaĵoj kaŭzas ankaŭ perturbojn de inteligenteco. Rainer Thomasius atentigas krome, ke marihuano viŝas limon inter realo kaj imagoj kaŭzante iluziojn kaj halucinaciojn, povas kaŭzi skizofrenion. Pluraj esploroj elmontras, ke ju pli ofte kaj longe en junaĝo oni uzis marihuanon des pli kreskis risko de apero de skizofrenio en matura aĝo.

El la elsendo 04.07.2017. Legas  Barbara kaj Tomek – 1’31”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Sfero de profunda kosmo en la Centro de Scienco kaj Tekniko

En la Centro de la Scienco kaj Tekniko en Lodzo kreiĝas sfero de profunda Kosmo. Troviĝas tie eksponaĵoj rakontantaj pri la plej foraj anguloj de la Universo kaj pri tio, kiel eblas ilin esplori. Ĝi komencos funkcii fine de la jaro. Dank’ al la grandega ekrano kun pli ol 4-metra diagonalo la spektantoj plonĝos en la profundojn de la Kosmo kaj de proksime rigardos galaktikojn, kiuj troviĝas eĉ milionojn da lumjaroj for de la Tero. En tiu sfero eblos ekroli kiel veraj astronaŭtoj kaj ekzemple ekzameni distancon inter la Tero kaj la foraj steloj. Infografikaĵoj informos samtempe pri la esplormetodoj de la distanco en la Kosmo. La sferon de la profunda Kosmo kompletigos du sferaj projekciiloj. Sur unu la spektantoj povos rigardi la surfacon de diversspecaj steloj, inkluzive de la Suno. La alia prezentos animaĵojn de i.a. tio, kiel la Tero aspektas el la Kosmo aŭ de la okazantaj sur la Tero klimatŝanĝoj. La Centro disponigos tri edukitinerojn adresitajn al infanoj, junuloj kaj plenkreskuloj. La ekspozicion en la Centro formos pli ol 140 instalaĵoj, praktike ĉiu interaktiva. La plej novaj teknologioj estos ligitaj kun la restaŭritaj originalaj aranĝaĵoj de la historia elektrejo, en kiu la Centro troviĝas.

El la elsendo 27.06.2017. Legas  Barbara kaj Tomek – 1’33”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Dependiĝemo heredata de generacio al generacio

Ĉe maskloj de ratoj dependiĝemaj de kokaino kreiĝis epigenetikaj ŝanĝoj, kiuj perataj al la idaro grandigas ĝian dependiĝemon. Sciencistoj el Fudan-universitato en Ŝanghajo decidis ekzameni ĉu efektive tio okazas kaj kiamaniere. Raportis pri tio “Nature Communications”. Ili trejnis grupon de ratomaskloj tiel, ke ili mem liveru al si kokainon premante levilon. Kiam ili jam iĝis kokainodependaj, sciencistoj tiel metis la levomekanimson, ke ili devu plurfoje premi la levilon por akiri narkotaĵon, kio postulis pli grandan streĉon. Dank’ al tio eblis rimarki la gradon de persistemo de iuj animaloj kaj difini la gradon de ilia dependiĝo. Sekve sciencistoj dividis ratojn je du grupoj – forte dependigitaj kaj relative malforte. Ĉiu el la grupoj estis observata aparte. Kiam enmondiĝis nova ratoidaro ĝi ankaŭ estis subigita al la testado rilate dependiĝon. Kiel estis supozite idoj de la patroj forte dependaj ankaŭ manifestis pli grandan dependiĝon kompare al novnaskitoj de ratoj malforte motivitaj. La analizo de la ejakulaĵo de la ratopatroj elmontris diferencojn en DNA-transformiĝoj inter ambaŭ grupoj, kio poste estis konstatita ankaŭ ĉe ilia maskla idaro.

El la elsendo 20.06.2017. Legas  Barbara kaj Tomek – 1’24”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Polimera pansaĵo por rekonstrui hernion

Sciencistoj el la Okcidentpomeria Teknika Universitato kreis polimeran biomaterialon, kiu enjekciita en la homan organismon influite de la ultraviola radiado transformiĝas en elastan pansaĵon. La substanco estas tre elasta kaj estas plene biomalkomponiĝema. Ĝi povas esti aplikata i.a. en la rekonstruado de histoj kaze de hernio. Dank’ al ŝĉecinaj inĝenieroj kaj kuracistoj el la Pomeria Medicina Universitato eblos per ĝi anstataŭi la nemalkomponiĝemajn retojn ĝis nun uzatajn dum ĉi-specaj operacioj. La kreita biomaterialo havas likvan strukturon similan al mielo kaj povas esti injekciata en difinitan lokon, kiu estas sekve priradiata per ultraviola lumo. Pro sia elastwco ĝi adaptiĝas al la molaj histoj de la organismo dum du minutoj. Paciento tuj post la opracio povas forlasi la hospitalon. La materialo estis jam testita. Nun daŭras fazo de finaj esplorlaboroj kaj evoluigo de la teknologio, kiu povos esti uzita en kosmetika kirurgio, kardiologio kaj ortopedio. La teknologio estis jam patentumita en Pollando kaj en Usono, ankoraŭ daŭras eŭropaj proceduroj. Sub la nomo PhotoBioCure ĝi estas  komerccele pretigata de la kompanio Poltiss, por ke ĝi laŭeble rapide  atingu pacientojn. Laŭ la taksoj de la pola altlernejo en la lando oni konstatas hernion ĉe 40-50 mil pacientoj jare, en Usono ĉe ĉirkaŭ unu miliono da pacientoj.

El la elsendo 20.06.2017. Legas  Barbara kaj Tomek – 1’41”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Kial pli aĝaj infanoj estas pli saĝaj

En plurinfanaj familioj oni kutimis kaj kutimas glorigi la saĝon kaj talentojn de pli aĝaj infanoj kompare al pli poste naskiĝintaj idoj. Pliaĝuloj estis do akirantaj pli bonan edukitecon, ili estis atingantaj pli bonajn lernorezultojn kaj servis kiel modelo por la ceteraj infanoj. Pro tio pli junaj infanoj ne havis facilan vivon kaj ĉiam devis pruvi sian valoron. Sciencistoj el la Universitato en Edinburgo decidis konfirmi tiujn asertojn eksperimente. Efektive evidentiĝis, ke la unue naskitaj infanoj akiras pli bonajn rezultojn en testoj pri inteligenteco. La apliko de statistikaj instrumentoj elmontris eĉ, ke pli aĝaj infanoj havas pli altan nivelon de intelekta kvociento jam kiel suĉinfanoj. Tiuj esploroj estis kompletigitaj de sciencistoj el la Universitato en Sidnejo kaj per donitaĵoj el la laboroficejoj en Usono. Oni subigis al observado preskaŭ 5 mil infanojn en la vivperiodo de la antaŭnaska fazo ĝis adolesko. Estis ekzamenita ilia familia medio kaj ekonomiaj kondiĉoj, en kiuj la infanoj estis edukitaj. Ĉiun duan jaron la elektitaj infanoj estis pritaksataj laŭ la vidpunkto de siaj kapabloj, inkluzive la legadon kaj vortprovizan riĉon. Tiuj rezultoj estis komparitaj kun la analizo de la gepatraj kondutoj. Evidentiĝis, ke unue naskitaj infanoj estis ricevantaj pli grandan gepatran helpon en la solvado de taskoj bezonantaj rezonadon kaj sekve havis pli bonajn testorezultojn. Tio signifas, ke la unue naskita infano en la unuaj vivojaroj ricevas pli multan mentalan stimulon kaj helpon en evoluigo de kognaj kapabloj. Nome pri ĝi koncentriĝas la ekskluziva atento de la gepatroj. Laŭ Dr-ino Ana Nuebo-Chiquero tiuj rezultoj sugestas, ke la kaŭzo de klerecdiferenco kaj sukcesoj sur la labormerkato inter la gefrataro rezultas el la evidenta ŝanĝo de la gepatra konduto. Kaj tio signifas, ke la unue naskitaj infanoj ne estas laŭdote pli saĝaj, sed kaŭzas tion la konduto de iliaj gepatroj. Teorie la gepatroj klopodas garantii al ĉiuj idoj egalajn ŝancojn, en praktiko ili dediĉas malpli da tempo al la dua kaj sekva infanoj.

El la elsendo 13.06.2017. Legas  Barbara kaj Tomek – 2’33”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Kofeino plibonigas sportajn rezultojn

Kofeino antaŭ la sporta rivalado povas plibonigi la akirotajn rezultojn eĉ tiam, kiam oni trinkas ĝin ĉiutage kaj ne sole antaŭ la rivalado. Tio estis konata delonge, ke post la eltrinko de kafo aŭ de trinkaĵoj enhavantaj kofeinon sportistoj povas iom pli rapide kuri, bicikli aŭ naĝi, pli alte salti aŭ pli foren puŝi globon. Trejnistoj tamen ofte rekomendis rezigni pri la kaftrinkado dum kelkaj tagoj antaŭ la sporta rivalado timante, ke la organismo de sportisto alkutimiĝos al ĝi kaj sekve ĝi ne plu samefikos. Tiujn dubojn disblovas esploroj, kiujn kun sia kolektivo faris profesoro Bruno Gualanom, fiziologo en la universitato en Sao Paulo. Li ĉiam supozis, ke kafo helpas akiri pli bonajn sportajn rezultojn, eĉ trinkata ĉiutage. Li ankaŭ volis ekscii kiom da kafo aŭ trinkaĵoj kun kofeino necesas trinki por akiri la plej bonajn rezultojn. Profesoro Gualanom testis tri grupojn de viroj. La unua grupo ricevis unu horon antaŭ la fortostreĉo tablojdan kofeinon en la dozo de 400 miligramoj, kiu estas ekvivalento de tri kafotasoj.  La dua grupo ricevis placebon. La tria ricevis nenion. Ĉies tasko esti bicikli per nemovebla biciklo por konsumi 450 kaloriojn en tempo laŭeble plej mallonga, kio kutime prenas 30 minutojn. La testado okazis matene kaj ekzamenitoj nenion antaŭe manĝis.  Kiel estis supozite tiuj, kiuj ricevis kofeinon akiris iom pli bonajn rezultojn ol la aliaj.  Evidentiĝis samtempe, ke por la sportaj rezultoj estas negrava dozo de kofeino. Identajn rezultojn akiris same tiuj, kiuj ricevis kofeinon en la dozo egala al unu kafotasko,  kiel la aliaj kies kofeinodozo egalis al du aŭ eĉ tri kafotasoj.

El la elsendo 06.06.2017. Legas  Barbara kaj Maciek – 2’07”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Legado favoras evoluon de emocia inteligenteco

Homoj preferantaj legi librojn ol rigardi filmojn kaj televidon karakteriziĝas per pli granda empatio kaj la preteco hepi al aliaj homoj. Rose Turner, doktoriĝantino en la brita Kingston University London faris interretan enketadon sub la gvido de profesoro Frédéric Vallée-Tourangeau. Ŝi pridemandis 124 volontulojn pri iliaj preferoj ligitaj kun la librolegado, rigardado de filmoj kaj televido. Samtempe ŝi testis ilin laŭ la vidpunkto de emocia inteligenteco kaj interpersonaj rilatoj, i.a. intenseco de empatio, t.e. kapablo rekoni kaj kompreni ies emociojn kaj la porsociaj konduktoj (preteco helpi al aliuloj). Evidentiĝis, ke personoj kiuj preferas legi librojn ol rigardi filmojn aŭ televidon pli bone komprenas aliajn homojn kaj estas rilate ilin pli amikemaj. Laŭ la esplorantino la legado devigas la leganton enpensiĝi pri la homa naturo. Nome legante homo vidas sole vortojn kaj por plene kompreni libroheroojn devas kompletigi la solan tekston per emocioj, kio ebligas evoluigi la empatikapablon. Kiam homo nur rigardas bildojn,  multaj el tiuj informoj estas pretaj, dank’ al la rolado de la filmoherooj. La legado estas la ĝenerala formo pasigi liberan tempon kaj ofte ekde la plej frua aĝo la gepatroj instigas siajn infanojn al la legado por helpi al ili evoluigi la lingvokonon kaj grandigi la vortprovizon. La ekzamenado de Rose Turner elmontras, ke ankaŭ diversforma alfrontado de fikcio influas la nivelon de la emocia inteligenteco kaj empatikondutojn.

El la elsendo 06.06.2017. Legas  Barbara kaj Maciek – 1’56”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

La avantaĝoj de arĝenta manĝilaro

La arĝenta manĝilaro servas kiel ornama elemento de la tablo kaj elmontras la socian statuson de la posedanto. Ĝi ankaŭ rolas pozitive en la kunteksto de nia sano, ĉar arĝento efikas antisepse, kontraŭbakterie kaj kontraŭviruse. Usonaj biologoj difinis arĝenton kiel antibotikon de riĉuloj, kiam en la 80-aj jaroj estis malkovrite, ke epidemiojn en la mezepoko estis supervivantaj nur riĉaj personoj. Tiu fenomeno estis longe neklarigita ĝis kiam estis malkovrite, ke tio okazis dank’ al la arĝenta manĝilaro, pri kiu tiuepoke disponis nur riĉuloj. Dum la manĝado per la arĝenta manĝilaro en la buŝo kreiĝas koloida arĝento, kiu estas bonega antibiotiko. Tial la uzado de arĝenta manĝilaro ĉiutage estas konsilinda aparte por infanoj, kiuj dank’ al tio estas protektitaj kontraŭ bakteriaj infekcioj kaj oftaj malvarmumiĝoj. Krome la uzo de arĝenta kulero por preprado de supoj, konfitaĵoj kaj aliaj produktoj garantias, ke ili ne putriĝos. Oni krome rekomendas servi vinon en arĝentaj kalikoj, dank’ al kio ĝia gusto fariĝas pli rafinita kaj ĝia temperaturo malkreskas. Ankaŭ simpla kranakvo servita en arĝenta kruĉo post mallonga tempo akiras salubrajn proprecojn. Oni malrekomendas tamen la arĝentan manĝilaron por la konsumado de ovoj aŭ majonezo, ĉar enestanta en ili sulfuro rezultigas kemian reagon, kiu ne nur lasas nigran sedimenton sur la manĝilaro, sed krome kaŭzas metalecan guston en la buŝo.

El la elsendo 30.05.2017. Legas  Barbara kaj Tomek – 1’47”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

La spirado influas la memoron kaj emociajn reagojn

La spriritmo, tio ĉu la aero estas enspirata aŭ elspirata, influas la aktivecon de la cerbo kaj dank’ al tio rapidecon kun kiu ni identigas emociojn. Tiuj rezultoj videbliĝas ankaŭ dum  memorigado. Sciencistoj el la usona Northwestern-Universitato, pri kio skribis „Journal of Neuroscience” malkovris, ke la spiroritmo respondecas pro stimulado de la tiuj cerbosferoj, kiuj kontrolas la alifaradon de flarstimuloj, memorfunkciojn kaj emociajn reagojn.  Ili elmontris ankaŭ, ke homoj pli rapide rekonas vizaĝojn, kiuj esprimas timon kaj pli bone memoras objektojn, kun kiuj ili rilatis dum la enspirado de aero tra la nazo. Kiel informis la kunordiganta la esploron Christina Zelano la ĉefa malkovro konsistas en tio, ke dum enspirado de aero okazas grandaj ŝanĝoj en la cerbofunkciado, ĉar la esnprirado stimulas neŭronojn en la limba sistemo. Ĉi tiuj konkludoj estis tiritaj post la priekzameno de 60 volontuloj rigardantaj fotojn dum scienicistoj mezuris ilian spiroritmon.

El la elsendo 30.05.2017. Legas  Barbara kaj Tomek – 1’12”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Pola kontraŭleŭkemia farmaciaĵo ekzamenata en Usono

En marto en tri usonaj centroj komenciĝis klinikaj ekzamenadoj de la pola farmaciaĵo kontraŭ akuta medola leŭkemio. Tio estas laŭvica pola farmaciaĵo, kiu evidentiĝis tiom promesoplena, ke estis subigita al la klinikaj ekzamenadoj. Pli frue, en 2016 sukcese finiĝis la unua fazo de ekzamenadoj de farmaciaĵo kontraŭ melanomo, kiu estis prilaborita de specialistoj el la Varsovia Universitato. La farmaciaĵo kontraŭ akuta medola leŭkemio estis  prilaborita de la krakova firmao Selvita. En ĝi estis utiligita la kemiaĵo SEL24, kiu estis aĉetita de la Fondaĵo por Evoluigo de Diagnozado kaj Terapio en Varsovio, kie laboris pri ĝi la pola-itala scienca kolektivo. La preparaĵo estis patentumita en Usono, Eŭropo, Japanio kaj aliaj landoj. Ĝia efikeco estis konfirmita en esploroj kun bestoj en Instituto pri Imunologio kaj Esplora Terapio de la Pola Sciencakademio en Vroclavo, Jagelona Universitato en Krakovo, Instituto pri Hematologio kaj Transplantologio en Varsovio kaj la Medicina Universitato en Gdansko. Kun la pola preparaĵo estas ligitaj grandaj esperoj, ĉar ĝi povas esti aplikata je difinita mutacio de tumoraj ĉeloj, kiu ankoraŭ ne ekzistas en la kuracado de la malsano. Por ĝia kuracado estas urĝe serĉataj novaj medikamentoj, ĉar la kuracefikeco daŭre estas malgranda. La 5-jaran transvivon akiras apenaŭ 24 procentoj de pacientoj. En marto en tri usonaj centroj komenciĝis klinikaj ekzamenadoj de la pola farmaciaĵo kontraŭ akuta medola leŭkemio. Tio estas laŭvica pola farmaciaĵo, kiu evidentiĝis tiom promesoplena, ke estis subigita al la klinikaj ekzamenadoj. Pli frue, en 2016 sukcese finiĝis la unua fazo de ekzamenadoj de farmaciaĵo kontraŭ melanomo, kiu estis prilaborita de specialistoj el la Varsovia Universitato. La farmaciaĵo kontraŭ akuta medola leŭkemio estis  prilaborita de la krakova firmao Selvita. En ĝi estis utiligita la kemiaĵo SEL24, kiu estis aĉetita de la Fondaĵo por Evoluigo de Diagnozado kaj Terapio en Varsovio, kie laboris pri ĝi la pola-itala scienca kolektivo. La preparaĵo estis patentumita en Usono, Eŭropo, Japanio kaj aliaj landoj. Ĝia efikeco estis konfirmita en esploroj kun bestoj en Instituto pri Imunologio kaj Esplora Terapio de la Pola Sciencakademio en Vroclavo, Jagelona Universitato en Krakovo, Instituto pri Hematologio kaj Transplantologio en Varsovio kaj la Medicina Universitato en Gdansko. Kun la pola preparaĵo estas ligitaj grandaj esperoj, ĉar ĝi povas esti aplikata je difinita mutacio de tumoraj ĉeloj, kiu ankoraŭ ne ekzistas en la kuracado de la malsano. Por ĝia kuracado estas urĝe serĉataj novaj medikamentoj, ĉar la kuracefikeco daŭre estas malgranda. La 5-jaran transvivon akiras apenaŭ 24 procentoj de pacientoj.

El la elsendo 23.05.2017. Legas  Barbara kaj Tomek – 1’44”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Specializo de la cerbaj duonsferoj

Pli bona rekono de mekanismoj ligitaj kun specializo de la cerbaj duonsferoj povas helpi la komprenon de multaj perturboj en la cerbofunkciado. Tiu specializo elformiĝis en la daŭro de evoluo de iuj animaloj, inkluzive de mamuloj. Ĝi aperas ankaŭ ĉe kelkaj bidoj kiel kaktuo, kolombo, krome ĉe iuj vertebruloj kaj nevertebruloj. Antaŭ kelka tempo sciencistoj en la periodaĵo „Neuron” konsideris kial la cerba duonsfera specializo estas avantaĝa laŭ la evolua vidpunkto. Laŭ Onur Gunturkun el la universitato en la germana Bochum ĝi plenumas tri taskojn. La unua koncernas la sensan percepton. Ju malpli facila tasko, des pli grandan specializon ĝi postulas. Tiel tia tasko estas pli bone solvata dank’ al specializa funkciado de cerbosferoj. Kaze de homoj kutime la dekstra duonsfero rekonas la vizaĝojn la maldekstra – literojn kaj vortojn. La sekva specializo liĝigas kun mobileco kaj povas koncerni maldekstrulemon. Dank’ al cerba specializo eblas akiri pli grandan lertecon. La cerba duonsfera specializo ebligas ankaŭ samtempan plenumadon de diversaj funkcioj. Ekzemple kokino uzas unu okulon por distingi grajnojn disde ŝtonetoj, per la alia ĝi atentas pri virtuala minaco. Do, kiel dirite pli bona rekono de mekanismoj ligitaj kun specializo de la cerbaj duonsferoj povas helpi la komprenon de multaj perturboj en la cerbofunkciado. Laŭ la germana sciencisto principe ne ekzistas la cerboperturbo, kiu ne estus ligita kun la demando de asimetria funkciado de la cerbosferoj.

El la elsendo 23.05.2017. Legas  Barbara kaj Tomek – 1’51”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Klimatŝanĝoj kaj psika sano

Klimatŝanĝoj influas ne sole la naturan medion, sed ankaŭ influas psikan sanon de homoj en la tuta mondo. Pri tio antaŭnelonge raportis  Usona Psikologia Societo kaj senprofita ekologia organizo ecoAmerica. Pri la negativa influo de la klimatŝanĝoj je la homa psiko plej laŭte oni parolas en la kunteksto de naturkatastrofoj, surpizaj veterfenomenoj. Ili elvokas traŭmaton ĉe damaĝitoj, ŝokon pro vundoj, pro perdo de proksimuloj aŭ havaĵo. En la unuaj reagoj de homoj dominas timo, kolero kaj aliaj negativaj emocioj, kiuj povas transformiĝi en longiĝan komplekson de posttraŭmata streso PTSD. La raportoaŭtoroj kiel ekzemplon menciis la uraganon Katrina en Usono en 2005. Sur la damaĝitaj terenoj duobliĝis la nombro de memmortigoj aŭ memmoritigaj obsedoj. PTSD-on oni diagnozis ĉe ĉiu sesa persono suferinta la kataklismon. Ĉe 49 procentoj de la homoj ĝi elvokis longiĝan timon, agordomalekvilibron, inkluzive de deprimo. Ankaŭ longiĝa, daŭra klimatŝanĝo kaj ĝiaj konsekvencoj ŝarĝas la homan psikon. Eĉ se ili ne estas rektaj tamen ili estas samefikaj. Temas pri ilia negativa sekvo por agrikulturo, infrastrukturo aŭ ĝeneralaj vivkondiĉoj, kiuj en la sekvo ligiĝas kun ŝanĝoj sur la lokaj labormerkatoj aŭ  malpli alta vivkvalito. En la raporto oni atentigis pri la avantaĝo kontraŭstari la traŭmaton pere de interhoma helpo kaj subteno, firmigado de sociaj ligoj.  Oni ankaŭ akcentis la pozitivan influon de ekologia vivo  je la homa psiko kaj stresonivelo, kiel bicikla aŭ pieda atingado de laborlokoj, ofta restado en la naturo.

El la elsendo 16.05.2017. Legas  Tomek – 1’48”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Katoj ŝatas kontakton kun homo

Laŭ usonaj sciencistoj, pri kio raportis „Behavioral Processes”, la katoj ŝatas kontaktojn kun homo en grado pli signifa ol supozite. Esploristoj el  Oregon State University i Monmouth University en Usono faris eksperimenton kun du grupoj de katoj. Unuj loĝis kun homoj, la aliaj troviĝis en rifuĝejo. Ĉiu grupo konsistis el 19 animaloj. La esplorcelo estis pritaksi ĝis kiu grado diversaj aferoj estas por katoj atrakciaj kaj stimulaj. Ĉiu el la bestoj estis izolita disde la aliaj dum du kaj duona horoj. Sekve ili povis elekti inter manĝado, ludo, aromstimulo aŭ kontakto kun homo. La grado de interesiĝo estis mezurita baze de la elektovico kaj pasigita tempo. Inter preferoj de individuaj katoj oni notis signifajn diferencojn, tamen ili ne ligiĝis kun tio, kie la bestoj vivis. Pli ol la duono de la katoj preferis kontaktojn kun homo, eĉ se alternative ili povis elekti manĝon. Kontaktoj kun homoj prenis meze ĉirkaŭ 65 procentojn de la tempo dediĉita al la esplorado. Evidentiĝis, ke katoj ŝatas pasigi tempon kun homo sendepende de tio, kiel ili kondutas. La aserto, ke tiel ne estas, ligiĝas unuavice kun manko de scioj, kiu stimulospeco estas por katoj plej atrakcia. 

El la elsendo 09.05.2017. Legas  Tomek – 1’23”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Eblaj vivkondiĉoj sur la luno de Saturno

Nur antaŭ nelonge NASA anoncis, ke sur Encelado, la luno de Saturno kun la diametro de 500 kilometroj povas ekzisti kondiĉoj sufiĉaj por apero de la vivo. La sondo Cassini esploris la konsiston de gejseroj sur ĝia surfaco kaj  evidentiĝis, ke ili enhavas i.a. hidrogenon. Sciencistoj supozas, ke en la oceano de Encelado – profunda je ĉ. 30 kilometroj – sub la glacitavolo dika kelkajn-dekkelkajn kilometrojn povas ekzisti la t.n.  termaj turoj. Kvankam Encelado ne ŝajnas aparte gastama, ekzistas tamen sur ĝi kelkaj faktoroj, favorontaj vivon. Temas ne sole pri akvo kaj varmo necesaj por inaŭguro de kemiaj procezoj. La dika glacitavolo povus protekti virtualajn vivoformojn kontraŭ la danĝera kosma radiado. Ne eblos tion baldaŭ esplori, ĉar Cassini post kelkaj monatoj finos sian longan mision proksime al Saturno, kaj ne estas planataj pliaj misioj. Sciencistoj devos do dume kontentiĝi pri la glaciskuita luno de Jovo, Eŭropo. Ĝi estas pli granda kaj estas pli facile atingi ĝian orbiton. Jam nun estas planata lanĉo de satelito, kiu ĝin esploros.

El la elsendo 09.05.2017. Legas  Tomek – 1’15”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

La biologia deveno de mazoviaj princoj

Genetikistoj el Szczecin ekzamenis la korporestaĵojn de du mazoviaj princoj (el la centra Pollando), Janusz kaj Stanisław, kiuj vivis komence de la 16-a jarcento. Ĉe unu el la reprezentantoj de la pola Piast-dinastio estis difinita haplogrupo R1b de la kromosomo Y. Ĝi estas  nomata ankaŭ kiel kelta aŭ atlantika. En genetiko temas pri grupo de similaj – pro komuna deveno haplotipoj, alivorte serio de aleloj, kiu estas unu el nombraj alternativaj formoj de la sama geno aŭ sama genetika lokuso.  Haplogrupoj ebligas sekvi la populacimigradon.  Haplogrupo R1b estas karakteriza por la okcidenta Eŭropo, kie ĝi aperas kun eĉ 80-procenta ofteco. En la orienta Eŭropo la ofteco de ĝia apero ne atingas 10 procentojn. La haplogrupon R1b havis reprezentantoj  de konataj gentoj regantaj en Eŭropo, kiel i.a. Burbonoj, Habsburgoj aŭ Stuartoj. La malkovro de polaj genetikistoj povas rilati al la deveno de la tuta Piast-dinastio. Sciencistoj tamen faros pliajn esplorojn baze de genetika materialo devenonta de aliaj personoj el Piast-dinastio. La esploroj okazas baze de la interbranĉa esplorprojekto gvidata de profesorino Anna Drążkowska el la Arkeologia Instituto de Mikołaj Kopernik-Universitato en Toruń. Laŭ kunordiganto de la esploroj, antropologo d-ro Tomasz Kozłowski,  la esplorrezultoj rilatas sole al biologiaj demandoj kaj ne al ekzemple naciecaj. Ĉi-lastaj estas firme ligigitaj kun kulturo kaj tradicioj, en kies influsfero vivis koncerna persono.

El la elsendo 03.05.2017. Legas   Barbara kaj Tomek – 1’50”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Mielo – dolĉa kuracilo

Mielo ne estas sole la nutroprodukto. Multaj personoj uzas ĝin en la ĉiutaga dieto, krome ankaŭ propolison aŭ polenon.  Entuziasmuloj akcentas, ke aparte nun, kiam signife malkreskas la kvalito de nutraĵoj estas konsilinde kompletigi la menuon per abeldevenaj produktoj, kiuj fortigas sanreziston, nutras, fajnigas metabolon kaj efikas profilakte. Mielo efikas bonege kiel kosmetikaĵo, pri kio oni sciis jam en la antikva Egipto kaj Romio. Mielo estis aplikata por konservi junecon, sanan haŭton kaj harojn. La fama Kleopatro aplikis ĝin por siaj laktobanadoj.  La enestanta en mielo glukozo rekte nutras histojn kaj efikas renovige. Ĝenerale oni scias ankaŭ pri kuracado per mielproduktoj, kio estas difinata kiel apiteratio. Mielo, propoliso kaj poleno estas utiligata kiel bazo por apartigi farmakologiajn frakciojn, fundamentantajn poste medikamentojn. Laŭ ekspertoj ĝi povas helpi ankaŭ en la kuracado de senfekundeco. Mielon kaj aliajn produktojn eblas uzi praktive senlimige, ĉar preparaĵojn bazitajn sur la abelproduktoj ne eblas trouzi. Oni rekomendas uzi mielon en ĝia natura formo kaj temperaturo sen varmigado. Laŭ pola endikrinlogo kaj ginekologo, d-ro Arkadiusz Kapliński aparte savfavora estas poleno kaj abelpano, tio estas poleno fermentita ene de abelujo. Li elmontras ilin kiel faktoron, kiu povas helpi dum la gravedeco, procedoj kondukantaj al gravediĝo aparte ĉe virinoj, kiuj frontas generoproblemojn, estas altaĝaj, aŭ suferis aborton.

El la elsendo 25.04.2017. Legas   Barbara kaj Tomek – 1’50”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Obezeco,  ne sole kosmetika difekto

La unua semajnfino de aprilo 2017 venigis al Poznano (la okcidenta Pollando) ekspertojn por la 5-aj Tutlandaj Tagoj de Obezeco. La kunvenintaj specialistoj postulis, ke obezologio fariĝu aparta medicina specializo, ĉar kiel ili substrekis, temas pri serioza malsano kaj neniu kosmetika difekto. En Pollando la problemo de obezeco, inkluzive de triagrada obezeco, difinata kiel grandega, koncernas preskaŭ 700 mil personojn. La obezecon de la 1-a, 2-a kaj 3-a gradoj suferas en Pollando 27 procentoj de la socio, kaj aldonante personojn kun diagnozita superpezo temas entute pri preskaŭ 70 procentoj de poloj. Kuracistoj kaj specialistoj okupiĝantaj pri la problemo venintaj al  Poznano atentigis, ke obezeco estas tiel nomata senbrua mortiganto, kaj la kuracado de la sekvoj de obezeco estas multe pli kosta ol la kuracado de la malsano mem. Kiel sekvo de obezeco aperas diabeto, la supertensio, skleroto. Obezeco favoras ankaŭ tumorojn. Laŭ profesoro Paweł Bogdański el la Subinstituto pri Edukao kaj Kuracado de Obezeco kaj Metabolaj Pertruboj de la Medicina Universitato en Poznano la socio devas forgesi pri la difino „kosmetika difekto”, forigebla dank’ al mirakla dieto, sed oni devas trakti ĝin kiel seriozan kaj longiĝan malsanon, kiu mortigas ĉiam pli da personoj.  La solvo de la afero ne estas aparta defio por la pola medicio, sed por la medicino en la tuta Eŭropa Unio kaj eĉ en la tuta mondo. Ne sengrava estas la fakto, ke obezeco sendepende de la aĝo malaltigas la vivkvaliton.

El la elsendo 25.04.2017. Legas   Barbara kaj Tomek – 1’53”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Feliĉemfaza rideto de Gioconda

La itala sciencistino, Emanueala Liaci laboranta en la universitata medicina centro en la germana Friburgo konkludis, ke la rideto de Gioconda sur la pentraĵo de Leonardo da Vinci emfazas feliĉon. Ŝi ekzamenis la reagojn de grupo de volontuloj por konstati, kiel la cerbo deĉifras emociojn rigardante unu el la plej konataj, sed samtempe misteraj mienoj. Konklude ŝi ne konstatis ambiguecon nek misterecon en la vizaĝesprimo de Gioconda, sed feliĉon kaj kontenton. Juergen Kornmeier kunordiganto de la esplorgrupo ne kaŝas surprizon, ke Mona Lisa estas senescepte perceptata kiel feliĉa, kio kontestas la ĉi-rilatajn  asertojn de arthistoriistoj.   Por malĉifri la rideton de Gioconda sciencistoj prezentis al la volontuloj la verkon de da Vinci kaj krome ĝiajn ok iom  modifitajn versiojn. Tiuj modifoj konsistis  en tio, ke la buŝanguloj de Gioconda estis iom kurbigitaj supren aŭ malsuprenon, por ke ŝi havu pli feliĉan aŭ malpli gajan vizaĝesprimon. Preskaŭ 100-procente volontuloj elmontris la orignalon kaj kvar aliajn variantojn kun pozitiva vizaĝesprimo kiel esprimon de feliĉo, farante tiun rekonon pli rapide ol kaze de mienoj esprimantaj la malĝojon. Kvazaŭ nia cerbo emus pli rapide rekoni la pozitivan vizaĝesprimon. La alia eksperimento konsistis [ne konstatis] en tio, ke oni prezentis al la volontuloj la originalon kun 7 modifitaj versioj esprimantaj pli da melankolio. Ĉiuj estis agnoskitaj kiel malĝojaj. Konklude  – la esplorrezultoj emontras, ke nia percepto de tio, ĉu io estas malgaja aŭ feliĉa ne estas absoluta, sed adaptiĝas tre rapide al la kunteksto. Pri la esploroj informis „Scientific Reports”.

El la elsendo 19.04.2017. Legas   Gabi – 2’24”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Progrmo protektanta mevojn kaj ŝternojn

En Pollando komencis funkcii programo protektonta mevojn kaj ŝternojn kontraŭ vulpoj kaj vizonoj realigata de la Tutlanda Societo Protektanta Birdojn sur la insulo en la minejo Wójcice – la ĉefa kovejo de mevoj kaj ŝternoj en la sudokcidenta Pollando. La rabemo estas natura procezo kaj nedisigebla elemento de interrilatado inter la specioj, tamen pro la agado de homo la influo de rabobestoj je siaj viktimoj estas kelkfoje neproporcie granda. Kiel ekzemplo povas servi dinamika kresko de vulpopopulacio sekve de la aplikado de konraŭrabiaj protektiloj aŭ ĉeesto de invadaj specioj, kiel vizono – enpenetrigita en la medion fare de homo – kiu dekumas la originajn birdospeciojn. Aparte minacitaj estas birdoj nestantaj surtere en grandaj kovokolonioj, kiel mevoj kaj ŝternoj. Unu el la gravaj en la regiona skalo iliaj kovokolonioj troviĝas sur insulo de la akvoreceptaklo de Nysa. Dum certaj jaroj nestas tie pli ol du mil kovoparoj de ridmevo, ĝis 70 paroj de hirundaj ŝternoj, kaj ĝis 10 kovoparoj de nigrakapaj mevoj. Laste en 2016 estis notita tie alta nivelo de rabodamaĝa efikado de vulpo kaj vizono, kiu forte dekumis la kvanton de la kovantaj birdoj. La menciita projekto celas limigi tiun specidetruan efikadon de rabobestoj i.a.  per de la instalado de kontraŭrabobestaj bariloj.

El la elsendo 19.04.2017. Legas   Tomek – 1’33”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

La fumantaj gepatroj kaj risko de leŭkemio

La fumado de cigaredoj fare de patrino aŭ patro povas kaŭzi genetikajn mutaciojn ligitajn kun aperonta ĉe iliaj infanoj akuta limfa leŭkemio ALL. Jam pli fruaj esploroj elmontris dependecon inter la fumado, aparte fare de la patro kaj la risko de ALL. Nun la unuan fojon oni sukcesis identigi konkretajn genetikajn ŝanĝojn en tumoraj ĉeloj de infanoj suferantaj la malsanon. Sciencistoj el la Kalifornia Universitato en San Francisco ekzamenis la provaĵojn de tumoraj ĉeloj antaŭ ol komenci la kuracadon de 599 pacientoj. Iliaj gepatroj plenigis enketojn pri kutimoj ligitaj kun la cigaredfumado. Ĉirkaŭ du trionoj de la provaĵoj enhavis almenaŭ unu genetikan mutacion. Ili estis signife pli oftaj ĉe tiuj infanoj, kies patrinoj dum la gravedeco aŭ poste fumis. Ĉiuj kvin cigaredoj tage dum la gravedeco tradukiĝis al la 22-procenta kresko de la nombro de mutacioj. La sama kvanto de cigaredoj dum la mamnutrado estis laŭvice ligita kun la 74-procenta kresko de mutacioj.  La sama kvanto de fumataj cigaredoj de patrino aŭ patro antaŭ  la koncipiĝo de la infano ligiĝis kun ĉ. 8-procenta kresko de mutacioj. Tiu dependeco estis rimarkita plej klare ĉe infanoj malpli ol 6-jaraj. Kiel komentis en “Cancer Research” la esploraŭtoro doktoro Adam, la akiritaj rezultoj sugestas, ke la fumado fare de viro antaŭ la genero de infano ligiĝas  kun difektoj en DNA de spermo, kio povas konduki al pli granda kvanto de mutacioj ĉe infanoj en la frua fazo de ALL.

El la elsendo 11.04.2017. Legas  Barbara kaj Tomek – 1’50”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Deficito de la vitamino B1 kaj moviĝo de infanoj

Laŭ israelaj sciencistoj deficito de vitamino B1 (tiamino) en la suĉinfana periodo negative influas la movkapablon de infanoj. Tion ili konkludis monitorante la sanstaton de infanoj, kiuj en 2004 estis nutritaj per modifita lakto, en kiu mankis vitamino B1. En la esploroj de profesorino Aviva Fattal-Valevski el la Universitato en Telavivo oni taksis evoluon de 39 tiaj infanoj kaj la esplorrezultoj estis komparitaj kun tiuj de iliaj samaĝuloj, kiuj spertis neniun nutrodeficiton. Suĉinfanoj, kiuj  estis nutritaj per lakto sen vitamino B1  havis multe malpli bonajn movkapablojn ol iliaj samaĝuloj, kaj la diferencoj aparte estis rimarkeblaj, se temas pri la kapablo teni ekvilibron kaj se temas pri moviĝemo de manplatoj kaj fingroj.  La lakto Remedia, per kiu ili estis nutritaj elvokis siatempe skandalon, ĉar jam tiam manko de vitamino B1 alkondukis al. morto de tri infanoj kaj kaŭzis nekuraceblajn difektojn  de koro kaj nervosistemo de  23 suĉinfanoj. La homa organismo ne kapablas kumuli tiaminon, ĝi konserviĝas en la organismo nur dum ĉ. tri semajnoj. Tio signifas, ke ĝiaj provizoj devas esti senĉese kompletigataj. La esplorrezultoj reliefigas la signifon de la regulkonforma nutrado de suĉinfaoj kaj regulan kontroladon de la servataj ekvivalentoj de la patrina lakto.

El la elsendo 04.04.2017. Legas Milada – 2’01”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Geedzeco favoras sanon

Geedzoj estas pli sanaj ol soluloj, personoj divorcitaj aŭ vidviĝintaj. La esploristoj el la usona Carnegie Mellon University Pittsburgh asertas, ke ili akiris la unuan biologian pruvon pri tio, ke geedzeco efektive influas la homan sanon. Grupo de sciencistoj el la Fakultato pri Humanistiko kaj Sociaj Sciencoj malkovris, ke ĉe la geedzoj la nivelo de stresohormono, t.e. kortizolo estas rimarkeble malpli alta ol ĉe personoj vivantaj solece, divorcitaj aŭ vidviĝintaj. Laŭ la aŭtoroj, tio konfirmas la tezon, ke homoj civile liberaj estas endanĝerigitaj je pli granda psika streso ol la geedzoj. Nome la longdaŭra streso tradukiĝas al pli alta nivelo de kortizolo en la organismo, kio laŭvice povas perturbi ĝian kapablon reguligi inflamstatojn, fine favoras aperon de multaj malsanoj. Sciencistoj ekzamenis po tri fojojn salivprovaĵojn de 572 personoj 21-55-jaraĝaj farante tion kelkajn fojojn diurne, escepte de la nokto, por konstati la nivelon de kortizolo.   Krome estis komparita la tutdiurna koncentriĝo de kortizolo ĉe ĉiuj ekzamenitoj. Ĉe la geedzoj ĉiam estis notita malpli alta nivelo de la hormono, krome ĝia koncentriĝo ĉe ili multe pli rapide malkreskis post la vekiĝo. Ĉi-lasta indiko ligiĝas kun malpli granda risko de kormalsanoj kaj pli longa vivo de personoj kancermalsanaj.

El la elsendo 28.03.2017. Legas Tomek – 1’34”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Detrua flankefiko de kontraŭsunradiaj kosmetikaĵoj

La akvoj ĉirkaŭ la koralaj rifoj de Havajo aŭ Karaiboj entenas en signifa kvanto popularan konsisteron de kosmetikaĵoj kun UV-filtrilo. Ĝi mortigas koralojn kaj kaŭzas, ke ili perdas malsanimunecon.  Temas pri oksibenzeno absorbanta ultraviolan radiadon. Ĉar ĝia produktado  estas malmultekosta ĝi estas aplikata en diversspecaj kontraŭsunradiaj ŝmiraĵoj, ĝi aperas en vestaĵoj provizitaj per la kontraŭsunradia filtrilo. Entute ĝi troviĝas en pli ol 3500 produktoj kun la ultraviola filtrilo en la tuta mondo. La infekto per oksibenzeno okazas unuavice en grandaj naĝejoj, sed ankaŭ proksime de la rifoj situantaj kelkajn-,  kelkdek kilometrojn for de la marbordo, ĉar en la tiean akvon sinkas dolĉa akvo, kiu povas esti malpurigita de forfalaĵoj. Oksibenzeno efikas je koraloj diversmaniere. La substanco favoras ilian sengradiĝon elvokitan de la ŝanĝo de la temperaturo de surfacaj akvoj, kaŭzita de veterfenomenoj kiel El Nino. La koloro de koraloj paliĝas eĉ en malaltaj temperaturoj kaj ili formortas. Oksibenzeno damaĝas ankaŭ la genetikan materialon de koraloj faligante ilian kapablon reproduktiĝi, kio elvokas la malkreskon de la populacio. Laŭ sciencistoj – la esplorojn partoprenis sciencistoj el Usono kaj Israelo – eĉ unu guto de oksibenzeno en akvoreceptaklo kun la kapacito de ses kaj duona olimpikaj basenoj estas por koraloj danĝera. El la plej novaj esploroj rezultas, ke ĝia plej granda koncentriĝo aperas proksime de la volonte vizitataj de turistoj Virgulinaj Insuloj. La tiea koncentriĝo de oksibenzeno estas 23-oble pli granda ol minimuma koncentriĝo rekonita kiel toksa por la koralaj rifoj.

El la elsendo 21.03.2017. Legas Barbara kaj Tomek – 2’02”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Pola kontribuo al rapida rekono la postradiada malsano

Polaj kaj usonaj sciencistoj malkovris markilojn en la sango, kiuj respondecas pro la postradiada malsano. Dank al tio sufiĉas unu tago kaj ne – kiel ĝis nun unu semajno – por diagnozi ĉu iu ricevis vivminacan dozon de la radiado kaj kiaj estas la ŝancoj de transvivo. Tio gravas ne sole en la situacio de eksplodo de la atombombo, sed ankaŭ en averio de la nuklea elektrejo,  eĉ averio de aranĝaĵo por radioterapio. Ĝis nun dum la unua semajno post la vivdanĝera evento ne eblis difini, kiu inter multaj personoj ricevis mortminacan dozon, kiu neminacan. La prilaborita testo donas fidindajn rezultojn 24 horojn post la evento, dank’ al kio homoj minacitaj havas pli da tempo por kuracado. Sciencistoj malkovris en la sango markilojn, konkrete mikroRNA-elementojn, kiuj atestas, kiu ricevis la mortminacan dozon de radiado baze de kio eblas difini la vivoŝancojn. Por la ekzamenado sufiĉas nur sangoprovaĵo. MikroRNA-elementoj kreiĝantaj en niaj ĉeloj reguligas la funkciadon de genoj. Ili troviĝas en sero estas stabilaj kaj facilas ekzameni ilin per la metodoj de la molekula biologio. En la plej novaj esploroj sciencistoj el Pollando kaj Usono malkovris, ke ekzistas konkretaj mikroRNA-elementoj, kiuj kreiĝis sekve de forta joniga radiado. Ili spegulas tion, kio okazas en la damaĝitaj ĉeloj. Dank’ al tiuj esploroj – kiujn flanke de Pollando partoprenis d-ro Wojciech Fendler – en situacio de amasa minaco eblos ekzameni multajn personojn apartigante tiujn, kiuj bezonas tujan helpon.

El la elsendo 21.03.2017. Legas Barbara kaj Tomek – 1’56”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

La estado fone de la naturo kaj la psika sano

Homoj loĝantaj en regionoj, en kiuj abundas birdoj, arbustoj kaj arboj karakteriziĝas per malpli altaj simptomoj de deprimo, timo kaj streso. Sciencistoj el la brita universitato en  Exeter, Brita Orinotologia Asocio kaj la aŭstralia univeristato en Queensland ekzamenis 270 loĝantojn de la britaj urboj Milton Keynes, Bedford i Luton konsiderante ilian psikan sanon. Estis ankaŭ taksita la nombro de birdoj aperantaj en la proksimeco de iliaj loĝlokoj en la matenaj kaj posttagmezaj horoj. Evidentiĝis, ke personoj, kiuj posttagmeze povis vidi pli da birdoj karakteriziĝis per pli bona psika sano, malpli ofte spertis deprimon, timon kaj streson. Pli bonan bonfarton manifestis ankaŭ personoj, kiuj pasigis pli da tempo eksterhejme. Por la ekzamenado ne havis signifon kiajn birdospeciojn ekzamenitoj rimarkis en la ĉirkuaĵo, gravis, ke dank’ al. tio ili sentis sin pli refreŝiĝintaj kaj pli intime ligitaj kun la naturo.

El la elsendo 14.03.2017. Legas  Gabi – 1’18”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Kristaloj kreos la elektron el lumo

Sciencistoj el la universitato en Oulu , Finnlando malkovris novan materialon, kiu kapablas ŝanĝi diversajn specojn de energio en elektron. Ĝi havas la formon de kristaloj de mineralo – perovskito. La nova materialo konata kiel KBNNO – tiu nomo deriviĝas de ĝia kemia formulo – povas transformi varmon, videblan lumon kaj premoŝanĝojn en elektron.  Simile kiel aliaj kristaloj de perovskito KBNNO havas ferroelektrajn proprecojn. La materialo estas organizita kiel elektraj dipoloj, kiuj kondutas kvazaŭ magnetaj montriloj en la kompaso. Kiam ili moviĝas kreiĝas la elektra energio. La esploroj publikigitaj en “Applied Physics Letters” baziĝas sur pli fruaj studoj, kiuj elmontris, ke en la temperaturo de kelkcent gradoj sub la nulo KBNNO kreas elektron el la videbla lumo. La plej novaj esploroj estis okazigitaj en la ĉambra temperaturo. Sciencistoj esploris la kapablon de KBNNO ŝanĝi lumon en elektron kaj krome analizis kiel la materialo reagas kaze de ŝanĝiĝanta premo kaj temperaturo. KBNNO povos esti aplikebla en la industrio, se estos plibonigitaj kelkaj ĝiaj parametroj, i.a. por ŝargado de elektraj aranĝaĵoj el ekologiaj fontoj sen la neceso ligi ilin al kontaktingo. Ĝia prototipo povas kreiĝi venontjare. 

El la elsendo 14.03.2017. Legas  Tomek – 1’28”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

7 planedoj similaj al la Tero

Jam de kelkaj semajnoj oni emociiĝas pri malkovro sciigita de NASA kaj Eŭropa Suda Observejo ESO, ke eĉ sep planedoj laŭ la dimensioj similaj al la Tero troviĝas en la sistemo distanca je „apenaŭ 40 lumjaroj”. Laŭ la enkondukaj informoj povas tie regi la teraj temperaturoj kaj ekzisti akvo en la likva stato. Pri la malkovro skribis i.a. la revuo „Nature”. La plej grandan interesiĝon inter malkovrataj ekstersunsistemaj planedoj elvokas tiuj, kiuj en plej signifa grado similas al la Tero. Nun internacia sciencista kolektivo malkovris la tutan sistemon de tiaj planedoj, kiuj estis signitaj per aboco-literoj aldonitaj la stelnomo TRAPPIST-1. La malkovritaj planedoj havas la dimension de la Tero kaj Venuso aŭ estas iom malpli grandaj. Ilia denseco sugestas, ke almenaŭ ses je sep estas rokaj.  La planedorbitoj pasas tre proksime al la stelo, ili estas malmulte pli grandaj ol la distanco de la Galileaj lunoj disde Jovo kaj decide malpli grandaj ol la orbito de Merkuro ĉirkaŭ la Suno. Malgraŭ tiuj diferencoj sur planedoj povas ekzisti tute elteneblaj kondiĉoj, ĉar ilia stelo brilas multe malpli forte ol la Suno. La kvanto de la radiado atinganta la planedojn TRAPPIST-1 c, d kaj f estas komparebla al tiu, kiun en la Sunsistemo ricevas respektive la Venuso, Tero kaj Marso. Teorie sur ĉiu el la sep planedoj povas troviĝi akvo en la likva stato. La stelo TRAPPIST-1 malgraŭ sia proksimeco al la Tero sur la ĉielo brilas tre malforte, ĉar estas malgranda. Nome ne multe pli granda ol Jovo. Sciencistoj supozis, ke tre malgrandaj steloj povas havi plurajn planedojn kun la grandeco de la Tero moviĝantajn laŭ densaj orbitoj. La sistemo TRAPPIST-1 liveris la unuan konfirmon de ĉi tiu hipotezo. Por la malkovro estis utiligitaj diversaj surteraj kaj kosmaj teleskopoj. Por konstati la ekziston de la planedoj kaj iliajn parametrojn oni aplikis la metodon de pasado aŭ alivorte transito. Ĝi konsistas en tio, ke oni observas la brilon de la stelo serĉante malgrandajn, regulajn malintensiĝon de la brilo, kio rezultas el la pasado de planedoj antaŭ la torĉo de la stelo. La esplorojn partoprenis ĉirkaŭ 30 astronomoj el Belgio, Britio, Svislando, Usono, Francio, la Sudafrika Respubliko, Saŭda Arabio kaj Maroko.

El la elsendo 07.03.2017. Legas Barbara kaj Tomek – 2’45”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

La Lubuŝa regiono, la rifuĝejo de ruĝa milvo

La valo de la centra Odra-rivero en la Lubuŝa Regiono (la okcidenta Pollando) estas la reĝolando de la ruĝa milvo, unu el la plej belaj rabobirdoj en Eŭropo. Pruvas tion granda nombro kaj vivodenseco de paroj nestantaj en la regiono. Kelkfoje la nestoj foras unu disde la alia je apenaŭ kelkcent metroj, kio okazas ĉefe sur la favoraj por ili terenoj. Simile kiel plimulto de la rabobirdoj la ruĝa milvo estas ĉirkaŭprenita per strikta protekto kaj ĝia populacio estas monitorata. En Pollando dum la tuta jaro ĝiaj nestejoj en la ĝis-100-metra sfero estas protektitaj. Ili estas protektataj dum la kovoperiodo en la distanco ĝis 500 metroj. Sur tiuj terenoj estas malpermesite estadi, haki arbojn kaj arbustojn. En la okcidenta Pollando ekzistas 30 tiaj sferoj.  En Pollando la ruĝa milvo estas specio malmultnombra kaj vivas ĉefe en la okcidenta klaj nordorienta partoj de la lando. Entute temas pri 1000-1400 kovoparoj. La nombron de la lubuŝa populacio de la ruĝa milvo oni taksas je 90 kovoparoj vivantaj ĉefe en la valoj de Odra- kaj Warta-riveroj, en la regiono de la lokoj Sulęcin, Bledzew, Trzciel, Rzepin kaj Ośno Lubuskie. La vintrumejoj de la ruĝa milvo troviĝas en la okcidenta Eŭropo, ĉefe en Francio, Hispanio aŭ Portugalio. Kvankam ĝenerale en marto ili revenas al Pollando, foj-foje ili aperas jam en februaro. Tuj post la reflugo ili difinas sian regionon, komencas amindumadon kaj nestokonstruadon. 95-procente la monda populacio de la ruĝa milvo vivas en Eŭropo, ekster ĝi en la nord-okcidenta Afriko kaj Kaŭkazio. La ruga milvo apartenas – pro la koloro de sia plumaro – al la plej belaj rabobirdoj de Eŭropo. Ĝia kapo estas blanka, brusto kaj ventro rufeta kun delikataj nigraj streketoj. Sur la aloj, eĉ el fora distanco dum la flugo videbliĝas blankaj brilantaj makuloj. Tio estas rekonosigno de ĉi tiu rabobirdo simile kiel ĝia hirundeska vosto.

El la elsendo 28.02.2017. Legas Barbara kaj Tomek – 2’48”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Hortiterapio

Du krakovaj altlernejoj, la Agronomia Universitato kaj Akademio de la Fizika Eduko funkciigas la postdiplomajn studojn por terapeŭtoj, kiuj utiligos plantojn kaj ĝardenlaboron en sia laboro kun pacientoj suferantaj deprimon, psikajn peturbojn, aŭtismon, demencon kaj neplenlertecon. Tiu metodo helpas ankaŭ en resociigo de malliberigitoj kaj personoj socie ekskluditaj pro siaj dependiĝoj. La ĝardenterapio estas efika same en laboro kun homoj intelekte neplenlertaj, kiel ankaŭ kun inteligentaj personoj, kiuj frontas problemojn pro sia alta aĝo, suferas traŭmaton, estas solecaj. Laborante sub la gvido de specialistoj pri hortikulturo tiuj personoj reakiras kredon pri sia krea povo. La streĉo en malferma spaco kaŭzas, ke iliaj organismoj produktas endorfinoj. Pacientoj kvankam estas lacaj sentas satisfakcion, kiu ne estas pasema sento. Hortiterapio estas grava alternativo por la rekomendata al ĉiuj amatora sporto, kiu ne ekzameniĝas kiel formo de terapio. La hortiterapion oni ne povas erarigi kun la terapia ĝardenumado, kion oni rekomendas al personoj sanaj. Hortiterapio estas organizata kun la penso pri personoj kun konkretaj malsanoj, troviĝantaj sub kuracista kontrolo.  La terapicela utiligado de plantoj kaj ĝardenoj apartenas al metodoj jam aplikataj i.a. en Usono, Britio, skandinaviaj landoj, Germanio, Aŭstrio kaj Svislando. Ankaŭ en Japanio kaj Koreio.

El la elsendo 21.02.2017. Legas Maciek – 1’47”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Pola esplorprojekto malkovronta perturbojn de korritmo

Tri mil personoj pli ol 65-jaraĝaj estas ĉirkaŭprenitaj per la ekzamenadoj, kiuj ebligos prilabori sistemon de la frua malkovrado de la tiel nomata muta, tio estas sensimptoma oscilado de la koraj mitralklapoj. Ĝi apartenas al la plej oftaj perturboj de la korritmo, kiu eĉ kvinoble grandigas la riskon de cerboembolo. En plej signifa grado estas je ĝi elmetitaj personoj grizaĝaj kaj ĝi estas unu el la plej oftaj kaŭzoj de morto kaj invalideco. La entreprenita ekzamenado ebligos ricevi donitaĵojn pri la sensimptoma oscilado de la koraj mitralklapoj en la pola populacio kaj ĝiaj riskofaktoroj inter personoj pli ol 65-jaraĝaj. Tio ebligos laŭvice prilabori novajn kuracmetodojn. La projekto estas realigata kadre de la strategia programo de sciencaj esploroj kaj evoluigaj projektoj „Profilakto kaj kuracado de civilizaciaj malsanoj”. La ekzamenado okazas kun la utiligo de modernaj instrumentoj i.a. veŝtoj por EKG-ekzamenado el biomaterialo kun specialaj elektrodoj ne incitantaj haŭton, ebligantaj registri la korsignalon dum 30 tagoj.

El la elsendo 21.02.2017. Legas Tomek – 1’14”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Dormapneo

Unu kaj duona milionoj da poloj suferas dormapneon, danĝeran dormoperturbon, sed en plimulto ne scias pri tio, ĉefe pro limigita ebleco diagnozi la malsanon.  Ekzameno konfirmanta dormapneon (polisomnografio, en kies daŭro oni faras EEG, EMG, EOG-ekzamenojn)  estas malfacile alirebla, multekosta, postulanta necesan aparataron kaj prizorgadon de paciento. En Pollando subiĝis al. ĝi ĉ. 14 mil personoj. Laŭ doktoro Zbigniew Gaciong plibonigon en la alireblo al diagnozado de dormapneo eblus akiri aplikante pli simplan kaj pli ol duoble malpli kostan metodon, kiun de kelka tempo eblas okazigi en hejmaj kondiĉoj. Ebligas tion aranĝaĵo prilaborita de polaj inĝenieroj kaj sciencistoj el Infoscan Akcia Kompanio. Temas pri la unua ĉi-speca aranĝaĵo en Europo. Kvankam pri dormapneo oni parolas kutime en la kunteksto de ronkado, tamen ne ĉiu ronkulo suferas dormapneon. Dormapneo estas tre serioza sanperturbo, kiu karakteriziĝas per ofta spirhalto dum la dormo, kion favoras troa pezo kaj obezeco. Ĝi aperas rezulte de la labileco de gorĝomuskoloj kaj aerblokado de pulmoj pro fleksiĝo de ilia mola parto. Dirante rekte homoj suferantaj dorapneon sufokiĝas dum dormo, kaj post vekiĝo sentas kapdolorojn, estas dormemaj kaj lacaj, ili estas pli subiĝemaj al deprimo kaj agordoperturboj, pli ofte suferas impotentecon. Nekuracita dormapneo kreskigas riskon de pluraj seriozaj malsanoj. Sed por proponi al pacientoj efikan terapion de dormapneo unue necesas ĝin diagnozi kaj helpa ĉi-rilate povas esti la menciita inventaĵo de polaj sciencistoj kaj inĝenieroj. La kosto de diagnozo kun ĝia apliko estas duoble malpli alta ol kaze de klasika polisomnografio.

El la elsendo 14.02.2017. Legas Tomek – 2’04”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

La senmova vivstilo akcelas maljuniĝadon

Senjorinoj pasigantaj sidmaniere pli ol 10 horojn tage kaj malaktivaj fizike estas je 8 jaroj pli aĝaj, ol tiuj kiuj estas moviĝemaj. Tiun konkludon tiris sciencistoj el la Kalifornia Universitato en San Diego analizinte donitaĵojn pri preskaŭ 1500 virinoj en la aĝo de 64 ĝis 95 jaroj, kiuj partoprenis vastskalan analizon WHI (Women’s Health Initiative). La senjorinoj estis plenigantaj tabelojn pri sia sano kaj fizika dispozicio kaj dum sep tagoj portis ĉe karpeo rubandojn kun enmuntita akcelometro. Analizinte donitaĵojn sciencistoj konstatis, ke la virinoj kiuj sidpozicie pasigis ĉiutage pli ol 10 horojn kaj engaĝiĝis en fizikan aktivadon kun modera intenseco dum malpli ol 40 minutoj havis malpli longajn telomerojn, tio estas finaĵojn de kromosomoj. Telomeroj estas ofte komparataj al la finaĵoj de laĉoj, kiuj protektas kromosomojn kontraŭ difektoj kaj perdo de la genetika materialo dum la ĉeldividiĝado. Kiam telomeroj fariĝas tro mallongaj ili maljuniĝas kaj formortas. Tiun procezon influas tamen la vivstilo kaj tiaj faktoroj kiel obezeco. Ankaŭ la fumado povas akceli la procezon de la mallongiĝado de telomeroj. Kiel informis Usona Epidemologia Revuo tio kauzas  tumorojn, diabeton kaj malsanojn de la korangia sistemo.

El la elsendo 14.02.2017. Legas Tomek – 1’35”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Mirigaj novumoj de polaj sciencistoj

Kolektivo de fizikistoj el Pollando kaj Nederlando deklaras turnopunktan, principan ŝanĝon en la registrado kaj konservado de informdonitaĵoj. Ili sukcesis ĉirkaŭiri la barieron en la rapideco kaj efikeco de la informregistrado. Dank’ al iliaj metodoj la donitaĵojn sur la dura disko eblos registri miloble pli rapide ol nun kaj krome dank’ al pli pova memoro la komputiloj estos pli energiŝparaj. Temas pri la tiel nomata teknologio de malvarma ultrarapida fotomagneta registro, pri kio informis la prestiĝa „Nature”. Ekzemple dank’ al la apliko de la prilaborita de ili teknologio, grafikaĵoj 3D, kies alifarado daŭras kelkdek minutojn estas generitaj dum kelkaj sekundoj. Ankaŭ tekokomputiloj povas labori pli longe sen kroma ŝargado. Laŭ polaj kaj nederlandaj sciencistoj la vera povo de ĉi tiu solvo estos aparte rimarkebla en grandegaj servilejoj aŭ centroj por la konservado kaj alifarado de donitaĵoj. Iliakaze ŝparoj – se temas same pri tempo,  kiel ankaŭ pri energio necesa por la registrado kaj alifarado de donitaĵoj – estas vere revolucia.

El la elsendo 07.02.2017. Legas Tomek – 1’14”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Duvalvulo helpos esplori klimaton

Duvalvulo apartenanta al la specio Mercenaria vivas eĉ 500 jarojn helpos kompreni la klimatoŝanĝojn okazintajn dum jarcentoj. Analizante la kemian konsiston de la ringoj aldoniĝantaj sur la konko de la duvalvulo Macenaria macenaria sciencistoj rekonstruos la klimatajn ŝanĝojn, kiuj okazis en la daŭro de la lastaj jarcentoj en la regiono de la norda parto de Atlantiko. La  aldoniĝantaj ringoj de la duvalvulo memorigas la ringojn en la arbotrunkoj, kiuj ankaŭ regule aldoniĝas. Laŭ sciencistoj el la britaj universitatoj en Cardiff kaj Bangor University antaŭ la industria epoko – ĝis la 1800-a jaro – la signifaj ŝanĝoj en Atlantiko estis elvokitaj ekskluzive per la funkciado de la Suno kaj vulkanoj. Post la 1800-a jaro, samtempe kun la komenco de la industria epoko la akvojn de la norda Atlantiko influis ankaŭ atmosfero, tio estas la forcejaj gasoj produktataj de la homo. Analizante la konkojn de marcenaria sciencistoj kapablas analaizi la historion de la klimato eĉ kun unumiljara retrorigardo. Tiuj esploroj estas esencaj por kompreni kiamaniere ŝanĝoj en la regiono de la norda Atlantiko povas influi klimaton kaj veteron en la norda hemisfero.

El la elsendo 07.02.2017. Legas Tomek – 1’23”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Kolumpsitako  dekumas upuojn

La devenanta el Afriko kaj la Suda Azio rezistema, agresa kaj inteligenta kolumpsitako rapide adaptiĝas en la novaj vivcirkonstancoj. Nun ĝi vivas en 35 landoj de kvar kontinentoj kaj en Eŭropo mem eblas renkonti ĝin en pli ol 100 urboj, plej multnombre en Britio, Belgio, Nederlando kaj Germanio. Laŭ ekologoj tiuj allogaj, verdoplumaj birdoj tre negative influas la faŭnon, aparte  birdojn nestantajn en arbotrunkaj truetoj kiel eŭropaj sitoj, pegoj, sturnoj. La komunaj esploroj de polaj kaj israelaj sciencistoj elmontras, ke kolumpsitako grave minacas al la populacio de upupoj en Isrealo. D-ro Piotr Zduniak el la Biologia Fakultato de Adam Mickiewicz-Universitato en Poznano kun profesoro Reuven Yosef el Ben Gurion University of the Negev en Israelo kaj doktoro Michał Żmihorski el la Instituto pri Naturprotekto de la Pola Sciencakademio en Krakovo observis la invadon de kolumpsitakoj en Israelo kaj ĝian sekvon por la lokaj birdoj. Dum naŭ jaroj (de la dumila ĝis 2009) oni regule nombris birdojn sur kvar spacoj en la suda Israelo en la ĉirkaŭaĵoj de Ejlat. Samtempe estis ekzamenataj grandaj kompleksoj de daktilujoj plantataj de homo en la dezerto, kie vivas upupo la unusola birdospecio nature vivanta en ĉi tiu loko, bezonanta arbartrunkajn truetojn. En la jaroj 2002 kaj 2006 sur du terenoj oni komencis noti la aperon de  kolumpsitakoj, kio rezultis per forta malkresko de la upupopopulacio. Sur aliaj terenoj ne estis rimarkita tiu dependeco.  La afero konsistas en tio, ke same kolumpsitakoj kaj upuoj por kovi idojn bezonas arbotrunkajn truetojn. Israelo kiel lando signifagrade dezerta suferas ilian deficiton. Ĉar la kolumpsitakoj komencas la kovadon pli frue ol upupoj ili senigas tiel upupojn je kovolokoj. Laŭ d-ro Piotr Zduniak aldoniĝas al tio aliaj minacoj por upupo, kiel por specio impresiĝema je ŝanĝoj en la medio. Nome kolumpsitakoj plej ofte aperas en amaso, ili estas fortaj kaj inteligentaj kaj kapablas esti tre agresaj rilate al aliaj birdospecioj. Konkurante pri teritorio ili kapablas forpeligi kaj kelkfoje eĉ mortigi aliajn birdojn. Agresaj kolumpsitakoj influas ankaŭ la konduton de la aliaj birdoj trudate al ili daŭran singardemon tiel negative influate ilian efektivan sinnutradon.

El la elsendo 31.01.2017. Legas Maciek – 2’55”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Avantaĝoj de konsciaj sonĝoj

Nur malmultaj personoj havas la tiel nomatajn konsciajn sonĝojn. Dum ili la dormantaj personoj konscias, ke bildoj kreataj de ŝia/lia cerbo ne estas realo. Dank’ al tio ili povas en maniero preskaŭ laŭplaĉa gvidi eventojn vidatajn en la sonĝo kaj krei la nerealan spacon. Sciencistoj el Britio faris eksperimentojn kun personoj, kiuj estis dotitaj de ĉi tiu kapablo. Evidentiĝis, ke ili en iugrado superas homojn, kiuj ne kontrolas siajn sonĝojn. Sciencistoj el  Lincoln-Universitato en Britio dum unu monato ekzamenis grupon de 68 personoj en la aĝo de 18-25 jaroj. Parto de ili spertis la konsciajn sonĝojn dum la aliaj dormis normale. Evidentiĝis, ke homoj havantaj konsciajn sonĝojn manifestis pli grandan facilon solvi problemojn en la reala vivo. Partoprenantoj de la eksperimento estis ricevantaj sekvencojn de tri vortoj, kiujn ligis laŭvica vorto. Ilia tasko estis trovi vorton-ŝlosilon. Homoj, kiuj spertis konsciajn sonĝojn havis je 25 procentoj pli bononajn rezultojn ol la ceteraj membroj de la grupo. Kiel konkludis doktoro Patrick Bourke, kiu gvidis la eksperimenton, homoj, kiuj havas konsciajn sonĝojn povas en maniero multe pli natura fronti la problemon el alia perspektivo kaj trovi alian vojon por ĝin solvi. Onidire eblas tiun kapablon sonĝi konscie ellerni.

El la elsendo 24.01.2017. Legas Tomek – 1’36”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Dulingvismo protektas cerbon kontraŭ demenco

Cerboj de personoj dulingvaj pli ŝpareme mastras siajn provizojn, dank’ al kio ili pli longe konservas regulkonformajn konigajn funkciojn. Dum la esploroj de kanadaj sciencistoj, en kies kadro estis observataj cerboj de senjoroj, ekzamenatoj  estis petitaj koncentriĝi pri vidinformo (koloro de objekto), sed ignori samtempe la spacan informon (lokalizon de la objekto). La eksperimenton partoprenis du grupoj de kanadanoj. En la unua troviĝis sole franclingvuloj, en la alia dulingvuloj uzantaj kaj la francan kaj la anglan. Ĉiuj estis samaĝaj, 74 jaraj kaj havis similan klerignivelon. Kiel informis „Journal of Neurolinguistics” evidentiĝis, ke la cerboj de unulingvuloj engaĝis multajn cerbosferojn ligitajn kun la alifarado de vidinformoj, selekta koncentriĝo kaj kun funkcioj plenumi ĉi tiun taskon. La cerboj de la dulingvuloj ŝparis la energion engaĝante malpli da cerbosferoj, sed sferojn pli taŭgajn por plenumi la taskon. Ĉe la dulingvuloj oni konstatis ankaŭ pli grandan nombron de nervokonektoj en la cerboparto, kiu rolas en la alifarado de vid- kaj spac-informoj. Konkludante la kanadaj sciencistoj konstatis, ke tiu efika cerboselektiveco, kiu ebligas atingi la saman rezulton per malpli granda streĉo favoras regulkonforman funkciadon de cerbosferoj en >lobus temporalis<, kiu pro sia naturo estas subiĝema en la procezoj de maljuniĝado. I.a. dank’ al tio personoj dulingvaj en malpli granda grado estas minacitaj de demenco.

El la elsendo 24.01.2017. Legas Tomek – 1’42”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Transpanto de mano al homo senigita je ĉi tiu organo

Kirurgoj el la Univiersitata Klinika Hospitalo en Vroclavo gvidata de doktoro Adam Domanasiewicz en decembro efektivigis senprecedencan operacion. Ili transplantis al 32-jaraĝa paciento, denaske senigita je mano, ĉi tiun organon de persono mortinta. Temis pri la unua ĉi-speca kazo, kiu havas enorman signifon por la evoluo de transplantologio kaj neurofiziologio. Ĝis nun estis asertite, ke tia operacio estas neebla, ĉar paciento kun denaska difekto ne havas ĉiujn anatomiajn elementojn, iuj estas subevoluintaj la aliaj tute ne ekzistas. Oni asertis krome, ke en la cerbo de tiuj personoj ne funkcias rilataj konektoj. La sukceso de la vroclavaj kirurgoj estas la unua paŝo por faligi tiun ĉi tezon kaj malfermas novajn eblojn por multaj personoj kun anatomiaj difektoj. La operacio daŭris 13 horojn. La paciento komencis movi la manon tuj post la vekiĝo. Dum la unua monato post la operacio li estis subigita al rekapabligado. La tutan tempon li troviĝos sub la kuracista protekto.

El la elsendo 17.01.2017. Legas Tomek – 1’11”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

En 2017 komenciĝos esploroj en Solaris

En 2017 komenciĝos esploroj en Solaris,  la plej moderna sinkrotrono, unusola ĉi-speca aranĝaĵo en la Centra-Orienta Eŭropo, kiu troviĝas en Krakovo kaj apartenas al la Jagelona Universitato. Sinkrotrono, akcelilo de elektronoj,  Solaris troviĝanta en la konstruaĵo de la Nacia Centro de Sinkrotrona Radiado estis funkciigita en septembro 2015. Ekde tiam kolektivo de pli ol 40 personoj pretigas tiun lokon al laboro tiel, ke post kelkaj monatoj sciencistoj povu komenci unikajn mezuradojn el diversaj sciencbranĉoj: fiziko, kemio, medicino, geologio. La esploroj servos por prilaboro de novaj teknologie materialoj, ekzemple sunĉeloj, detektiloj. Por marto estis planita akcepto de esplorprojektoj kaj la unuaj sciencistoj komencos labori tie meze de 2017. Sinkrotrono kun la perimetro de 96 metroj troviĝas sub la kovraĵo el 180 betonaj platoj, kiuj pezas de tri ĝis kvin tunoj. Ili konsistigas radiologian barilon, kiu ebligas sekuran laboron. Sinkrotrono funkcianta tutdiurne, tagnokte ebligos esplorojn al dek kelkaj grupoj en la sama tempo. La krakova aranĝaĵo estas aktuale la plej moderna, sed ne la plej granda en la mondo. Ĝi estas la unusola sinkrotrono en la Centra-Orienta Eŭropo. Alia, simile moderna akcelilo funkcias en la laboratorio Max IV en la universitato de Lund. La tieaj sciencistoj helpis en la kreo de Solaris. La kosto de la kvinjaraj laboroj pri Solaris egalis al ĉ. 200 milionoj da zlotoj kaj devenis el la Eŭropa Unio. La tutjara funkciado de la Centro kostas 14 milionojn da zlotoj kaj estas financata el la ŝtata buĝeto. En la mondo funkcias ĉ. 60 sinkrotronoj, sed duono de ili estas malnoviĝinta. Ili troviĝas ĉefe en la Norda Ameriko, la Fora Oriento kaj la Okcidenta Eŭropo.

El la elsendo 10.01.2017. Legas Tomek – 2’05”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Fringo venkis en la pola eldono de la Eŭropaj Tagoj de Birdoj-2016

Fringo venkis en la pola eldono de la Eŭropaj Tagoj de Birdoj-2016. Tio estas parto de la kampanjo EŭroBirdwatch, organizata de BirdLife International en la tuta Eŭropo kaj en la Centra Azio. En la 2016-a jaro homoj el 36 ŝtatoj – de Norvegio ĝis Kipro kaj de Portugalio ĝis Uzbekio – komune observis, konatiĝis kun la traflugoitineroj kaj kun minacoj endanĝerigantaj birdojn dum la aŭtunaj traflugoj. En Pollando tiuokaze oni organizis 150 promenojn kaj aliajn eventojn. Fringo estis observita en Pollando pli ol 122 mil fojon. La sekvajn lokojn okupis sturno, observita 38 mil fojojn kaj granda paruo – 15 mil fojojn. En la unua kvinopo ektroviĝis krome blatbeka anaso, rimarkita pli ol 14 mil fojojn kaj vanelo rimarkita pli ol 10 mil fojojn. Grandegaj gregoj de fringoj kaj sturnoj estis konstatitaj en multaj landoj kaj ili estis la plej oftaj birdospecioj dum la Eŭropaj Tagoj de Birdoj 2016. Entute en 40 ŝtatoj de Eŭopo kaj la Centra Azio estis observitaj sume 5 milionoj 800 mil migrantaj birdoj kaj en ĉiuj ĉi eventoj partoprenis pli ol 24 mil personoj.

El la elsendo 03.01.2017. Legas Barbara – 1’37”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

La dominado de la angla – manko en la sciencaj konoj

Laŭ d-ro Tatsuya Amano el Zoologia Instituto de Cambridge-Universitato la lingvaj barieroj daŭre malfaciligas la kolektadon kaj utiligadon de sciencaj konoj en la monda skalo. Homoj,  por kiuj la angla estas la baza lingvo tendencas premisi, ke ĉiuj esencaj sciencaj konoj estas disponeblaj anglalingve. Aliflanke homoj, por kiuj la angla ne estas la unua lingvo ofte premisas, ke la plej grava prioritato estas gvidi esplorojn anglalingve, el kio sekvas, ke ili ignoras neanglalingvajn konojn. Esploristoj el Cambridge aldonas, ke manko de ekvilibro en la konoperado estas plej videbla en la landoj, en kiuj la angla ne estas la baza lingvo. En multaj vivsferoj, ekzemple en la sciencoj pri la medio signifa parto de konoj, kreiĝintaj en ĉi tiuj landoj estas referencebla nur en la angla lingvo. Sciencistoj esplorantaj tiun fenomenon kontaktis i.a. homojn respondecajn pro la protekto de la natura medio en Hispanio. Pli ol la duono de la respondintoj konfesis, ke unu el la plej gravaj barieroj por utiligi la plej novajn esplorojn estas ĝuste la lingva baro. Esploristoj el Cambridge analizis ankaŭ la sciencajn tekstojn el 2014  pri la protekto de la biodiverseco el la gugla platformo Scholar. Pli ol 35 procentoj de pli ol 75 mil dokumentoj estis anglalingvaj. Nur ĉ. La duono de ili enhavis ankaŭ titolojn, ŝlosilvortojn en la angla lingvo. Tio kaŭzas, ke tiuj ĉi tekstoj ofte estas nekonsiderataj en sistemaj trarigardoj. En la sumigado de la aktuala stato de la sciencaj konoj oni ofte favoras tekstojn anglalingvajn. En sciencoj pri la naturprotekto tio signifas ankaŭ, ke la informoj pri lokaj animalspecioj k.s. estas prisilentataj en la anglalinga scienca literaturo. Eĉ se la angla estas agnoskata kiel la baza lingvo de la scienco tamen pli ol unu triono de la informoj estas publikigata en aliaj lingvoj. La informoj pri sciencaj malkovroj nur en unu lingvo – eĉ se tiu estus la angla – kaŭzas breĉon en la trafluo de la sciencaj konoj. Unu el la manieroj kontraŭbatali tiun fenomenon estas provizi artikolojn publikigatajn en la sciencaj periodaĵoj per plurlingvaj resumoj. La alia solvo devas ligiĝi kun helpo de universitatoj en la tradukado de tekstoj, publikigitaj de iliaj laborantoj.

El la elsendo 03.01.2017. Legas Barbara – 3’14”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Unu miliono da enoj por pola scienciato esploranta obezecon

Pola sciencisto, profesoro Wojciech Błogowski okupiĝas pri la esplorado de obezeco kaj kreiĝantaj sub ĝia influo tumoroj. Jam la duan fojon la sciencisto el la Universitato de Zielona Góra estis premiita de la scienca fondaĵo de la japana firmao TANITA Healthy Weight Community Trust per la esplorsubvencio en la alteco de unu miliono da enoj. La unua financa subteno de liaj esploroj okazis en 2013. La esploroj pri obezeco de profesoro Wojciech Błogowski kaj lia kolektivo estas gvidataj en Zielona Góra de jaroj, sed kiel li atentigas malmultas nun fondaĵoj, kiuj subtenas sciencistajn esplorojn ekster la limoj de la propra lando. La japana esplorsubvencio estos destinita por pliaj esploroj pri obezeco. En Pollando tiu fenomeno ekzistas, kvankam kreskas ankaŭ la konscio pri ĝiaj negativaj sekvoj kaj ĉiam pli da personoj entreprenas klopodojn konservi ekvilibran korpopezon.  Dank’ al la novaj rimedoj estos evoluigataj esplorlaboroj por rekoni la genezon de la obezeco kaj tumorojn de la homa digestosistemo. Oni daŭre serĉos faktorojn, kiuj respondecas pri tumoroj ĉe obezuloj.

El la elsendo 20.12.2016. Legas Tomek – 1’16”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Streso unu el la kaŭzoj  de diabeto

La idaro de stresitaj musoj (maskloj) havas pli altan nivelon de glukozo en la sango ol de tiuj, kies patroj ne suferis streson. Informis pri tio „Cell Metabolism”. Jam pli fruaj epidemiologiaj esploroj elmontris ligon inter streso kaj diabeto. Nun ĉinaj sciencistoj ekzamenis ĉu sekvoj de spertita streso povas esti hereditaj. Por provoki streson Xiaoying Li el la medicina universitato Jiao Tong en Ŝanghajo kune kun kunlaborantoj estis fermanta masklojn en plastaj tuboj dum du horoj tage. Post ĉi tiu periodo la nivelo de glukozo en la sango de la maskloj estis normala, tamen ilia oezo malpli rapide kreskis kaj ili havis pli altan nivelon de la stresohormonoj. Sekve maskloj estis parigitaj kun femaloj, kiuj ne estis fermataj en tuboj. Evidentiĝis, ke ilia idaro havis la nivelon de glukozo en la sango pli altan ol normale. La pli alta nivelo de gluzkozo en la sango ligiĝis kun la geno Sfmbt2. Kiam masklo estis ĉiutage senmovigita en plasta tubo hasta kresko  de stresohormonoj kaŭzas, ke al la geno Sfmbt2 en spermatozooj aldoniĝis kromaj metilaj grupoj. Tio ne ŝanĝis DNA-kodon, sed influis la funkciadon de Sfmbt2 kaj ligita kun ĝi mikroRNA. Sekvoj estis konstateblaj en la hepato de la idaro de la maskloj suferintaj streson. Dank’ al la kompreno de mekanismoj ligiaj kun epigenetika influo de la streso sciencistoj sukcesis bloki la stresohormojn en la spermatozooj de musaj maskloj donante al ili konforman kontraŭmetilan rimedon. Oni esperas dank’ al tiuj esploroj estonte prilabori novan metodon kuraci hiperglukemion ĉe homoj.

El la elsendo 13.12.2016. Legas Maciek kaj Barbara- 1’28”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Surprize pri la nombrokresko de protektataj bestoj

Laŭ la donitaĵoj de la Ĉefa Statistika Oficejo en Pollando kreskas nombro de protektataj bestoj. Dum la lastaj 10 jaroj pli ol trioble, ĝis 80 mil ekzempleroj kreskis la ekzemple la populacio de kastoroj. Ĉiam pli multnombraj estas bizonoj, ursoj kaj linkoj. Plej rapide kreskas la nombro de kastoroj, kiuj estas ĉirkaŭprenitaj per parta protekto, kaj kiuj samtempe kaŭzas la plej grandajn damaĝojn. Plej multnombre ili vivas en la nordorienta Pollando, kreskas tie ankaŭ la nombro de bizonoj, kvankam tio estas strikte ligita kun la homa aktivado t.e. kromnutrado de ĉi tiuj bestoj. Kvankam alko ne estas besto formala protektata, sed ekde 2001 jaro validas la malpermeso ĉasi ilin, dum alkoj kaŭzas gravajn damaĝojn en junarbaroj. Oftas stratakcidentoj kun ilia partopreno. Natursciencistoj prezentas diversajn kaŭzojn de ĉi tiu aferstato. Al la negativaj sekvoj de tio apartenas damaĝoj kaŭzataj de ili en arboplantaĵoj malpli ol 20-jaraj, perdoj en la agrikulturo kaj bredado, stratakcidentoj. El la donitaĵoj de la Ĉefa Direkcio de la Mediprotektado rezultas, ke dum la lastaj kvar jaroj la kompensoj pro damaĝoj kaŭzitaj de la protektataj bestoj duobliĝis.

El la elsendo 13.12.2016. Legas Maciek – 1’28”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

La suna lumo kaj la psika sano

La kvanto de la suna lumo estas la plej grava veterfaktoro reguliganta emociojn  kaj bonfarton. Esploristoj el la usona Universitato de Brigham Young komparis kaj analizis klinikajn informojn pri pacientoj serĉantaj psikologian helpon kaj informojn enhavantajn meteologiajn donitaĵojn. Ĉi lastaj konsideris la kvanton de sunlumo, nubiĝon, pluvojn, ventorapidecon, temperaturon kaj nivelon de aerpolucio. Laŭ iliaj konkludoj nenio tiomgrade influas la psikan streĉitecon kiel nesufiĉa kvanto de  la lumo atinganta la Teron. Kvankam tio ne estas io nova en la kunteksto de sciencaj esploroj, tamen konsciigas kiom gravas por la psika kaj emocia sano konforma sunradiado. Laŭ esploristoj ĝi estas la plej grava veterfaktoro reguliganta emociojn kaj bonfarton. Skribis pri tio „Journal of Affective Disorders”. Al homoj ŝajnas, ke ili sentos pli grandan psikan streĉitecon dum tagoj kun abunda pluvo kaj altgrada aerpolucio. Tia ligo ne ekzistas. Unusola vere esenca faktoro estas la kvanto de la lumo, kiu atingas la Teron inter la sunleviĝo kaj sunsubiro. Per tio eblas klarigi la fakton, ke dum la vintraj monatoj kreskas bezonateco je la servoj de terapiistoj, ĉar iliaj klientoj fariĝas aparte impresiĝemaj je emocia maltrankvilo.

El la elsendo 06.12.2016. Legas Tomek – 1’30”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Laŭreatoj de la Pola-Usona Scienca Premio

Profesoroj Ryszard Kierzek el Pollando kaj Douglas H. Turner el Usono, esploristoj de RNA estis distingitaj per la Pola-Usona Scienca Premio. Atribuis ĝin la duan fojon Fondaĵo por la Pola Scienco kaj la plej granda sciencista societo American Association for the Advancement of Science (AAAS). Profesoro Ryszard Kierzek kaj Douglas Turner estis distingitaj pro la esplorado de termodinamikaj, biologiaj kaj strukturaj proprecoj de ribonukleata acido  kaj ĝia kemia sintezo. Dank’ al la rezultoj de iliaj esploroj fariĝis ebla antaŭvidado de la la strukturo de ajna RNA baze de ĝia sekvencostrukturo. Iliaj esploroj ebligis ankaŭ difini la termodinamikajn regulojn de RNA-faldado. Nun ĉi tiu metodo estas aplikata de plimulto de grupoj okupiĝantaj pri RNA. Profesoro Kierzek estras la Subinstituton pri Kemio kaj Struktura Biologio de Nukleataj Acidoj en la Instituto de Bioorganika Kemio de la Pola Sciencakademio en Poznano kaj aplikas siajn konojn pri RNA rilate homajn malsanojn. Plurfoje li vizitis Usonon kiel gastprofesoro. Li publikigis pli ol 150 disertaĵojn cititajn ĉirkaŭ 6 mil fojojn.  Prof. Douglas H. Turner ligita kun la Kemia Fakultato de Rochester-universitato estas internacia eksperto pri la biofiziko de RNA. Li publikigis pli ol 230 disertaĵojn cititajn pli ol 15 mil fojojn. La premio celas ne sole distingi konkretajn sciencistojn kaj iliajn atingaĵojn, sed ankaŭ inspiri al internacia kunlaboro, kiel la plej bona rimedo por progreso en diversaj sciencbranĉoj.

El la elsendo 30.11.2016. Legas Tomek – 1’47”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Polaj sciencistoj distingitaj en Bruselo

Polaj sciencistoj akiris 27 medalojn, inkluzive de 24 oraj kaj tri arĝentaj dum la finiĝinta lastsemajnfine foiro de inventaĵoj Innova en Bruselo. Dum la foiro prezentiĝis entute 50 polaj inventistoj. La ĵurio premiis i.a. la prilaboritan kaj konstruitan en Pollando aranĝaĵon, kiu helpas al personoj frontaj ronkoproblemojn. Ĝi ebligas kun granda precizeco difini la funkciadon de la spirvojoj dank’ al la aparta ekzamenado de unuopaj nazvojaj kavoj kaj de la buŝa kavo. Tio estas verko de  sciencistoj el la laringologia fakultato en la universitata hospitalo en Olsztyn. Distingitaj i.a. estis sciencistoj el la Fizika Instituto de la Pola Sciencakademio  pro fluoreskaj koloraĵoj  malkovrantaj tumorajn ŝanĝojn en pulmoj. Tio povas helpi precize difini la lokazlizon de ĉi tiuj ŝanĝoj kaj prilabori novan terapimetodon. Reprezenanto de la Pola Produktejo de Valorpaperoj prezentis novan manieron protekti dokumentojn pere de lasersignado. Tiu metodo ebligas enkonduki kromajn informojn en dokumentojn, dank’ al tio pli bonan protekton de persondonitaĵoj. Ĝi ankaŭ protektas kontraŭ la falsado. La nunjaran, 65-an – kaj la lastan en Bruselo laŭ la organizantoj – eldonon de Innova partoprenis ĉirkaŭ 300 ekspoziciantoj.

El la elsendo 22.11.2016. Legas Barbara – 1’52”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Misteroj de la birda plonĝado

La longo de la birda kolo, ĝiaj muskoloj kaj rapideco, kun kiu birdo sekvante predon subakviĝas kaŭzas, ke ili kapablas toleri la kontraŭpuŝigon kontraŭ la akvospegulo, kiam ili eniĝas en la akvon. Usonaj sciencistoj dum siaj analizoj, pri kiuj informis PNAS, atentigis, ke parto de marbirdoj i.a. nordaj suloj plonĝas dum la ĉasado kun la rapideco de ĉirkaŭ 24 metroj je unu sekundo. Kvankam ili estas sveltaj kaj iliaj koloj impresas kiel delikataj tamen okazas nenio malbona dum ilia enakviĝo. Por ekzameni la limojn de ilia kolostabileco la esplorista kolektivo sub la gvido de Brian Chang el la Ŝtata Politekniko kaj Universitato en Virginio faris plurajn esperimetojn kun morta, frostigita nordaj suloj kaj kun birdomodelo. Konklude estis konstatite, ke la hidrodinamikaj rezistofortoj kontraŭ la kapo povus lezi la kolon de la birdo, kion tamen efike antaŭmalhelpas la kolomuskoloj. En analizoj rezultas ankaŭ, ke tiuj muskoloj ebligus transdaŭri la akvokontraŭpuŝiĝon pli fortan ol normale. Laŭ kalkuloj rezultas, ke nur la rapideco de 80 metroj je unu sekundo kaŭzus morton de birdo. Kaze de homo jam la rapideco de 24 metroj je sekundo povus kaŭzi lezon de la kolo.

El la elsendo 15.11.2016. Legas Gabi – 1’35”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Sur Gronlando la plej malnova vivosigno sur la Tero

Geologoj kolektis en Gronlando rokajn pruvojn pri la plej malnovaj spuroj de la biologia aktiveco sur la Tero  havantajn ĝis 3,7 miliardoj da jaroj. Se tio estus konfirmita, la fosiliaĵoj estus la plej malnovaj sur la Tero, kio povas ŝanĝi la sciencan komprenon de la vivorigino. La defio estas respondi la demandon ĉu la strukturoj priskribitaj en la plej nova raporto kreiĝis pro biologiaj motivoj aŭ sekve de neorganikaj procezoj. La fosiliaĵoj estis malkovritaj antaŭ kvar jaroj, sed la malkovro ne estis diskonigita antaŭ ol la afero ne estis ĝisfunde priesplorita. Jam pli frue sciencistoj asertis, ke la ekzamenataj rokoj havas kemiajn proprecojn, kiuj elmontras eneston de pli fruaj vivoformoj,  dum kritikistoj dubigis ilin asertante, ke tiuj rokoproprecoj povis kreiĝi rezulte de nebiologiaj procezoj. La nova raporto laŭ Gerald Joyce, eksperto pri la vivorigino en Scripps Research Institute en la kalifornia  La Jolla,  liveras la plej malnovajn rektajn pruvojn pri mikrobiologia vivo.

El la elsendo 15.11.2016. Legas Tomek – 1’12”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Organismoj ĉelkernohavaj estas malpli junaj

La internacia kolektivo sub la gvido de esploristoj el la Instituto pri Paleontobiologio de la Pola Sciencakademio malkovris, ke la plej malnovaj organismoj, kiuj posedas ĉelkernon estas malpli junaj je preskaŭ unu miliardo da jaroj. La konataj ĝis nun havis 1,8-1,6 miliardojn da jaroj. Tiu malkovro rompas kelkajn paradigmojn akceptitajn en esploroj pri la plej malnovaj vivospuroj kaj situacio de la Tero en la frua evolufazo. Tio signifas, ke la evoluo alkondukis al kreiĝo de organismoj ĉelkernohavaj multe pli frue ol premisite, tio estas jam antaŭ 2,8-2,7 miliardoj da jaroj. La esplorrezultoj de polaj sciencistoj aperis en “Precambrian Research”. La spurojn de ĉi tiuj organismoj ili trovis en Sudafrika Respubliko, kiu en pratempo estis vasta lago situanta en la tektona ravino. Temis pri mikroorganismoj kun maksimuma grandeco de  kelkcent mikrometroj, kiuj kolorigis la akvobasenon je verda koloro. La demando kiamaniere la tera atmosfero estis provizata per oksigeno antaŭ miliardoj da jaroj delonge estas objekto de sciencistaj diskutoj. Multaj asertis, ke estis tro malmulte da oksigeno por tiuepoka kreiĝo de pli komplikaj organismoj, inkluzive de >eukariota<. Nova malkovro kontestas tion. La konserviĝo de tiuj organismoj ĝis hodiaŭ dankŝuldiĝas al mineralizaj procezoj.  Entute la plej malnovaj vivospuroj sur la Tero devenas de antaŭ 3,7 miliardoj da jaroj. Temas pri la t.n. stromatolitoj, t.e. mineralaj strukturoj, kiuj estas la vivospuro de bakterioj >Cyanobacteria<.

El la elsendo 08.11.2016. Legas Tomek – 1’55”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Planto metalvora

Modesta, delikata planto >Arabidopsis halleri< el la montaraj terenoj kun la fluo de la tempo komencis vastiĝi je postminejaj karboŝutejoj kaj minejoj. Ĝi evidentiĝis esti unu el malmulaj hiperakumulantoj, plantoj akumunataj grandan kvanton de metaloj kaj pro ĉi tiuj proprecoj ĝi estas uzata por purigi la grundojn. >Arabidopsis halleri< troviĝas inter 400 specioj, kiuj havas inter 100 kaj 500oble pli grandan akumuliĝon de metaloj en siaj surteraj partoj ol aliaj plantoj. Sciencistoj ne scias dume, kio kaŭzas tion kaj kial okazas ĉi tiu fenomeno. Ĉiuj ekzamenitaj ĝis nun populacioj de >Arabidopsis halleri< en Eŭropo toleras kaj hiperakumlas metalojn sendepende sur kiu grundo ili kreskas. Polaj sciencistoj realigas aktuale projekton krofinancitan de la Fondaĵo por la Pola Scienco,  kadre de kiu ili esploras la genetikajn kaj fizjologiajn fundamentojn de la hiperakumulado de metaloj, aparte zinko fare de >Arabidopsis halleri<. La esperoj ligitaj kun utiligo de la planto estas grandegaj, ekzemple por  apliki >Arabidopsis halleri< por restaŭri terenojn damaĝitajn de polucio. Kvankam la planto estas malgranda eblas akiri rapdan rezulton stabiligante grundojn per la planto de ĉi-specaj kreskaĵoj malebligante la traiĝadon de malsalubraj substancojn en akvojn kaj visvastiĝon de metaloj blovataj de ventoj.

El la elsendo 02.11.2016. Legas Maciek – 1’45”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Ĉu la homa vivo havas limon

Laŭ la Monda Sanorganizo kreskas la nombro da personoj grandaĝaj. Se en 1990 je 10 mil personoj pli ol 65-jaraj 2,9 procentojn konsisitigis 100-jaruloj – en 2015-a temis jam pri 7,4 procentoj. En 2050-a jaro centjaruloj konisistigos 23, 6 procentojn de homoj en emerita aĝo. En Pollando pasintjare vivis pli ol 4200 centjaruloj, en plimulto virinoj. Laŭ profesoro Jan Vijg el la Medicina koleĝo de Albert Einstein en Novjorko tio ne signifas, ke la homa aĝo longiĝos senfine. Usonaj esploristoj ekzamenis donitaĵojn pri la vivolongo de pli ol 100-jaruloj, t.e. personoj, kiuj vivis almenaŭ 110 jarojn pri  kio skribis „Nature” reference i.a. al donitaĵoj de Human Mortality Database, kiuj ĉirkaŭprenis Francion, Japanion, Brition kaj Usonon. Ĝis nun dominis la opinio, ke homo povas vivi 120 kaj 125 jarojn, usonanoj asertas tamen, ke la homa vivolongo egalas al 115 jaroj kaj la kazo de 122-jara francino Jeanne Calment estis absoluta escepto. Kvankam estas sciencistoj, kiuj skeptike rilatas al tiuj donitaĵoj, laŭ prof. Vijg la altigon de la aĝo eblus akiri pere de genmanipulado aŭ miloj, dekmiloj da novaj medikamentoj, kio ne estas verŝajna. Liaopinie la procezo de maljuniĝado estas tiom komplika, ke ne estos ebla signifa longigo de la homa vivodaŭro.

El la elsendo 25.10.2016. Legas Tomek – 1’45”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Bonefikaj proprecoj de cinamo

Interesajn esplorojn pri efikado de cinamo post la manĝo faris sciencistoj el la universitato Monash kaj Reĝa Teknologia Instituto en la aŭstralia Melburno. Skribis pri tio “Scientific Reports”. Nome post la manĝo  en la digestosistemo kreskas la nivelo de stomakacido, kiu favoras kreiĝon de la karbona dioksido. Tio povas kaŭzi temperaturokreskon kaj malagrablajn akompanajn sentojn. La aŭstraliaj sciencistoj por sia eksperimento uzis porkojn observante,  kio okazas en iliaj stomakoj, kiam ili estas nutrataj en ĉambra temperaturo. Por la esplorado estis aplikitaj  specialaj kapsuloj, kiuj mezuris la gaskoncentriĝon. Regule estis mezurita la temperaturo de la porkaj korpoj. Evidentiĝis, ke post manĝo la kvanto de karbona dioksido en la stomakoj de porokoj kreskis, tamen post la apliko de cinamo malgrandiĝis la kvantoj de produktata stomakacido kaj de pepsino. Samtempe la temparaturo de iliaj stomakoj malkreskis je du celsiusaj gradoj. Laŭ sciencistoj tio klarigas, kial en regionoj karakteriziĝantaj per alta aertemperaturo tiom populara estas la konsumado de cinamo. Cinamo ebligas ĝui malvarmiĝosenton kaj forigas la pezosenton eĉ post abunda manĝo.

El la elsendo 18.10.2016. Legas Maciek – 1’29”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Salmoj enhavas ĉiam malpli da acidaj grasoj omega-3

Dum la lastaj kvin jaroj la nivelo de la salubraj acidaj grasoj omega-3 en la salma graso malkreskis je duono kaj daŭre malkreskas. Baze de la esploroj sub la gvido de prof. Douglas Tocher el la skota Stirling Universitato evidentiĝas, ke antaŭ kvin jaroj la 130-grama salmopeco liveris al. la konsumanto 3 kaj duonan gramojn da salubraj acidaj grasoj omega-3. Tio kovris la semajnan bezonatecon de organismo. Nun en la sama peco estas je duono de grasoj malpli. Malgraŭ ĉi tiu malkresko profesoro Tocher instigas konsumadon de breditaj salmoj, kiel unu el la plej riĉaj fontoj de acidaj grasoj. Eblas ilin trovi ankaŭ en aliaj grasaj fiŝoj kiel haringoj, skombroj, sardinoj, engraŭloj, trutoj,  kaj malpli grandkvante en verdfoliaj legomoj kiel spinaco kaj brasiko, tofuo, sojgrajnoj, nuksoj. Kiel ŝajnas, la malkresko de la acidaj grasoj omega-3 ligiĝas kun furaĝo, kiun ricevas bredataj salmoj. Ĝi konsistas el malpli grandaj grasaj fiŝoj, kiuj ĝis antaŭnelonge konsistigis 80 procentojn de furaĝo, nun pro kreskanta produktado kaj limigitaj provizoj de malgrandaj fiŝoj nur 20 procentojn. La solvo ne venos rapide. Dume oni konsideras modifon de grasoriĉaj plantoj kiel kanolo, por ke ili produktu necesakvante acidajn grasojn kaj servu  por salmoj kiel furaĝo. Tamen la kultivado de genetike modifitaj plantoj ne estas akceptata de la eŭropaj konsumantoj, malsame ol en Usono kaj Azio.

El la elsendo 11.10.2016. Legas Barbara

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Nanaj ĉimpanzoj komunikas kiel infanoj

La vivantaj libere nanaj ĉimpanzoj (Pan paniscus) emisias sonojn similajn al tiuj, kiujn emisias la homaj suĉinfanoj. Ili estas deĉifreblaj laŭ kunteksto. Informis pri tio sciencistoj en „PeerJ”. Havante apenaŭ kelkajn semajnojn la homaj suĉinfanoj emisias voĉojn ligitajn kun diversaj situacioj kaj emociaj statoj. Nun oni konstatis, ke saman kapablon havas  nanaj ĉimpanzoj. Laŭ sciencistoj tiu kapablo povis esti unu el la faktoroj necesaj por la evoluo de lingvo. Kaze de animaloj la soneligado aperas kutime en limigita sfero de kuntekstoj ligitaj kun konduto kaj emosciaj statoj ebligantaj emfazi agreson aŭ averti pri rabobestoj. Homoj emisiante voĉon povas esprimi vicon da emocioj, kaj la voĉo estas strikte ligita kun situacio en kiu homo troviĝas. Novan rigardon al la sonemisio ĉe nanaj ĉimpanzoj alportis esploroj de sciencistoj el la britaj universitatoj en Birmingham kaj St Andrews kaj el la svisa universitato en Neuchatel. Sciencistoj difinis iliajn voĉojn kiel pepkriojn, ĉar temas pri mallongaj, altaj sonoj, kiujn ĉimpanzo emisias ne malfermante la buŝon. Tiu sono aperas dum pozitivaj, negativaj kaj  neutralaj situacioj ekzemple dum la nutrado, marŝado, ripozo, en situacioj ligiaj kun agreso, alarmo, dormoprepariĝo, reciproka hignienzorgo. Sciencistoj ekzamenis akustikan strukturon de tiuj sonoj kaj konstatis, ke ili similas eĉ en diversaj kuntekstoj. Tio signifas, ke nanaj ĉimpanzoj al kiuj estas adresita sono devas ĝisdate taksi situacion kaj konkludi pri ĝia signifo el kunteksto.  Simile okazas ĉe homo. Tio estus konfirmo, ke multaj el la plej gravaj trajtoj de la homa lingvo profunde radikas en la evolulinio komuna por ni kaj niaj simiaj kuzoj.

El la elsendo 11.10.2016. Legas Barbara – 2’32”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

La bona agordo de burdoj dependas de la menuo

Laŭ britaj esploristoj post la dezirinda nutraĵo burdoj kondutas kvazaŭ ili estus en bona agordo.  Sciencistoj el Queen Mary University of London (Britio) informis en la prestiĝa periodaĵo „Science”, ke post kiam ili nutris burdojn per tre dolĉaj akvogutoj ili komencis konduti kvazaŭ  ekregis ilin bona agordo. Tiu mekanimso konata ĉe homoj estis la unuan fojon rimarkita ĉe insektoj. Laŭ sciencistoj tio povas atesti pri tio, ke ĉe insektoj aperas statoj, kiuj plenumas la kriteriojn de emocioj. Tio povas malfermi novajn perspektivojn en la ekzamendado de la emociaj situacioj ĉe relative simplaj nervosistemoj. Laŭ eksplikoj de la ĉefaŭtoro de la esploroj, Clint J. Perry tio helpos difini la cerbomekanismojn, kiuj fundamentas emociojn en la tuta animala mondo. Sciencistoj faris serion da eksperimentoj kun burdoj. Unu el ili konsistis en tio, ke estis simulita atako de araneo, kio okazas en naturaj kondiĉoj. Evidentiĝis, ke burdoj, kiuj pli frue trinkis dolĉan akvon pli rapide post la stresiga evento revenis al serĉado de nutraĵoj. Britaj sciencistoj anoncis pliajn eksperimentojn pri emociaj mekanismoj ĉe insektoj.

El la elsendo 04.10.2016. Legas Barbara kaj Gabi – 1’38”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Homoj obezaj ne vivas plej mallonge

Laŭ la plej novaj esploroj  okazigitaj en Danio rezultas, ke personoj maldikaj tute ne vivas plej longe. La analizo baziĝis sur la donitaĵoj de ĉirkaŭ 100 mil pacientoj kolektataj dum kvar jardekoj. Evidentiĝis laŭ ili, ke la plej longa vivodaŭro karakterizas personojn kun ioma superpezo, kion oni difinas laŭ la indico BMI (korpomaso en kilogramoj dividita per metroj je dua potenco). Indico inter 18,5 kaj 24,9 signifas idealan pezon. Pli suprera indiko indikas superpezon, ekde 30 kalkuliĝas obezeco. La analizoj elmontris, ke antaŭ 40 jaroj plej longe vivis homoj kies BMI-indico egalis al 23,7. Aktuale plej vivolongdaŭraj en Danio estas tiuj, kies MBI-indico egalas al 27. Laŭ la gvidanta la esplorojn Borge Nordestgaard el Kopenhago tio povas ligiĝi kun pli bona terapio kaze de tiaj malsanoj ligitaj kun superpezo,  kiel supertensio.

El la elsendo 28.09.2016. Legas Tomek – 1’10”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Kvar specioj de ĝirafoj

Laŭ genetikaj esploroj sur la tero vivas aktuale kvar apartaj specioj de ĝirafoj, pri kio informis la periodaĵo „Current Biology”. Laŭ antaŭaj klasifikoj ĝirafoj estis konsiderataj kiel animaloj apartenantaj al la sama specio, kvankam oni distingis kelkajn subspeciojn. Tamen la plej novaj esploroj de DNA en Namibio gviditaj de Giraffe  Conservation  Foundation de profesoro Axel Janke sugestas,  ke kvar grupoj de ĝirafoj ne pariĝis inter si kaj la genetika materialo de ili ne estis interŝanĝata de 1-2 milionoj da jaroj. Laŭ sciencistoj, tio estas klara pruvo, ke ĝirafoj evoluis al apartaj specioj. Tiu malkovro gravas en la klopodoj favore al la protekto de ĉi tiuj animaloj. Doktoro Janke komparis diferencojn inter la nun identigitaj kvar specioj Giraffa giraffa, Giraffa tippelskirchi, Giraffa reticulata oraz Giraffa camelopardalis  kun apartecoj inter la polusa kaj bruna ursoj. Tiuj diferencoj sugestas, ke ĉiu specio adaptiĝis al specifaj medio kaj dieto. Tio estos objekto de pliaj esploroj. Dum la lastaj 15 jaroj la populacio de ĝirafoj malkreskis je 40 procentoj. Libere vivas ĉirkaŭ 90 mil de ĉi tiuj animaloj. Tamen ĝis nun ĝirafoj estis klasifigitaj de Internacia Unio de Naturprotekto (IUCN) kiel specio de malmulta zorgo. La nunaj esploroj ŝanĝas ĉi tiun alrigardon.

El la elsendo 20.09.2016. Legas Barbara

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Ĝemeloj, aparte samovaj vivas pli longe

Kiel informis la revuo PLOS ONE ĝemeloj vivas pli longe ol iliaj samaĝuloj, kiuj enmondiĝas unuopule. Tio povas ligiĝi kun la fakto, ke ekde la naskiĝo ili havas personon,  kun kiu ligas ilin forta emocia fadeno. Preskaŭ ĉiuaĝe la unuovaj ĝemeloj vivas pli longe ol ĝemeloj duovaj, kvankam ĉi-lastaj vivas meze ankaŭ pli longe ol personoj el la tuta populacio. La kolektivo de d-ro David Sharrow el la Vaŝingtona Universitato analizis donitaĵojn de preskaŭ tri mil paroj da samseksaj ĝemeloj naskiĝintaj en la jaroj 1870-1900 en Danio. La donitaĵoj devenis el la Dana Registro de Ĝemeloj, kiu estas unu el la plej bonaj ĉi-specaj informbazoj en la mondo. Sekve oni analizis la aĝon de ĝemeloj en mortomomento kaj komparis tion kun la donitaĵoj rilataj al la ĝenerala populacio de Danlando. Estis konsiderita la kaŭzo de la morto ekz. tio, ĉu temis pri subita morto, kaŭzis ĝin akcidento aŭ riska konduto, longiĝa malsano aŭ granda aĝo. Evidentiĝis, ke elcento de personoj vivantaj en ĉiu aĝgrupo estis pli granda rilate la unuovajn ĝemelojn kompare al ĝemeloj duovaj kaj kompare al personoj el la tuta dana populacio. La vivodaŭro de duovaj ĝemeloj estis samtempe pli granda ol inter homoj de la tuta populacio. Oni notis krome, ke la fakto havi ĝemelojn kaze de viroj estis favora en ĉiu aĝo, kaze de virinoj tio estis aparte videbla en juna aĝo. Ĉiam pli da esploroj konfirmas la esencan rolon de genetikaj faktoroj determinantaj la vivolongon. Kaze de ĝemeloj tio ligiĝas ankaŭ kun la forta emocia fadeno, kiu ligas ĝemelojn, aparte unuovajn. Tiu efiko estas esenca aparte antaŭ la 65-a vivojaro kaj estas komparebla kun favora efiko de geedzeco je la vivodaŭro de viroj.

El la elsendo 20.09.2016. Legas Tomek – 2’08”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Similaj komprenmekanismoj de parolo ĉe homoj kaj hundoj

Por distingi la homan parolon hundoj uzas la samajn cerboregionojn kiel homoj. Ili kapablas kompreni la parolan komunikon, kiel ankau tiun, kiu baziĝas sur intonacio. La esplorrezultojn pri tio publikigis la periodaĵo „Science”. Sciencistoj el la budapeŝta universitato elmontris, ke homoj ne estas la unusolaj kreitaĵoj kapablaj kompreni la parolon. Hundoj ankaŭ tion kapablas kaj tiucele utiligas la samajn kiel homo cerboregionojn. Tio signifas, ke la kapablo percepti leksikajn stimulojn evoluis multe pli frue ol supozite. En la esploro estis aplikita la bildiga metodo de funkcieca magneta rezonanco (fMRI).  Kiam hundoj troviĝis en skanujo ili aŭdis surbendigojn, en kiuj trejnisto estis diranta difintajn vortojn aŭ espirmojn kun varia intonacio. Iuj vortoj aŭ frazoj havis neutralan karakteron, aliaj signifis ion pozitivan. Parto estis eldirata per indiferenta tono, parto per tono rezervita por esprimi laŭdojn. Kiam hundoj aŭdis vortojn aŭ esprimojn ligitajn kun laŭdo aktiviĝadis ilia maldekstra cerboparto kaj intonacio ne estis grava. Hundoj simile kiel homoj perceptis la signifon de la unuopaj vortoj. Tamen kiam hundoj aŭdis laŭdotonon aktiviĝis en ilia cerbo konformaj receptoroj en la dekstra parto de la cerbo. Ili estis sentemaj pri la intonaciaj ŝanĝoj kaj por distingi ilin utiligis la samajn cerbosferoj kiel homoj. Samtempe la premicentro en la cerbo de hundoj estis stimulita nur tiam, kiam ili aŭdis laŭdon esprimitan per konformaj parolo kaj intonacio. Por kompreni komunikon ili bezonis kongruecon inter parolo kaj intonacio.

El la elsendo 13.09.2016. Legas Gabi – 2’01” 

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Pupo-roboto nutranta sin per lumo el Pollando

Polaj esploristoj el la Fizika Fakultato de la Varsovia Universitato aplikante la teknologion de lumstimulataj elastomeroj kreita en LENS-Instituto en Florenco demonstris roboton, kiu imitas la movojn de pupo. La 15-milimetra roboto ĉerpas la energion kaj estas stirata helpe de modulata laserfasko. Krom la moviĝado tra plata surfaco ĝi kapablas surgrimpi deklivon, traiĝi tra malvastaj fendoj kaj transporti objektojn eĉ 6-oble pli pezajn ol ĝi mem. La provoj konstrui elastajn robotojn estis ĝis nun limigitaj pro malfacilo provizi ilin per energio kaj malfacilo kontroli ilian moviĝon. Nur la uzo de novaj „inteligentaj materialoj”, inkluzive de kristallikvaj elastomeroj malfermis la eblecon projekti kaj konstrui robotojn je la grandeco de insektoj, kaj eĉ malpli grandajn. Dank’ al la konforma orientigo de elastomerokonsisteroj ĝi povas modifi sian formon, kiam ĝi estas prilumita per laserfasko. Tio ebligas distancan energiprovizon kaj stiradon de roboto – eĉ tre malgranda – helpe de lumo. La projektado de robotoj el molaj elastomeroj postulas plenan ŝanĝon de la rezonado pri mekaniko, energiprovizado kaj stirado. Sciencistoj havas la esperon, ke la nova generacio de elastomeroj ebligos baldaŭ elkonstrui robotojn navigantajn sur la akvosurfaco  kaj sub ĝi, kaj eĉ robotojn mikroaviadistojn. La esploroj pri ministrukturoj kun interesaj optikaj kaj optikaj-mekanikaj proprecoj estas financataj de la Nacia Scienccentro kadre de la projekto „Lumo sur malpli ofte vizitataj padoj – optiko de tridimensiaj fotonikaj strukturoj”.

El la elsendo 06.09.2016. Legas Barbara kaj Tomek – 2’01”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Maljuniĝado kaj tiaj faktoroj kiel mensostato kaj sano

Maljuniĝado dependas ne sole de la sanstato, sed ankaŭ de la mensostato. Laŭ irlandaj specialistoj, personoj, kiuj ne timas la tempopason kaj pozitive rilatas al sia maljuna aĝo havas pli bonan sanon kaj estas pli lertaj. Pesimismo kaj malbona farto povas rekte akceli la maljuniĝadon kaj neplenlertecon.  Irish Longitudinal Study on Ageing (TILDA) per ekzamenadoj ĉirkaŭprenis 4135 senjorojn. Oni observis ilin dum du jaroj, kio sufiĉis rimarki la ŝanĝon de ilia stato depende de la rilato al la vivo kaj la maljuniĝado. Tiuj, kiuj  malbone toleris la tempopason estis malpli lertaj fizike kaj malkreskis ilia mensolerteco. Senjoroj optimistaj,  malgraŭ sia malpli bona sanstato ĝuis pli grandan mensolertecon.  Laŭ doktoro Robertson ĉio influas tion, kiel ni maljuniĝas. Niaj pensoj, paroloj kaj eĉ la maniero, en kiu oni skribas pri la maljuniĝado. Similajn konkludojn tiris sciencistoj el University College London, kiuj siajn esplorojn pri la temo publikigis en 2014. Tiam ili sciigis, ke senjoroj pozitive rilatantaj al la maljuneco kaj manifestantaj pli grandan vivĝojon estas pli longe memstaraj kaj havas pli bonan sanstaton. Personoj malpli kontentaj pri sia vivo trioble pli ofte bezonis helpon dum ellitiĝado, sinvestado kaj lavado.

El la elsendo 30.08.2016. Legas Barbara kaj Tomek – 1’40”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Melopsitakoj,  ekspertoj pri gramatiko

La esploroj el 2014 elmontris, ke kelkdek genoj respondecaj pro la homa parolo funkcias simile en la cerbo de birdoj, tiaj kiel melopsitako aŭ Taeniopygia guttata. Kiel informis nun la periodaĵo „PNAS” dank’ al la simila al la homa „gramatika” cerbofunkciado melopsitako kapablas rekoni la sonsignifon en la aliformita kanto de alia birdo. Michelle Spierings kaj Carel ten Cate el la nederlanda universitato en Lejdo kreis novajn birdkantajn melodiojn, kunigante tri diversajn fragmentojn de la surbendigita birdokanto. Sekve ili aŭdigis la surbendigon al melopsitakoj (Melopsittacus undulatus) kaj al aliaj birdoj de la specio Taeniopygia guttata laŭ la modelo  AAB aŭ ABA. La birdoj ellernis reagi per la ekplukado, kiam aŭdiĝis AAB-versio. Poste sciencistoj aŭdigis al la birdoj novajn sonkombinaĵojn. Ĉar la birdoj de la specio Taeniopygia guttata ne lernis la plukadon aŭdante la sonserion ABA, ili ankaŭ ne reagis aŭdante la sonmodelon CCA, kvazaŭ koncentriĝante pri tio, ke la fragmento A aŭdiĝis en la fino de nova sonkombinaĵo. Alimaniere okazis kaze de melopsitakoj, kiuj koncentriĝis pri la strukturo de komponaĵo kaj ekplukis aŭdinte la kombinaĵon CCA, kvazaŭ konjektante, ke temas pri la sama strukturo, kiel AAB. Sekve de tio Spiering konkludis, ke se temas pri gramatiko melopsitakoj lernas strukturojn kiel homoj. Tio liaopinie estas laŭvica pruvo pri evolukongrueco de la voĉkapabloj ĉe homoj kaj birdoj.

El la elsendo 30.08.2016. Legas Barbara kaj Tomek – 1’57”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Kapreloj disponas pri interna kompasmekanismo

Kiel tio okazas, ke kapreoloj en la grego, kiam impetas por fuĝi ne koliziias unu kontraŭ la aliajn, sed kiel kohera grupo galopas al unu direkto. Ĉeĥaj sciencistoj asertas, ke kapreoloj kapablas gvidi sin per la tera magneta kampo. Siajn observojn ili efektivigis en 60 spacoj sur la tereno de Ĉeĥio inter aprilo kaj aŭgusto 2014. Pri tio ili informis en “Behavioral Ecology and Sociobiology”. Oni rimarkis, ke kiam kapreoloj en la grego paŝtas sin sur la kampo ili metas siajn korpojn laŭ la akso nordo-sudo. Laŭ la sama akso ili fuĝe ekgalopas. Kiam kapreoloj estas timigitaj, ĝenerale ili forfuĝas de for de observanto, sed ne simple al la kontraŭa direkto, sed ĝuste sekvante la akson nordo-sudo. Samtempe ili konsekvence  evitas moviĝi laŭ la akso oriento-okcidento. Tiaj faktoroj, kiel ventodirekto aŭ sunpozicio estis seninfluaj je ilia fuĝodirekto. Tiu tendenco estis pli klara en la grego ol en la kazo de unuopaj animaloj. Laŭ Petr Obleser el la Ĉeĥa Naturscienca Universitato en Prago kaj Hynk Burda el la Universitatao en Duisburgo-Essen (Germanio), kiuj estas la ĉefaŭtoroj de la publikaĵo, tiu fuĝmaniero helpas al kapreoloj reveni al la sama loko, kiam minaco pasas. Ĝi povas esti ankaŭ utila, kiam femalo nutras la idojn. Tiam por kelka tempo ĝi lasas ilin en alta herbo aŭ greno por poste reveni kaj nutri ilin.

El la elsendo 23.08.2016. Legas Barbara kaj Tomek – 1’46”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Natura aŭdoaparato en la cerbo

Problemojn kun la aŭdokapablo havas ĉirkaŭ 90 procentoj de personoj post la 80-a vivojaro. Kiel pruvis doktoro Claude Alain tiun procezon akompanas interesa fenomeno. En la periodo de aŭdokapabla lezo sferojn de alifarado kaj interpretado de sonoj transprenas aliaj cerbosferoj. Informis pri tio la periodaĵo „Nature Communications”. Sciencistoj analizis la cerboaktivecon de 16 junaĝaj plenkreskuloj kaj de 16 grizaĝuloj kaj ilian kapablon rekoni silabojn en kondiĉoj de ŝanĝiĝanta fone perturbonivelo. Oni sukcesis identigi apartan cerbosferon dank’ al kiu grizaĝuloj kapablas distingi parolon disde la fona bruo. Temas pri la troviĝanta en >lobus frontalis< centro, kiu normale respondecas pro realigo kaj ne interpreto de la  parolo. Tiu malkovro povos revoluciigi la kuracadon de personoj perdantaj la aŭdokapablon kaj plibonigi la funkciadon de aŭdoaparatoj. La ĉefa problemo de personoj lezitaj aŭdokapable ne estas tiom nesufiĉa laŭteco, kiom kunfandiĝo de esencaj informoj kun la fona bruo. Sciante pri kompensa kapablo de la cerbo specialistoj povas krei trejnprogramon, kiu ebligos al pacientoj kompreni la parolon, altigante ilian kapablon komuniki kun aliaj homoj, sekve de kio ankaŭ ilian vivkvaliton. Doktoro Claude Alain el Rotman Research Institute ĉe Baycrest Health Sciences gvidas jam esplorojn pri tia programo.

El la elsendo 16.08.2016. Legas Barbara  kaj Tomek – 1’47”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

La sesa senso de la homo

La reagoj registritaj dum elektroencefalografio – EEG estas onidire la plej forta pruvo pri la kapablo de la homoj percepti kaj gvidi sin per geomagneta kampo. Oni konstatis ĝin ĉe insektoj, migraj birdoj kaj ankaŭ ĉe kelkkiuj mamuloj. Tamen ĝia ekzisto ĉe la homo estis sole konjektata kaj al la ĉi-rilataj informoj – ne ĉiam science bazitaj. Iuj rilatis al ili same kiel al informoj pri telepatio. Pluraj eksperimentoj ne alportis decidan solvon. Lastatempe Joe Kirschvink el la prestiĝa usona Caltech deklaris, ke li akiris nesubfoseblajn pruvojn pri la percepto de geomagneta kampo ankaŭ fare de la homo. Siajn esplorojn li efektivigis helpe de 24 volontuloj. Laboratorioj en Japanio kaj en Novzelando entreprenis la klopodojn ripeti liajn testojn por konfirmi liajn rezultojn aŭ ilin kontesti. En izolita ejo, la tiel nomata Faraday-kaĝo  du etaĝojn sub la tero Kirschvink subigis volontulojn al testado. Ili troviĝis en plena silento kaj mallumo havante sur la kapo elektrodojn de EEG. La esploristo sekve estis funkciiganta aparataron por krei la magnetan kampon kaj ekzamenis la homajn reagojn. Ĉiu volontulo estis subigita al unuhora testado. La kolektivo el Caltech malkovris, ke ĉe specifa situo de la linioj de la geomagneta kampo la alfa-ondoj esence malfortiĝis. Ĉar en ilia ĉirkaŭaĵo ŝanĝiĝas sole la magneta kampo (pro manko de aliaj impulsoj) Kirschvink asertas, ke homoj nekonscie sentas ĉi tiun kampon. Tio, liaopinie,  estas pruvo pri la homa evoluhistorio. La percepto de la geomagneta kampo estas unu el la primaraj sensoj. Kiel eblas komenti la kapablon percepti la geomagnetan kampon fare de la homo? Estas du hipotezoj. La unua ligiĝas kun la funkciado de kriptokromoj – fotosensoroj de la blua lumo. Al birdoj ili helpas navigi dum la migrado. Ili troviĝas ankaŭ en la homa retino, tamen ne estas sciate, kiel ili povus influi la spacorientiĝon. La alia hipotezo, subtenata de Kirschvink ligiĝas kun la fakto, ke en la homaj ĉeloj troviĝas magnetito, mineralo kun fortaj magnetoproprecoj. Magnetito, kiel estas pruvite,  aperas en la birdaj bekoj kaj en fiŝaj buŝoj.

El la elsendo 09.08.2016. Legas Barbara  – 2’59”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Pola-germana sciencista teamo premiita per COPERNICUS

Profesorino Agnieszka Chacińska el la Instituto pri Molekula kaj Ĉela Biologio en Varsovio kaj profesoro Peter Rehling el la Medicina Centro de Universitato en Getingo fariĝis laŭreatoj de la sesa eldono de la Pola-Germana Scienca Premio COPERNICUS. Ĝi estas atribuata komune de la Fondaĵo favore al la Pola Scienco kaj Deutsche Forschungsgemeinschaft (DFG). La sciencista paro estis distingita pro komune realigataj esploroj, kiuj kontribuis al malkovro de ŝlosilaj mekanismoj de biogenezo de mitokondrioj. La premio estas atribuata ĉiun duan jaron ekde 2006 kaj celas honori la kunlaborantojn esploristojn el Pollando kaj el Germanio, kiuj povas dokumenti elstarajn sciencistajn atingaĵojn rezultantajn de la reciproka kunlaboro en ajna sciencbranĉo. La teamo Chacińska-Rehling kunlaboras ekde 2001. Iliaj esplorrezultoj revoluciigis opiniojn pri la dinamiko kaj kunordigo de procezoj ligitaj kun importo de mitokondriaj proteinoj, trafinte al la plej gravaj internaciaj studlibroj. Pri signifo de ĉi tiu kunlaboro atestas 17 komunaj publikaĵoj en renomaj mondaj sciencaj revuoj, inkluzive de  „Cell” kaj „Science”. Ilia kunlaboro inaŭguris intense disvolviĝantan sciencistan interŝanĝon de partoprenantoj de doktorigaj studoj kaj postdoktorigaj staĝoj inter centroj en Varsovio kaj Getingo.

El la elsendo 20.07.2016. Legas Tomek  – 1’33”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

 Usonanoj kaj ĉinoj distingis bialistokan studenton

Petros Psyllos, studento de la Bialistoka Politekniko prezentis en Usono dum Internacia Foiro de Inventemo kaj Novumoj „Inpex” mobilan aranĝaĵon por  priskiribi la mondon helpe de vortoj, muzikoj kaj tuŝstimuloj, kiu celas helpi la ĉiutagan vivon de homoj blindaj kaj malbone vidantaj. La  sistemo „Matia” ricevis oran medalon de la foiro kaj premiojn de la Ĉina Societo de Novumoj kaj de la Pola Sciencakademio, krome specialan distingon Golden Star Award 2016. Personoj bilndaj aŭ malbone vidantoj povas pendigi la aranĝaĵon ĉe la kolo aŭ fiksi ĝin ĉe la ĉemizo. Ĝi ligiĝas pere de bluetooth kun la troviĝanta enpoŝe inteligenta telefono. La tasko de la inventaĵo estas priskribi la mondon helpe de vortoj, muziko kaj tuŝstimuoj. La tuto havas 14 sensorojn, kio ebligas al blindulo orientiĝi en la spaco, identigi objektojn, baraĵojn kaj minacojn, legi tekstojn, priservi telefonon en publikaj lokoj kaj alvoki helpon. La inventaĵo de Petros Psyllos el la Bialistoka Politekniko ricevis pli frue francan premion de la Ministerio por la Sociaj Aferoj kaj Sano kaj la oran medalon de la 115-a Foiro de Inventemo – Concours Lepine en Parizo.

El la elsendo 28.06.2016. Legas Tomek  – 1’21”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Prof-ino M. Delaperriere honorofica doktoro de la Silezia Universitato

Elstara esploristino de la pola literaturo kaj kulturo eksterlande, prof.-ino Maria Delaperriere fariĝis la honoroofica doktoro de la Silezia Universitato. La evento okazis lige kun la okazanta tie en junio 6-a Monda Kongreso de Polaj Filologoj. Profesorino Maria Delaperriere estas organizantino de pluraj renkontiĝoj kaj konferencoj en francaj sciencistaj centroj dediĉitaj al la pola literaturo kaj kulturo. Dum la solenaĵo ŝi memorigis, ke en Francio funkcias kelkaj centroj de la pola filologio, en kiuj okazas diversaj eventoj se temas pri la pola literaturo kaj kulturo. Ne temas sole pi didaktiko, sed ankaŭ sciencaj sesioj kaj konferencj, kiuj estas malfermaj al la publiko. Dank’ al tio studentoj rekrutiĝas ne sole el  poldevenuloj, sed ankaŭ el francoj. Profesorino Maria Delperriere naskiĝis en 1941 en Krakovo, kie en la Jagelona Universitato ŝi diplomitiĝis pri la pola filologiao. Poste ŝi komencis studojn pri romanistiko, kiujn ŝi daŭrigis en Sorbono. Malgraŭ tio, ke ekde 1965 ŝi loĝas en Francio ŝiaj sciencaj interesiĝoj daŭre fokusiĝas pri la pola literaturo kaj kulturo. Ŝi aŭtoras kelkajn librojn en la pola kaj franca lingvoj, preskaŭ 30 redaktajn verkojn kaj 150 sciencajn artikolojn. En 2011 ŝia libro „La pola literaturo en socia interinfluo. Komparaj skizoj pri literaturo kaj kulturo” estis rekonita kiel la plej bona libro verkita pollingve fare de verkisto konstante loĝanta eksterlande. De jaroj ŝi engaĝiĝas en la kulturan vivon de poloj esterlande estante membro de la Historia-Literatura Societo en Parizo, Societo de Polaj filologoj en Francio kaj en Pola Akademio de Kapabloj. Ĝi eniras la konsiston de la kapitulo de Poezia Premio, al kiu patronecas Wisława Szymborska.

El la elsendo 28.06.2016. Legas Maciek  – 2’10”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Dulingveco helpas supervenki la sekvojn de apopleksio

Apopleksio povas alkonduki al afazio, kio manifestiĝas en perdo de la kapablo paroli kaj kompreni parolon. Parto de la lezitaj pacientoj post certa tempo reakiras tamen la eblecon komuniki. Pli grandan ŝancon reakiri mensan lertecon post apopleksio havas personoj dulingvaj aŭ regantaj pli da lingvoj. Tio rezultas el la esploroj de neŭrologo el la Nacia Instituto pri la Psika Sano en Bangaloro en la Hinda Unio, prof. Suvarn Alladi. Li elmontris tion laŭ la ekzemplo de loĝantoj de Hajderabado en la sudo de la lando, kiuj ĉiutage komunikas helpe de almenaŭ du lingvoj senkonsidere al siaj klereco kaj socia statuso. Profesoro Alladi dum du jaroj observis la resaniĝadon de 608 personoj suferintaj apopleksion, inter kiuj 353 estis dulingvaj kaj 255 uzis sole unu lingvon. Evidentiĝis, ke inter la dulingvuloj pli ol 40 procentoj reakiris la kapablon interkompreniĝi, inter unulingvuloj malpli ol 20 procentoj. La kunaŭtoro de la esploroj, d-ro Thomas Bak el la Edinburga Universitato atentigis, ke la dulingvuloj ne nur pli ofte superis afazion, sed  ankaŭ pli bone solvadis testojn pri la parkerokapablo kaj pri la alifarado de informoj. Ili estis en malpli granda grado minacitaj de demenco. Simila dependeco kaze de demenco estis konstatita ĉe personoj kun supera edukiteco, ĉe kiuj la malsano aperis kutime malpli frue. Laŭ doktoro Bak la kono de lingvoj kaŭzas, ke en la cerbo estas pli da nervoligoj dank’ al kio ekzistas pli granda rezervo kaze de damaĝo de cerboĉeloj. D-ro Jose Biller el Loyola University Stritch School of Medicine Chicago asertas, ke estas afero sensignifa en kiu vivperiodo ni ellernas la duan lingvon. Ĉiam tio malfruigas la makreskon de cerbolerteco ligita kun aĝo.

El la elsendo 21.06.2016. Legas Maciek – 2’32”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Polaj liceananoj gajnis CERN-konkurson

Projekto de la polaj lernantoj el Płock, el la liceo de Stanisław Małachowski, la plej malnova pola lernejo, gajnis la globskalan konkurson Beam Line For Schools 2016 CERN. Temas pri uzo de elementaj partikloj, muonoj por skani egiptajn piramidojn. Laŭ la kreita de ili matematika modelo, verkonfirmiganta pli fruajn sciencistajn difinojn en la piramido de Ĥafra en Gizo – el ĉ. 2532-a jaro antaŭ nia erao – povas troviĝi ne malkovrita ankoraŭ kamero. Sian hipotezon ili verkonformigos en septembro dum serio de eksperimentoj, kiujn oni gvidas en la Eŭropa Organizo de la Nukleaj Esploroj – CERN. Ĝi estas la plej granda kaj la plej grava en la mondo esplorcentro de fiziko de elementaj partikloj. Per sia projekto grupo de lernantoj el la akademia klaso kun fizika profilo dubigas la esplorojn de la usona fizikisto kaj Nobelpremiito el 1968, profesoro Luis Alvarez. Li kiel la unua en la historio skanis per muona radiografia tekniko Ĥafra-piramidon. Liaj ekzamenadoj ne elmontris la ekziston de nemalkovritaj ejoj. Nun la polaj lernantoj faros eksperimentojn, kiuj ebligos ekzameni kiamaniere muonoj traiĝas tra kalkoŝtono, el kiu estas konstruitaj piramidoj. Tio ebligos verdikti, ĉu ilia matematika modelo estas prava kaj ĉu la tezo pri nemalkovrita kamero estas ĝusta. La lernantoj el Płock fariĝis laŭreatoj de CERN-konkurso kun siaj samaĝuloj el  la brita Colchester Royal Grammar School. Ambaŭ kolektivoj realigante apartajn aŭtorajn projektojn pri fiziko de elementaj partikloj venkis la rivaladon de 149 mezlernejaj esplorgrupoj el la tuta mondo.

El la elsendo 14.06.2016. Legas Tomek  – 1’56”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

“Graphene Week” en Varsovio

Ĉirkaŭ 700 esploristoj, sciencistoj el pli ol 40 landoj debatas en Varsovio pri la estonteco de esploroj pri grafeno kaj pri la apliko de ĉi tiu moderna materialo. Inter esploristoj pri produktado kaj utiligado de grafeno troviĝas Nobel-premiito, Kontantin Nowosiołow. La konferenco estas organizita de la Eŭropa Komisiono kadre de la 10-jara programo de la Eŭropa Unio „Graphene Flagship”. Ĝi celas evoluigi la sciencajn laborojn pri la utiligo de grafeno kaj aliaj dudimensiaj materialoj en diversaj sferoj de la vivo kaj mastrumado. Tiun ĉi projekton partoprenas 150 partneroj el 23 landoj. La elekto de Pollando por la nunjara konferenco estas la rekonesprimo de la eŭropaj sciencitoj por la kontribuo de la varsoviaj sciencistoj, unuavice doktoro Włodzimierz Strupiński, kiu estas unu el la antaŭkurieroj pri esploroj koncerne grafenon.

El la elsendo 14.06.2016. Legas Barbara  – 1’12”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Ĉiam pli da meduzoj en la Meditereanea Maro

Laŭ la ekspertoj debatintaj en Barcelono dum la 5-a Internacia Simpozio pri Ekspansio de Meduzoj dum la nunjara somero estos pli da tiuj animaloj ol ĝis nun. Samtempe kreskas nombro de meduzoj minacaj. Plimulto de ili ne estas danĝera, sed ĉiam pli ofte renkonteblaj estas la tiel nomataj lumantaj meduzoj, ĉe kies tentakloj estas lokitaj knidoj. Minaca estas ankaŭ la tiel nomata „portugala velisto’, t.e. fizalio. Sur la marsurfaco videbliĝas  sole drivanta simila al velo veziko dum en la maro troviĝas la piktenakloj. Internacia Simpozio pri Ekspansio de Meduzoj la unuan fojon estis organizita en Eŭropo. Meditereaneo estas la akveno, en kiu plej rapide  kreskas la nombro de tiuj animaloj. Laŭ sciencisoj en Barcelono kaŭzas tion sekaj vintroj, ĉiam pli varmaj someroj kaj raba mastrumedo per kaptado de fiŝoj, kiuj nutras sin per meduzoj.

El la elsendo 07.06.2016. Legas Gabi  – 1’10”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Religiaj praktikoj kaj vivodaŭro

Sciencistoj el la Harvarda TH Chan-Lernejo de Publika Sano en Bostono analizis donitaĵojn el la jaroj 1992-2012, kiuj rilatas al 74 kaj duona mil virinoj – ĉefe kristaninoj – kiuj partoprenis ampleksajn esplorojn de Nurses’ Health Study. Ili ĉiun duan jaron plenigis enketojn pri sia nutromaniero, vivstilo kaj sano, ĉiun kvaran jaron enketon pri la ofteco partopreni meson. Post la konsidero de vico da faktoroj, kiel dieto, fizika aktiveco, uzo de alkoholaĵoj, fumado, indico pri dikeco, socia integriĝo, deprimo aŭ etna deveno – sciencistoj konkludis, ke mortoofteco inter virinoj, kiuj partoprenis meson pli ofte ol unu fojon semajne estis je 33 procentoj malpli alta kompare al virinoj, kiuj entute ne frekventis preĝejon. Kaze de virinoj partoprenintaj meson unu fojon semajne la mortoofteco estis malpli alta je 26 procentoj, kaj kaze de virinoj, kiuj praktikis tion malpli ofte ol unu fojon semajne je 13 procentoj. Ĉe la virinoj, kiuj partoprenis meson almenaŭ unu fojon semajne la mortoofteco pro la sangocirkulaj problemoj estis je 27 procentoj malpli alta, pro kancero je 21 procentoj. Pri iliaj esplorrezultoj skribis “JAMA Internal Medicine”. La aŭtoro de la analizo dr-o Tyler VanderWeele la partopreno en meso grandigas la senton de la socia subteno, malgrandigas la deziron fumi, reduktas deprimosimptomojn kaj ebligas ekhavi pli optimisman kaj esperoplenan rigardon al la vivo. Liaopinie senkonsidere al la spiritaj aspektoj meso povas plibonigi psikofizikan sanon.

El la elsendo 31.05.2016. Legas Tomek  – 1’54”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Sovaĝaj, arbaraj abeloj

La stato de la sovaĝaj abeloj en la arbaraj abeluloj estas taksita kiel bona kaj ilia mielo – bonkvalita. Temas pri la projekto “Tradicia mielproduktado, kiel savo por la sovaĝaj abeloj en arbaroj”, kiu estis realigita en kvar arbarkompleksaj regionoj de la nordorienta Pollando.  Kadre de la preskaŭ dujara projekto okazis i.a. elkonstruo de arbaraj abelujoj kaj arbartrunkaj abelujoj, instrukciado de arbaraj mielproduktantoj, establo de edukvojetoj, sciencaj esploroj kaj juristaj analizoj. La sciencaj esploroj sub la gvido de doktorino Beata Madras-Majewska koncentriĝis pri observado de kondukto de abelaj familioj sur terenoj, kie kreiĝis la  arbaraj abeluoj, pri pritakso de la specia aparteno de abeloj kaj ilia sanstato. Oni taksis ankaŭ la kvaliton de la arbarabeluja mielo. Kvankam evidentiĝis, ke sovaĝaj abeloj sur la esploritaj terenoj reprezentas tri rasojn: centraeŭropan, ukrainan kaj kaŭkazian,  tamen la plimulto estis rasmiksitaj. Kiel la ĉefan atingaĵon de la projekto oni taksis kreskon de la socia konscio pri la rolo kaj signifo de sovaĝaj abeloj en la naturo kaj kreskantan intersiĝon pri la arbara abelbredado. Tiuj tradicioj en Pollando malaperis en 18-a jarcento kaj komence de la 19-a jarcento ne nur pro la evoluo de agrikulturo, industrio kaj pli efikaj metodoj bredi abelojn, sed ankaŭ pro administraciaj malpermesoj. Aktuale la tradicia arbara abelbredado transdaŭris en la suda Uralo, en la Baŝkira Respubliko en Rusio. Mielo produktata de sovaĝaj abeloj estas tie varo serĉata kaj atingas altajn prezojn.

El la elsendo 24.05.2016. Legas Maciek  – 1’55”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Malaperas arkipelagoj

La nivelo de la maroj kaj oceanoj kreskas en la tuta mondo, sed en la regiono de Salomona Insularo la altiĝo estas escepte alta kaj egalas al 7 milimetroj jare, kio estas duoble pli ol la meza indico.  La Salomona Insularo estas lando agrukultura, kie oni kultivas kososnuksojn, batatojn, kakaoarbojn. En la loka mastrumado industrio okupas nur 9 procentojn. La emisiado de la forcejaj gasoj, kiujn oni kulpigas kiel la ĉefan kaŭzanton de la globskala varmiĝo estas tie apenaŭa. Sed ĝuste pro sia malfavora situo la Insularo suferas aparte pro gasoj produktataj kaj emisiataj en la aeron de la monda industrio kaj transporto. Malfavoras aldone la situacion blovantaj tie ŝiraj ventoj. La analizo de la aviadaj kaj satelitaj mapoj, kion faris sciencistoj el la Universitato en Queensland elmontras, ke antaŭ la 2014-a jaro la Salomona Insularo malgrandiĝis je kvin insuloj kun la surfaco inter unu kaj kvin hektaroj. Aldone la surfaco de ses aliaj insuloj malkreskis inter 20 kaj 62 procentoj. La situacio sur la Salomona Insularo elmontras, kio atendas multajn aliajn landojn, kiuj kvankam apenaŭ portas respondecon pro la globskala varmiĝo suferas malfavoran situacion pro fortaj ventoj aŭ detruaj submaraj akvofluoj.

El la elsendo 24.05.2016. Legas Barbara  – 1’46”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Sciencaj festivaloj en Krakovo

En Krakovo lastĵaŭde komenciĝis la 16-a Festivalo de la Scienco, al kiu patronecas sciencfikcia verkisto, filozofo kaj futurologo Stanisław Lem, kies 10-a mortodatrevno pasas nunjare. La devizo de la nunjara festivalo estas „Tempo kaj spaco”, al kiu Lem forte ligis en sia verkado. Iam la fantasta-scienca kreado de Lem estis konsiderita kiel fikcio, sed nun la mondoelementoj de liaj verkoj speguliĝas en la realaj scienatigaĵoj. La ideoj de Stanisław Lem antaŭ 50 jaroj neimageblaj hodiaŭ estas realo. Tio, kio estis fantazio, nun – kiel la ekzemple virtuala realo – funkcias.  La festivalon ĉiujare organizas alia altlernejo, ĉi-jare temas pri la krakova Pedagogia Universitato. Pli frue, ĉar marde ankaŭ en Krakovo komenciĝis la tria eldono de Copernicus Festivalo organizita de la Universala Semajnrevuo kaj la Kopernik-Centro de Interbranĉaj Esploroj. La nunjara festivala eldono celas montri diversajn dimensiojn de scienco en la kulturo kaj rilatas al la ideo de belo. En la daŭro de Cipernicuas Festival la partoprenantoj konsideros la kriteriojn de bela, ĝian naturon kaj ankaŭ tion, kiel la ideo de belo funkcias en matematiko, filozofio aŭ religio. En la festivala katalogo troviĝas ankaŭ artikolo de nia redakcia kolego Tomasz Miller sub la titolo „Belo egalsignifas veron”, en kiu li atentigas i.a., ke simile kiel faris tion antikvuloj kiel escencon de belo ni agnoskos simetrion, do nuntempaj fizikistoj fariĝas ne sole serĉantoj de vero, sed ankaŭ estetikuloj laŭ la kosma skalo”.

El la elsendo 20.05.2016. Legas Barbara  – 2’22”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Polaj inventaĵoj premiitaj en Parizo

Sep orajn medalojn, ok arĝentajn kaj naŭ bronzajn akiris polaj inventistoj dum la Internacia Foiro de Inventemo  „Concours Lépine” en Parizo. La sistemo de la navigado kaj avertado de blinduloj, nanokompozita materialo – grafenpetaloj metalizitaj per nikelo, termoefika maniero detrui plurmaterialajn pakumojn, elektronika lupeo funkcianta kun la uzo de plurfunkcia poŝtelefono, aŭdosistemo stimultanta la cerbon de frunaskitoj en inkubatoro – jen nur kelkaj el la polaj inventaĵoj distingitaj per la oraj medaloj. En la 115-a eldono de la Foiro „Concours Lépine”, organizita ekde 1901,  krom la menciitaj medaloj poloj ricevis tri medalojn de AISF (Societo de la francaj inventantoj kaj produktantoj) kaj kelkajn specialajn medalojn. En la konkurso estis prezentitaj pli ol 600 inventaĵoj. Unu kvarono estis distingita, inkluzive de ĉiuj el Pollando.

El la elsendo 17.05.2016. Legas Tomek  – 1’03”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Kontakto kun arto pozitive influas homan sanon

Rigardado de artverkoj reduktas streson kaj pozitive influas sanon. Tio estas la ĉefrezulto de sciencistaj esploroj inter personoj 19-81-jaraĝaj en Bolonjo. Italaj sciencistoj ekzamenis la reagon de la homa organismo post la rigardado de freskoj en sanktejo en Piemonto. La unuan fojon oni faris precizajn mezuradojn pri organismoŝanĝoj sekve de la kontakto kun la belarto. La ekzamenadoj okazis en la majesta 16-jarcenta sanktejo en Vicoforte apud Cuneo, kiu famas pri la plej granda en la mondo elipsoforma kupolo ornamita per freskoj. En la eksperimento partoprenis personoj kun mezgrada kaj supera klereco, kiuj havis averaĝan kontakton kun arto. Antaŭ la eniro kaj post la eliro de la subigitaj al ekzamenado vizitantoj kuracistoj de loka sankonsultejo prenis de ili la salivprovaĵojn por konstati la nivelon de kortizolo. Temas pri la tiel nomata hormono de streso. Ĝia troo kondukas al multaj malsanoj, kor-angiaj komplikaĵoj, perturboj de la rezistosistemo, deprimo, kronika laco. Ĉe la partoprenintoj de la eksperimento oni konstatis la malkreskon de la nivelo de kortizolo meze je 60 procentoj. Eĉ 90 procentoj de ili konfesis, ke post la rigardado de la freskoj ili fartis pli bone. Kvankam la kontakto kun arto kiel terapimetodo ne estas io nova, tamen la unuan fojon dank’ al la menciita  analizo eblis ekzameni la salubran efikon de kulturo kaj arto je la homa sano. Tio malfermas novajn eblojn subteni la kuracadon de diversaj malsanoj, ekzemple Alzheimer-malsanon ankaŭ pere de kontakto kun artverkoj.

El la elsendo 17.05.2016. Legas Barbara  – 2’05”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Mono influas la konduton de infanoj

Mono influas la konduton de infanoj, eĉ de tiuj,   kiuj ne konas ĝian valoron. Disponante pri mono malgrandaj infanoj pli engaĝiĝas kaj kocentriĝas pri iu laboro, sed samtempe malpli volonte helpas al aliaj, dividas sian propraĵon kun aliaj, malpli pretas al seninteresa donacado.  Tion konkludis sciencistoj el la Universitatoj de Minesoto kaj Ilinojo. La eksperimenton partoprenis 550 infanoj el Pollando kaj Usono en la aĝo de 3 ĝis 6 jaroj. Komence ili estis petitaj klasifiki monon aŭ butonojn kaj post la plenumo de la tasko kunmeti puzlon. Evidentiĝis, ke 73 procentoj de infanoj, kiuj klasifikis monon kapablis koncentriĝi pri puzlokunmetado almenaŭ du minutojn, nur 56 procentoj kapablis tion en la grupo, kiu  klasifikis butonojn. Laŭvica eksperimento estis simila, sed ĉi-foje post la klasifiko de mono aŭ butunoj infanoj devis helpi al la kunordiganto kolekti kolorajn krajonojn por alia infano. Infanoj, kiuj ludis per vera mono malpli volonte plenumis tiun taskon ol tiuj, kiuj klasifikis butonojn. Esploristoj decidis fine ekzameni ĉu similan efikon povos kaŭzi bombonoj. Ĉi-foje infanoj formis tri grupojn klasifikante monon, butonojn aŭ bombonojn. Post la fino de la tasko la infanoj estis informitaj, ke ili povas elekti kaj preni por si 6 glubildojn kun la fabelaj herooj. Ĉiuj infanoj klasifikantaj monon prenis almenaŭ po tri glubildojn, en la butona grupo nur 78 procentoj kaj en la grupo bombona 76 procentoj de la infanoj. Sekve la infanoj ricevis la informon, ke ili povas (sed ne devas) donaci parton de siaj glubildoj al infanoj, kiuj ne partoprenis la eksperimenton, do ne havis la ŝancon ricevi la glubildojn. Infanoj, kiuj klasifikis monon  dividis siajn gajnotaĵojn  multe malpli volonte ol la aliaj. Priskribo de ĉi tiu eksperimento aperis en „Psychological Science”. Laŭ profesoro Lan Chaplin el la Ilinoja Universitato mono estas esenca faktoro de la socikultura vivo. La akiritaj rezultoj konfirmas, ke jam trijaraj infanoj troviĝas sub la forta influo de mono, kio povas influi iliajn atingaĵojn, senavarecon kaj interpersonan ekvilibron. Laŭ profesorino Vohs la eksperimento spegulas la socikulturajn modelojn en Eŭropo, Azio kaj la Norda Ameriko, kio estas grava malkovro por personoj okupiĝantaj pri monpsikologio.

El la elsendo 10.05.2016. Legas Tomek  – 2’47”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Matematikistoj kaj biologoj kune pri monarkpapilio

Kolektivo de matematikistoj kaj biologoj gvidataj de profesoro Eli Shlizerman el la Vaŝingtona Universitato faris esplorojn pri la neŭrobiologio de monarkopapilio por klarigi la misteron de ilia preciza navigado. Pri tio informis „Cell Reports”. La populacio de monarkopapilio el la Norda Ameriko efektivigas amasan migradon al la sudo laŭ la distanco de 4 mil kilometroj. Ili atingas la centran Meksikon post dumonata flugado, foruzante malmultan energion malgraŭ grandega distanco.Temas pri unusola insekto migranta laŭ tiom longa itinero. Vintrumante en miksitaj arbaroj ili haltas grandkvante sur la branĉoj kaŭzante ofte ilian frakasiĝon  sub sia pezo. Dank’ al kunlaboro kun biologo Steven Rupert el la Universitato en Masaĉuseco oni sukcesis rekte registri signalojn el neŭronoj en la antenoj kaj okuloj de la papilio. Evidentiĝis, ke ili orientiĝas en la spaco dank’ al la Suno, ĝia situo super la horizonto en diversaj momentoj de la tago. Konante donitaĵojn liveratajn al la >suna kompaso< profesoro Shlizerman kreis sistemon, kiu ĝin simulas. La sistemo konsistas el du kontrolmekanimsoj. Unu apogas sin sur „horloĝa mekanismo” en la antentoj de la papilio kaj sur la tiel nomataj „azimutaj neŭronoj” en la okuloj, kiuj monitoras la situon de la Suno. Komparante donitaĵojn el ambaŭ fontoj rilata mekanismo en la korpo de insekto faras necesan korekton por gardi la itineron.  Profesoro Shlizerman intencas utiligi la similan mekanismon por la konstruado de robotoj, kiuj povus navigi laŭ la situo de la Suno kaj esti provizataj de ĝia lumo. I.a. temas pri papilio-roboto, kiu sekvus la itineron de monarkopapilio. Tiuj esploroj povus helpi por protekti  la specion, kies populacio malkreskas. En la 90-aj jaroj monarkopapilo vintrumis sur la tereno de pli ol 20 hektaroj, nun sur la tereno malpli ol duhektara. Laŭ ekspertoj tio ligiĝas kun novaj teknikoj de la kultivado, kaj precipe kun la disvastiĝo de herbicidoj, kiuj damaĝas plantojn, kiujn voras raŭpoj de monarkopapilio.

El la elsendo 03.05.2016. Legas Tomek  – 2’25”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Animaloj antaŭvidas naturkatastrofojn _2

Delenge estas sciate, ke animaloj kapablas antaŭvidi la naturkatastrofojn aŭ antaŭsenti proksimiĝantan danĝeron. Tamen nur nun sciencistoj el la kalifornia universitato en Berkeley prezentis esplorrezultojn pri tiuj kapabloj. Ili devenas ĉefe el periodo de japana tertremo en 2011. Sed la observoj rilatas ankaŭ al aliaj periodoj. Hodiaŭ la dua fasko de ĉi-specaj ekzemploj. Rilate la tertremon en Japanio antaŭ ol aperis fortaj terskuoj la katoposedantoj rimarkis, ke iliaj bestoj manifestis nervozecon, tremetis kaj suferis fortan streson klopodante forfuĝi. Simile kondutis grandaj katfamiliaj  rabobestoj en zoologiaj ĝardenoj. Sciencistoj klarigas tion per la fakto, ke la aŭdokapablo de katoj estas pli granda ol la homa kaj ili aŭdas brueton, kiu akompanas la komenciĝon de la tertremo. Aldone ili kapablas senti la ŝanĝojn de la aerpremo, graviton kaj delikatan tremon de la terkrusto. Katoj disponas krome pri enviinda avertosistemo, kiun homoj ne posedas. Ankaŭ la plurjaraj esploroj de la usonaj kaj kanadaj sciencistoj elmontris, ke grizaj ursoj estas elstaraj prognozuloj de veterŝanĝoj kaj kapablas antaŭsenti tempeston longe antaŭ ĝia apero. Iliaj sensoj estas aparte impresiĝemaj kaj kapablas flari homon je 28-kilometra distanco. Tiuj flarkapabloj kombinite kun aliaj, kiuj ĝis nun estas al homoj ne konataj ebligas al la grizaj ursoj, antaŭvidi tempeston aŭ naturkatastrofon. Estis dokumentitaj kelkaj kazoj, kiam la grizaj ursoj forlasis siajn teritoriojn antaŭ ol plagis ilin naturkatastrofo ruiniganta milojn da hektaroj da arbaroj.  Naturobservantoj rimarkis, ke kiam vetero estas malpliboniĝonta de sur la herbejoj malaperas ĉiuj abeloj. Jam homaj antaŭuloj traktis tiun konduton de abeloj kiel averton pri tempesto, pluvego aŭ forta vento. Nun sciencistoj konfirmis, ke abeloj sentas la humidecoŝanĝon en la aero longe antaŭ ol pluvpremos. Abeloj krome reagas je la ŝanĝoj de la atmosfera aerpremo kaj sentas la elektran tension de la aero. Simile kondutas ankaŭ aliaj insektospecioj. Ekzemple kokcineloj antaŭsentas alvenon de varmegoj kaj tiumomente kreas etajn gregojn, kio ebligas al ili konservi la korpohumidecon. Dum la plimulto de animaloj kaŝiĝas en sekuraj lokoj kaze de katastrofoj ŝarkoj kondutas tute malsimile, kio ebligas difini ilin kiel uraganĉasistojn. Sciencistoj el univeristato en la usona Miami de jaroj signas ŝarkojn kaj la observado de ili alkondukis al konkludo, ke ŝarkojn aparte tigroŝarkojn logas lokoj kun apartaj temperaturoŝanĝoj. Tio okazas tie, kie kreiĝas fortaj tempestoj. Sciencistoj nun sekvas la trafikvojojn de ŝarkoj kaj baze de ili prognozas kreiĝadon de uraganoj kaj tempestoj.

El la elsendo 27.04.2016. Legas Tomek  – 3’24”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Kiel birdoj reagas je klimatŝanĝoj

La observataj en la lastaj jardekoj ŝanĝoj de birdopopulacio estas kaŭzataj de klimatŝanĝoj. Depende de la loĝloko birdoj de la sama specio povas pli aŭ malpli bone toleri iliajn sekvojn. Konfirmis tion analizoj de plurjaraj observadoj en Eŭropo kaj en Usono. Je ŝanĝiĝantaj klimatkondiĉoj birdoj reagas ĝenerala sur la nivelo de tutaj populacioj per ŝanĝo de sia nombreco aŭ ŝovo de la limoj de siaj vivejoj. Reago povas koncerni ankaŭ konduton aŭ fiziologion de unuopaj birdoj, kiuj pli frue komencas la migradon aŭ ĉiam pli bone adaptiĝas al la vivo en varmego. En unu el la plej novaj publikaĵoj el „Science” aperis tamen interesa kaj malofta analizo, kiu rilatas al multaj birdospeciaj populacioj samtempe. La esplorojn partoprenis sciencistoj el Usono kaj 17 eŭropaj ŝtatoj. Flanke de Pollando kunaŭtoris la analizon doktoro Przemysław Chylarecki el Muzeo kaj Instituto pri Zooglogio de la Pola Sciencakakademio en Varsovio kaj Tomasz Chodkiewicz el la Pola Birdprotekta Societo. La donitaĵoj estis prilaboritaj en Durham University en Britio. Al la analizo estis subita la reago de birdoj je klimatŝanĝoj en Eŭropo kaj Usono laŭ aparta konsidero de birdospecioj en la kunteksto de la unuopaj eŭropaj ŝtatoj aŭ feredraciaj ŝtatoj de Usono.  En la laboro estis konsideritaj multegaj donitaĵoj rezultantaj el preskaŭ 30-jaraj (1980-2009) observadoj, kiuj rilatis al 145 birdospecioj nestantaj en Eŭropo kaj 380 birdospecioj nestantaj en Usono. La rezultoj elmontras, ke laŭ la vidpunkto de birdospecioj klimatoŝanĝoj devas esti konsideritaj malsame. Por la sama birdospecio la klimatŝanĝoj diversloke en Eŭropo efikas plibonige aŭ male. Tie, kie klimato pliboniĝis birdoj grandigis sian nombrecon, tie kie klimato malpliboniĝis la nombreco de la sama birdospecio malkreskis. Ekzemple en Pollando la klimatŝanĝoj en la lastaj dudek jaroj estis favoraj por upupo, eŭrazia koltordulo, grenemberizo, verda pego, eŭropa saksikolo, turda kanbirdo. Ili malfavoris salikparuon, herberpipion aŭ pirolon. La analizoj konfirmis, ke ĝenerale en la tuta norda hemisfero la birdospecioj ŝovas limojn de siaj vivejoj ĉiam pli norden. Tiuj esplorkonkludoj  rilatas ankaŭ al efika birdoprotekto. Planante ĝin necesas konsideri estontajn klimatŝanĝojn kaj ligitajn kun ili ŝanĝojn de birdovivejoj. Ekzemple arbaro, kiu antaŭ dudek jaroj estis bona nestejo por pirolo, post la paso de laŭvicaj tri jardekoj – ankaŭ pro klimataj kondiĉoj – ŝanĝos sian specikarakterizon kaj ne plu favoros la vivadon de pirolo.

El la elsendo 19.04.2016. Legas Maciek  – 3’26”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Plasmo en la purigao de spicoj

Malbone purigitaj spicoj, kiel dolĉa papriko aŭ pipro povas enhavi grandkvante mikroorganismojn, inkluzive de malsalubraj, kiel Salmonella. Tio  minacas ne nur rekte al la homa sano, sed ankaŭ akcelas putriĝon de tiaj manĝproduktoj kiel  fromaĝoj aŭ viandelfaraĵoj. Dank’ al sciencistoj estis nun prilaborita nova metodo de la purigado de spicoj helpe de plasmo. En spicoj eksportataj el tropikaj landoj povas troviĝi grandkvante same oksigenaj bakterioj, iliaj endosporoj aŭ endosporoj de senoksigenaj bakterioj, kiel ankaŭ mikroorganismoj, ekzemple Salmonella. Tial antaŭ la porciumado kaj pakumo ili devas esti purigitaj. Pri la skalo de la bezono atestas tiaj donitaĵoj kiel tiu,  ke en 2010 al Usono trafis 600 milionoj da kilogramoj da spicoj postulantaj purigon. Se en malbone purigitaj produktoj estas tro da bakterioj ili povas kaŭzi veneniĝon aŭ putriĝon de nutraĵproduktoj. Ĝis nun plej ofte spicoj estas subigitaj al la bakterielimina efikado de vaporo, kiu metodo estas populara aparte en Hindio. Alia metodo estas la radiosterilizado. Kvankam ĝi estas sekura por la homo kaj efike detruas bakteriojn,  en multaj socioj tamen,  ĝi elvokas timojn kaj rezervojn. Tial sciencista  kolektivo el la Okcidentpomeria Teknologia Universitato en Szczecin (la okcidenta Pollando) prilaboris propran, tute novan metodon purigi spicojn. Dume esploroj koncernis muelitan nigran pipron kaj dolĉan paprikon. La ŝĉecinaj esploristoj por sterilizi spicojn aplikis plasmon. Tiu metodo, ankaŭ en Pollando, estas utiligata en la medicina industrio  por sterilizi kirurgiajn instrumentojn. Baldaŭ ĝi estos aplikita en nutraĵa industrio. La  esploroj de ŝĉecinaj sciencistoj pri piperina, alkaloido dank’ al kiu pipro havas akran guston elmontris, ke post apliko de plasmo ĝi ne ŝanĝiĝas, dum ĝia koncentriĝo grandiĝas. Tio signifas, ke bakterioj estis efektive detruitaj. Nun la esploroj koncentriĝas pri tio, ke spicoj estu purigitaj grandvante en laŭebe mallonga tempo. Komence por sterilizi 35 dekonojn de gramo de spicoj estis necesaj 60 minutoj. Nun por sterilizi 40 gramojn de spicoj estas necesaj nur du minutoj.

El la elsendo 12.04.2016. Legas Tomek  – 2’32”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Pola metodo produkti grafenon kun la patento de Usono kaj la Unio

La pola metodo produkti grafenon HSMG (High Strength Metallurgical Graphene) prilaborita en la Lodza Politekniko estas patente protektita en Usono kaj en la Eŭropa Unio. Grafeno produktata de Advanced Graphene plej fidele memorigas modelan grafenon, pro kiu oni ricevis Nobel-premion. Ĝi diferencas disde aliaj grafenoj konataj al la scienco kaj en la monda teknologio. Nome la pola grafeno HSMG estas produktata sur likva metalo, dank’ al kio ĝi povas esti preskaŭ ideala. Polaj sciencistoj kapablas produkti grafenon laŭ kvadrataj metroj, kio ebligas produktadon laŭ la industria skalo. Ne temas pri simpla procezo, ĉar ĝi postulas akiron de granda kaj plata spegulo de likva metalo. Por havi tian formmatricon sur granda surfaco necesas disponi pri tre maldika tavolo de likva metalo. Laŭ profesoro Piotr Kula, sub kies gvido estis prilaborita HSMG – ne ekzistas teknologia materialo libera de difektoj,  tamen ju malpli da ili estos des pli grafeno proksimos al modela materialo, kiu havas eksterordinare altajn kvalitojn elektrajn kaj mekanikajn. La definitiva instalaĵo ebligonta produktadon de HSMG-grafeno en la industria skalo troviĝos sur la tereno de la Sciencteknologia Parko de la Universitato en Zielona Góra (la okcidenta Pollando), kie troviĝas la nova centro de Advanced Graphene Products.

El la elsendo 12.04.2016. Legas Barbara  – 1’43”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Riĉaj eŭropanoj pli ofte drinkas, sed…

Homoj bonstataj kaj kun pli alta socia statuto pli ofte drinkas, sed malpli ofte mortas pro la trouzo de alkoholaĵoj. Tion elmontris ekzamenoj de nederlandaj specialistoj prilaboritaj de PLOS. Per la esploroj estis ĉirkaŭprenitaj 17 eŭropaj landoj, inkluzive de Pollando. La ĉefaŭtoro de la publikaĵo, Johan Mackenbach el Erasmus-Universitato en Roterdamo asertas, ke personoj kun malpli alta socia statuso kvankam malpli ofte drinkas, tamen pli ofte ebriiĝas. Ĉi-rilataj donitaĵoj estis analizataj ekde 1980. Signifan rolon tiurilate havas ankaŭ la vivstilo. El multaj esploroj rezultas samtempe, ke personoj pli kleraj vivas pli longe dank’ al sanstila vivklopodo. La pli signifan mortooftecon ĉe personoj malpli bonstataj kaj trouzantaj alkoholaĵon oni elmontris en tiaj landoj de la norda kaj centra Eŭropo kiel Danlando, Finnlando kaj Hungario. Tiujn simptomojn oni ne konstatis en Hispanio, Francio, Svislando kaj Italio. Nur sekvaj esploroj povos elmontri,  el kio fontas tiuj ĉi diferencoj. Plej malbona situacio estas en Finnlando kaj en Hungario, kie estas notita plej granda mortoofteco pro la trouzado de alkoholaĵoj. Ĝi kaŭzas 9 procentojn de mortoj, en Pollando 3,6 procentoj (en la jaroj 2001-2003) kaj apenaŭ 0,6 procentojn en Madrido kaj Torino.

El la elsendo 05.04.2016. Legas Tomek  – 1’34”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Atakemaj ŝarkoj

La 2015-a jaro estis rekorda laŭ la vidpunkto de atakoj de ŝarkoj kontraŭ homoj. En la tuta mondo okazis 98 tiaj kazoj, inkluzive de 6 mortigaj. La antaŭa rekorda ĉi-rilate jaro estis la 2000-a, kiam estis atakitaj 88 personoj. Tiujn donitaĵojn sciigis iĥtiologo el la Ŝtata Universitato de Florido, d-ro George Burgess, kiu gvidas la statistikon de ŝarkoatakoj ekde 1958. Tri pasintjaraj mortigaj atakoj okazis sur la franca teritorio. Du proksime al la insulo Reunion sur la Hinda Oceano, unu en Novkaledonio sur Pacifiko, la ceteraj tri okazis en Aŭstralio, Egipto kaj Havajo.  Plej multaj atakoj de ŝarkoj en 2015 estis notitaj ĉe la marbordoj de Usono, Aŭstralio kaj la Sudafrika Respubliko. Kiel avertas George Burgess la franca Reunion estas aktuale la plej danĝera loko, se temas pri atakoj de ŝarkoj. Dum kvin lastaj jaroj estis notitaj tie 18 atakoj. Sep finiĝis per morto. La kreskantan nombron de atakoj iĥtiologoj klarigas per temperaturokresko de la oceanaj akvoj. Pro tio ŝarkoj penetras regionojn troviĝantajn pli norde aŭ sude de siaj vivterenoj vastigante sferon, en kiu ili vivas kaj nutras sin. Samtempe konforme al la kreskanta nombro de homoj sur la planedo, kreskas la nombro de homoj aspirantaj al la ripozo ĉe la marbordoj. Do la atakoj de ŝarkoj ne estas io eksterordinara. Laŭ dr-o Burgess pli granda mortorisko ligiĝas kun dronado, fulmofrapo, ursa atako ol kun la atako de ŝarko.

El la elsendo 05.04.2016. Legas Tomek  – 1’27”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Paruoj kaj paseroj en esploroj pri kreiĝo de plumkoloro

Estas sciate, ke la koloro de la birdaj plumoj helpas trovi partnerinon, kaŝi sin kontraŭ rabobestoj, ĝi elmontras idojn kun la plej grandaj ŝancoj pluvivi. Kvankam pri tiu temo oni scias jam multon, tamen ĉiuj ĝisnunaj esploroj koncentriĝis pri la mezurado de kolorparametroj, tamen daŭre sciencistoj malmulte scias kiel kreiĝas la plumkoloro, kiel la koloron influas la sano de la birdo aŭ mediaj naturfaktoroj. Doktoro Szymon Drobniak dank’ al la  rimedoj de la Nacia Scienca Centro entreprenis esplorojn pri la mekanismo de kolorkreiĝado aparte okupiĝante pri bluaj paruoj  kaj paseroj. Tiuj birdospecioj estis elektitaj, ĉar ili havas klare difinitan plumkoloron, pro kio respondecas diversaj mekanismoj. La nigra koloro de subbekaj plumoj de pasero, atestanta pri la kvalito de masklo, devenas de melanino, kiu decidas ankaŭ pri koloro de la homaj haroj. La flavaj surbrustaj plumoj estas kolorigitaj de karotenoidoj, kiuj aperas en la flavaj folioj kaj fruktoj. La intense bluaj plumoj sur la kapo kaj la vosto de paruo, reflektantaj la ultraviolan radiadon,  enhavas neniun kolorigilon, sed dank’ al sia konstruo sur la nanostruktura nivelo ili en specifa maniero reflektas lumon, tiel ke ni rimarkas ilin kiel brilajn kaj bluajn. Tio estas la t.n. strukturaj koloroj. La kolorstrukturo dependas aliflanke de la kvanto de melanino kaj karotenoidoj kaj ankaŭ de la struktura reguleco de plumoj. Esplorenda estas la demando, kiel birdo decidas kiom da melanino aŭ karotenoidoj celu plumojn en koncerna momento de la vivo kaj kiel tiu decido dependas de ĝia aktuala sanstato. La plej granda mistero estas kiel birdo stiras la plumstrukturon, kio kaŭzas kreiĝadon de belegaj, brilaj koloroj i.a. ĉe paruo. En la eksperimenta parto de la projekto la plumoj de paruo kaj pasero estos ekzamenitaj sub la elektrona mikroskopo. Unue estos analizita la plumstrukturo kaj tio kiel ĝi dependas de la sanstato de la birdoj. Sekve la sciencistoj ekzamenos kiel la medio, en kiu vivas paruoj influas ilian plumkoloron. La plumesplorado povas krome havi konkretan praktikan aplikon. Imitante la mekanismon de la kreiĝo de brila blua koloro de la paruaj plumoj sciencistoj volas krei novan generacion de kolorigiloj, kiuj pli bone ol ĝis nun imitos la bluan koloron. Nome en la teknologio de koloro gravas tio, ke kelkiuj kolorigiloj ne estas firmaj kaj facile malkomponiĝas sub la influo de videbla lumo aŭ ultraviola radiado. En nova teknologio estus neniu malkomponiĝema pigmento, sed nur strukturo,  kiu neniel estus lumdetruebla. Stirante tiun strukturon eblus generi difinitajn kolorojn.

El la elsendo 29.03.2016. Legas Tomek kaj Barbara – 3’27”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Akvario de Malawi-lago en Gdansko

En la Biologia Fakultato de la Gdanska Universitato (la norda Pollando) finiĝis laboroj pri Akvario de Malawi-lago. Tio estas miniaturo de la afrika lago  troviĝanta sur la listo de la monda Unesko-heredaĵo, havanta la kapaciton de sep mil litroj da akvo kaj en kiu vivas 360 koloraj fiŝoj. Malawi-lago etendiĝas sur la teritorio de Tanzanio, Mozambiko kaj Malavio estante la tria en Afriko kaj la naŭa en la mondo dolĉakva akveno. Ĝia akvo karakteriziĝas per granda diafaneco kaj la temperaturo atingas 28 celsiusajn gradojn. Sur la lago troviĝas multaj insuloj kaj la ĉirkaŭantaj ĝin montoj altas ĝis tri mil metroj super la marnivelo. En la lago vivas multaj fiŝospecioj. Ĉio ĉi kaŭzis, ke la Biologia Fakultato de la Gdanska Universitato elektivs ĉi tiun akvenon kiel modelon de lago, kiun prezentas akvario.  La observado de la fiŝoj povas servi por diskutoj de ekspertoj kaj interesiĝantoj, estonte ankaŭ al la esplorlaboroj de studentoj. La akvario estas interesa ne sole pro sia grandeco, sed unuavice pro la kvanto kaj kolorriĉo de la fiŝoj. Vivantaj en ĝi 360 fiŝoj reprezentas 15 speciojn. Ilia korpoformo kaj konduto estas simila, sed sekse aktivaj maskloj varias laŭ koloro kaj makulet-dismeto kaj femaloj konsekvence elektas partnerojn de  difinita koloro.

El la elsendo 22.03.2016. Legas Tomek – 1’36”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

Novaj malkovroj  de monumentecaj megalitaj tomboj

Dek kelkaj nekonataj ĝis nun monumentecaj megalitaj tomboj estis malkovritaj de arkeologoj en la ĉirkaŭaĵoj de la vilaĝo Dolice (en la nordokcidenta Pollando). Temas pri tomboj, ofte difinataj kiel polaj piramidoj. Tio estas terkonstruaĵoj en la formo de longa trianglo ĉirkaŭita de grandaj rokoj. La vasteco de la bazo egalas de 6 ĝis 15 metroj kaj la longo eĉ ĝis 150 metroj. Origine ili estis eĉ 3 metrojn altajn. Sub la terŝutaĵoj troviĝas ĝenerale unuopaj tomboj. Laŭ arkeologoj tio estas personoj ligitaj kun la tribaj-familiaj patriarkoj. Ĉiuj piramidoj deriviĝas el la 5-3-a jarcento antaŭ nia erao. La malkovro okazis kadre de la esplorkonservista programo pri megalitaj tomboj sur la terano de la Okcidenta Pomerio, realigata en la Arkeologia Katedro de la Ŝĉecina Universitato. Por analizoj estis utiligita la projekto de Informadika Sistemo Protektana la Landon. Unu el ĝiaj elementoj estas Sistemo de Geografia Informado. La megalitoj sur la tereno de Pollando konserviĝis sole sur la arbaraj terenoj, do ne damaĝitaj de la agrikultura agado. La plej konataj „polaj piramidoj” troviĝas en la lokoj Sarnowo kaj Wietrzychowice (vjetŝiĥovice).

El la elsendo 22.03.2016. Legas Maciek – 1’26”

Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.

 

 

1  2  3  4  5  6