Sciencaj informoj
Antaŭ la ora esplorerao de la gravitaj ondoj
La unuan fojon oni konstatis la ekziston/observis la gravitajn ondojn en 2015. Ilian ekziston 100 jarojn pli frue antaŭvidis Albert Einstein, kvankam li ne supozis, ke oni iam ajn ilin registros. La detekto de la gravitaj ondoj malfermis novajn perspektivojn por la esplorado de la Kosmo. Pli frue sciencistoj esploris la Universon aplikante metodojn ligitajn kun lumo aŭ radiado. Dank’ al la gravitaj ondoj ili povas observi la vibradon de la spacotempo mem. Post tri jaroj ni ekscios pri lokalizo de Einstein-teleskopo, la unua subtera kaj plej multe progresinta eŭropa observejo de la gravitaj ondoj de la tria generacio, pri kies projekto laboris ankaŭ poloj. Kun sia enorme altgrada sensitiveco ĝi ebligos novajn, eĉ surprizajn malkovrojn. Ĝi ebligos malkovri ĉiujn nigrajn truojn kun la stela maso en la Universo, esplori la internon de neŭtronaj steloj, testi la ĝeneralan teorion de relativeco, gvidi esplorojn pri la origino de la Universo kaj ankaŭ solvi multajn esencajn sciencajn problemojn koncerne astrofizikon, kosmologion kaj fundamentan fizikon. La esplorado de la gravitaj ondoj estas la nova sciencbranĉo vastiganta konojn pri la Universo kaj pri procezoj en ĝi okazantaj. Sciencistoj el diversaj centroj klopodas pri elkonstruo de detektiloj de laŭcivaj geracioj kun dekoble pli granda sensitiveco kompare al la jam funciantaj detektiloj LIGO kaj VIRGO.
El la elsendo 13.07.2021. Legas Barbara – 2′ 02″
Survoje al kontraŭbatalado de kronika doloro
Kronika doloro plagas ne malmultajn homojn, en Usono temas pri unu je kvar loĝantoj dum mankas efikaj kuracmetodoj. Ofte aplikataj opiaĵoj/opioidoj kun la tempofluo efikas ĉiam malpi efike. Ili krome povas kaŭzi dependiĝon. Sciencistoj el la Medicina Lernejo de la Novjorka Universitato prezentis en la magazino „La Biomedicina naturinĝenierio” elektronikan enplantaĵon de la cerbo, kiu malkovras kaj blokas doloron. Iliaopinie estontece tiaj enplantaĵoj povos helpi al homoj kun akutaj kaj kronikaj doloroj, ankaŭ al homoj suferantaj timosenton aŭ deprimiĝon. La solvo estis dume testita nur ĉe hamstroj. Dum la eksperimentoj hamstroj kun enplantaĵo preskaŭ je duono malpli rapide kaŝis ungojn reage je subita doloro, kio laŭ sciencistoj signifas ĝian malpli grandan intensecon. Eĉ pli, sufernte subitan aŭ kronikan doloron la animaloj pli da tempo pasigis en loko, en kiu enplataĵo estis distance funciigata. Laŭ sciencistoj la enplantaĵo estis malkovranta la doloron en 80 procentoj de la kazoj. Iliaopinie eblas ankoraŭ fajnigi la malkovradon de doloro fare de enplantaĵo aldonante al ĝi elektrodojn, kiuj pentros ankaŭ aliajn cerboregionojn. Dume la enplantaĵo ne povas esti aplikita ĉe homoj, sed sciencistoj planas laborojn pri malpli invadaj enplantaĵoj, kiu jpovos esti aplikitaj ĉe homo. Testita enplantaĵo malkovradis doloron en la cerboregioono respondeca pro ĝia alifarado kaj sekve stimulis la antaŭfruntan kortekson, kiu forigas la doloron. La enplantaĵo aktiviĝas nur kaze de aperanta doloro, kio minimumigas la riskon de troa efikado. Ĉar ĝi ne influas la cerban premisistemon ne aperas la risko de dependiĝo.
El la elsendo 06.07.2021. Legas Barbara – 2′ 21″
La cerboevoluo de dekkelkjaruloj kaj matematiko
Adoleskuloj, kiuj ĉesigis la lernadon de matematiko manifestas malpli fortan nivelon de la cerboevoluo kaj de kognaj funkcioj ol iliaj kolegoj plulernantaj matematikon. Tio rezultas el la esploroj organizitaj en la Fakultato de Eksperimenta Psikologio de la Oksforda Universitato. La esplorojn partoprenis 133 gejunuloj havantaj de 14 ĝis 18 vivojarojn. En Britio malsame al plimulto de la landoj de la mondo jam 16-jaruloj povas deklari, ke ili ne plu volas lerni matematikon. Tiu situacio ebligis ekzameni kiel tio influas la cerboevoluon. La esploroj elmontris, ke en la ŝlosilaj cerboregionoj de infanoj, kiuj frue ĉesigis la lernadon de matematiko troviĝas malpli da Gama-aminobuterata acido, dank’ al kiu cerbo akiras plastecon. Temas pri la regionoj respondecaj pro tiom esencaj kognaj funkcioj kiel rezonado, solvado de problemoj, memoro, la kapablo lerni kaj solvi matematikajn taskojn. Krome baziĝante sur la kvanto de Gama-aminobuterata acido sciencistoj kapablis distingi – sendepende de la kognaj kapabloj – inter tiuj infanoj, kiuj rezignis pri lernado de matematiko kaj tiuj kiuj lernis ĝin daŭre. La kvanto de la acido ebligis ankaŭ prognozi ŝanĝojn en testopoentoj pri matematiko en kontrolo okazonta 19 monatojn post la sanekzamenoj. Laŭ aserto de la ĉefesploristo, prof. Roi Cohen Kadosh la matematikaj kapabloj ligiĝas kun vasta gamo de avantaĝoj, kiel akiro de pli bona laboro, pli bona socia kaj ekonomia statusoj, pli bona fizika kaj psika sano. La adoleska aĝo estas tiu vivperido, en kiu okazas esencaj ŝanĝoj en la cerbo kaj kognaj kapabloj. Rezigno pri lernado de matematiko kondukas al apero de diferencoj inter lernantoj. La faritaj esploroj ebligas pli bone kompreni la biologiajn fundamentojn de la edukinfluo je evoluanta cerbo kaj reciproka influo inter biologio kaj eduko. Ĉar ne ĉiu adoleskulo interesiĝas pri matematiko kaj volas ĝin lerni tial profesoro Kadosh volas prilabori alternativajn manierojn ebligontaj al dekkeljaruloj atingi similajn avantaĝojn, kiujn donas longdaŭra lernado de matematiko. Liaopinie tia alternativo povus esti logiko kaj ekzercado de logika rezonando.
El la elsendo 29.06.2021. Legas Barbara – 3′ 14″
Malaltigi la jetmotoran bruon
En la brita University of Bath estis kreita eksterordinare malpeza materialo, kiu povas silentigi la aviadilmotorojn kaj signife altigi la komforton de la pasaĝeroj. Temas pri izola materialo, kiu povas malgrandigi la bruon de startantaj jetoj ĝis la nivelo de bruo, kiun produktas harsekigilo. La kubometro de aeroĵeleo el grafenoksido kaj PVA pezas apenaŭ 2,1 kilogramojn. Ĝiaj kreintoj certigas, ke ĝi povas malaltigi la bruon de la aviadilmotoro de 105 ĝis 89 decibeloj. Ĝia apliko preskaŭ ne influus la pezon de la tuta aviadilo. Nun sciencistoj el MAST en Bath Univerity klopodas optimumigi sian produkton. Ili intencas, ke ĝi pli bone disvastigu varmon, kio malkreskigos la uzon de fuelo kaj altigos sekurecon. Laŭ profesoro Michele Meo, kiu gvidis la esplorkolektivon, tiu interesa materialo povas havi multajn aplikojn. Krom en la aviada kaj kosma industrioj ankaŭ en la aŭtomobila industrio, en mara transporto kaj en la konstruado. Kiel klarigis Meo oni sukcesis krei ĉi tiun tiom leĝeran materialon dank’ al kunigo de likvaj grafenoksido kaj polimero, kiuj estas formataj tiel, ke ene ĝi entenu aeron. Tiu tekniko estas kompareble kun la preparado de meringo, kiam oni akiras firman mason, kiu entenas multe da aero. La kreintoj de la nova materialo taksas, ke ĝi povos aperi sur la merkato jam post 18 monatoj.
El la elsendo 23.06.2021. Legas Barbara – 1′ 55″
Multaj birdobservantoj suferas horzonozon
La diferencoj en la dormokvanto de la birdoobservantoj aŭ aliaj personoj frue ellitiĝantaj semajnfine kompare al la cetera socio povas provoki simptomojn similajn al horzonozo kaj sociajn kaj sanajn problemojn. Sciencistoj el la Universitato en Tübingen, Germanio kaj la Naturscienca Universitato en Poznano, Pollando ekzamenis kiamaniere la frua ellitiĝado influas la birdoobservantojn. Tiucele oni pridemandis 2400 germanajn hobiulojn. Evidentiĝis, ke dum tagoj liberaj de laboro ili ellitiĝas 15 minutojn pli frue ol dum la labortagoj. Personoj ne interesiĝantaj pri la observado de la naturo dormas semajnfine ĉirkaŭ duonan horon pli ol dum la labora semajno. Diferenco egalas al 45 minutoj. Laŭ la sciencistoj tio memorigas la avadilan flugon kaj rapidan ŝanĝon de la horzonoj, kion oni difinas kiel horzonozon. Karakterizas ĝin unuavice – ĝenerala lacosento, perdo de apetito, probemoj kun koncentriĝo kaj memoro, provizora mensa kaj fizika lamado kaj ĝenerala energimanko. Sciencistoj, kiuj estis ne nur esplorantoj, sed ankaŭ estas hobiulaj birdoobservantoj volis ekscii kiel tio influas la dormokomforton. La ĉefaŭtoro de la esploroj estis Christoph Randler el Tübingen, esploristo pri „internaj horloĝmekanismoj” kaj la ĉefaŭtoro de la esploroj raportis pri tio en „Journal of Sleep Research”. Inter la birdobservantoj troviĝas same personoj preferantaj la noktan vivmanieron kiel personoj frumatene ellitiĝantaj. La unuaj se ellitiĝas multe pli frue ne sentas satdormon, kvankam ĝi estas bazo de la sana vivmaniero. Samtempe la prema deziro gvati la birdojn kaj aŭdi la birdoĉirpadon indikas la gravecon de la hobio por ili, pretaj oferi por tio parton de sia satdormo kaj suferi horzonozon. La kunaŭtoro de la esploroj, prof. Piotr Tryjanowski el la Naturscienca Universitato en Poznano asertas, ke ankaŭ aliaj hobioj kiel navigado, montgrimpado povas ŝanĝi la individuan dormoaktivecon kaj kaŭzi fenomenon pli vastskalan, la socian horonozon.
El la elsendo 15.06.2021. Legas Barbara – 2′ 46″
Sekretoj de glaciiĝado
Intersan malkovron faris sciencistoj el Cambridge University kaj Teknologia Universitato en Graz, kiu helpas kompreni kaj kontroli la procezon de glaciiĝado. Ili konstatis, ke akvo troviĝanta sur malvarma surfaco antaŭ ol frostiĝi devas unue varmiĝi. Anton Tamtögl kaj lia kolektivo eksperimentis kun akvomolekuloj sur la malvarma grafeno kaj rimarkis, ke komence ili forpuŝiĝas unu disde la aliaj. Nur la apero de kroma energio ebliĝas ŝanĝi ilian orientiĝon kaj kreiĝon de elektrostatikaj ligoj. Kiam akvo falas sur la malvarman surfacon la molekuloj kreas ligojn kaj fulmrapide aperas la glacikristaloj. Tiu fenomeno estis tre bone esplorita en la makroskopa skalo. Malfacilas ĝin ekzameni sur la molekula nivelo, ĉar frostiĝo okazas tre rapide en la daŭro de pikosekundoj. Sciencistoj por sia ekzameno aplikis novecan esplorteknikon HeSE. La esploroj elmontris, ke komence ĉiuj akvomolekuloj alkroĉiĝas al la malvarma surfaco de grafeno sammaniere kun du atomoj de hidrogeno ĉe la surfaco kaj unu atomo de oksigeno supre. La akvomolekuloj estas dupolusaj, do ŝargo flanke de oksigeno estas minusa, flanke de hidrogeno plusa. Tial do inter idente orientitaj molekuloj okazas forpuŝiĝado. Tion eblis tamen supervenki post varmigo de molekuloj, kiuj ekde tiam ŝanĝis orientiĝon kaj sekvis la altirado. Por pli bone kompreni la fenomenon sciencistoj faris la simuladojn aplikante diverajn energiojn. Konforme al iliaj atendoj evidentiĝis, ke ŝanĝante la kvanton de varmo liveratan al molekuloj eblis haltigi aŭ inaŭguri la procezon de la glacikreiĝado. Tiu malkovro povas alkonduki al prilaboro de novaj protektoteknikoj kontraŭ formiĝado de glacikrusto sur la aviadilaj flugiloj, ventoturbinoj aŭ telekomunikaj aranĝaĵoj. Ĝi ebligos krome pli bone kompreni la procezon de la formiĝado kaj degelado de glacio en glaĉero, sekve do la teran kriosferon.
El la elsendo 08.06.2021. Legas Barbara – 2′ 54″
La Marsaj nuboj
La marsa paŝilo Curiosity ekde 2016 kolektanta donitaĵojn pri la Ruĝa Planedo liveris fotojn de interesaj nuboj moviĝantaj super ĝi en la Kratero Gale. Nuboj sur la Marso estas ĝenerale tre maloftaj, pro la maldikeco de la planeda atmosfero. Kutime ili estas konstataj ĉe la ekvatoro de la plandedo en la plej malvarma jarsezono, kiam Marso troviĝas en la plej granda distanco disde la Suno. Sciencistoj de NASA jam antaŭ du jaroj konstatis, ke tiu speco de nuboj kreiĝas en la pli frua etapo de la Marsa jaro ol ili atendis. Tial en la nuna jaro ili streĉe atendis tiujn nubojn kaj ne seniluziiĝis. Efektive la kuriozaj nuboj aperis fine de januaro, kiam la roboto observanta la ĉielon komencis pridokumenti lanugajn, riĉajn je glacio nubojn. NASA-sciencistoj konstatis krome, ke tiuj specifaj nuboj en la atmosfero de Marso aperas pli supre ol kutime observeblaj nuboj, ĉirkaŭ 60 kilometrojn super la surfaco de la planedo. Ilia aparta aspekto povas speguli ĝian specifan kemian konsiston. Kvankam sciencistoj ne certas pri tio, povas esti, ke temas pri nuboj kun frostigita karbondioksido. Pliaj fotoj de perlaj, irizantaj nuboj estis peritaj en marto. Ilia aspekto ligiĝas kun la maniero de ilia kreiĝado, kiam elementoj formantaj nubojn estas tre etdimensiaj, kio okazas kiam nuboj apenaŭ elformiĝis kaj kreskas kun sama rapideco. Difuzante la sunlumon ili kreas kolorajn bildojn, onidire la plej kolorajn objektojn sur la ruĝa planedo. Sciencistoj difinas ilin kiel arĝentecaj, perlaj. Kelkiuj el ili ŝajnas iom irizi. Laŭ fotoj el Marso tiuj nuboj aspektas plej spektaklece tuj post la Sunsubiro.
El la elsendo 01.06.2021. Legas Barbara – 2′ 23″
Biodiverseco kaj kultura varieco
La kultura varieco, kiu manifestiĝas en lingva malsameco kaj biodiverseco estas interligitaj. Laŭ sciencistoj el Usono kaj Britio la konservo de tiu ligo povas esti ŝlosila por la protekto de biodiverseco kaj por la protekto de indiĝenaj kulturoj de Afriko. Profesoro Larry Gorenflo el Penn State kunlabore kun Suzanne Romain, lingvistino el la Oksforda Universitato analizis 48 regionojn de Afriko, kiujn Unesko kalkulis al la monda naturheredaĵo. La atenton ili donis al donitaĵoj pri lingvoj aperantaj en ĉi tiuj regionoj. Montriĝis, ke vivas en ili pli ol 8200 bestospecioj kaj homoj uzantaj sume 147 lingvojn. Homoj tamen loĝas ankaŭ en aliaj lokoj gravaj por la monda naturheredaĵo, ĉiam ĝis iu grado influante la tiean naturmedion. Tio estas laŭ sciencistoj grava argumento por engaĝi la indiĝenajn loĝantojn al la administrado per ekosistemo, en kiu ili vivas kaj kiuj verŝajne helpis krei ĉi tiun biodiversecon. La esploristoj rimarkis ankaŭ, ke kvanto de la uzataj lingvoj estas proporcia al la nombro de vivantaj betospecioj. Por la esploroj estis uzita la lingvistika bazo Ethnoloque, donitaĵoj el la listo de minacitaj specioj de Internacia Unio por Naturprotekto kaj el Birdlife International. Sekve ilia plia konkludo estas, ke se en iu loko grava por la monda naturheredaĵo estas rimarkita granda lingvovarieco, tie aperas konstateble granda nombro de la bestospecioj. Tio povas rezulti el la fakto, ke riĉa naturmedio kondukas al pli riĉa kultura mozaiko. Gorenflo, arkitekto de naturpanoramoj, specialisto pri geografio kaj esplorado de afrikaj kulturoj planas nun pli detale ekzameni ligojn inter la biodiverseco kaj lingvistka varieco en Eastern Arc, Tanzanio kaj en aliaj regionoj kiel Hindoĉinio, suda Ĉinio kaj Mezameriko.
El la elsendo 25.05.2021. Legas Barbara – 2′ 35″
Fajna miksaĵo de lumo kaj sono
Interesajn esplorrezultojn publikigis jam antaŭ kelka tempo polaj kaj germanaj sciencistoj en la prestiĝa periodaĵo „Optica”. Kunlaborantaj en la pola-germana esplorkolektivo sciencistoj el la Politekniko en Vroclavo kaj el la universitatoj en Augsburgo, Münster kaj Munkeno sukcesis miksi la nanoskalajn sonondojn kun lumkvantumoj. En siaj eploroj ili aplikis artefaritan atomon, kiu transformas – kun nekonata ĝis nun precizeco – la vibradojn de sonondo en unuopajn lumkvantumojn, fotonojn. La lumaj kaj sonaj ondoj estas la bazo de la modernaj komunikteknikoj. Lumo servas por transportado de donitaĵoj en la mondskala lumfadena, optikfibra reto. La sonondoj estas utiligataj por sendrata komunikado inter diversaj elektronikaj aranĝaĵoj. Nun necesas ambaŭ ŝlosilajn teknologiojn adapti al la proksimiĝanta erao de kvantuma komunikado. La ŝlosilan rolon en tio plenumas la tiel nomataj hibridaj kvantumaj teknologioj. Ili kunigas malsamajn kvartumajn strukturojn, utiligante la avantaĝojn de ĉiu el ili, samtempe superante iliajn limigojn. Laŭ unu el la sciencistoj aparte promesoplenaj ĉi-rilate estas fononoj, vibradoj de kristala reto. Oni taksas, ke la artikolo de la pola-germana sciencista grupo en la marta „Optica” estas la unua paŝo al estontaj fononaj kvantumaj teknologioj.
El la elsendo 18.05.2021. Legas Barbara – 1′ 52″
Novumaj kontaktlensoj mem ekzamenos la okulojn
Sciencista kolektivo el Purdue University priskirbis en la periodaĵo „Nature Communications” molan medicinan surokulan lenson, t.e. kontaktlenson, kiu baldaŭ povos esti produktata komerccele. La inventaĵo jam akiris patenton. Dank’ al ĝi eblos diagnozi kaj frue malkovri diversajn okulmalanojn i.a. glaŭkomon. La nova teknologio ligiĝos kun multaj avantaĝoj koncerne sendoloran diagnozadon. Pli frue ne eblis krei ĉi specajn elastajn kontaktolensojn pro la neceo apliki malelastajn elektronikajn elementojn. La nova teknologio konsistas en ligo de enorme maldikaj kaj elastaj sentiloj kun la kontaktolensoj jam ekzistantaj sur la merkato. La lokitaj sur la surfaco de korneo sentiloj povas samtepe mezuri la aktivecon de retino sen la bezono apliki sendolorigon necesan en eĉ klinika ekzamenado. Tiu teknologio ebligos al kuracistoj kaj sciencistoj pli bone kompreni la naturan aktivecon de retino kun pli signifa precizeco kaj komforto por la uzanto. La klinikaj ekzamenadoj okazos en Indiana University.
El la elsendo 11.05.2021. Legas Maciek – 1′ 14″
Ĉinoj testas la provokadon de pluvo
Pasintjare sciencistoj el la Tsinghua Univeristato en Pekino faris eksperimenton por provoki, elvoki pluvon sur la Tibeta Altebenaĵo. Utiligante grandegan sonlaŭtigilon ili emisiis direke al la nuboj 160-decibelan sonon kun la frekvenco de 50 hercoj, kio kompareblas al laboro de jetmotoro. La eksperimento elmontris, ke la sonondoj ebligis grandigi la pluvon en la 500-metra distanco je 11-17 procentoj. Sciencistoj premisas, ke pli abunda pluvo aperas kiel sekvo de kuniĝado de malpli grandaj elementoj enformiĝantaj en pli grandajn. Tamen la apenaŭ du horojn daŭranta testo ne liveris sufiĉajn donitaĵojn por klarigi la fenomenon. La apliko de la sonondoj ŝajnas estis pli avantaĝa metodo ol aliaj teknikoj elvokantaj, grandigantaj pluvojn. Tiu ĉi tekniko ne postulas aplikon de kemiaĵoj en la atmosfero nek uzon por tio de aviadiloj aŭ raketoj. Ĝi ebligas krome relative malmultekostan distancan stiradon de pluvoj. Estas ne sole avantaĝoj, ĉar samtempe tiu ĉi metodo ligiĝas kun sonpoluado de la medio, kio povas influi la vivantajn en la ĉirkauaĵo homojn kaj bestojn.
El la elsendo 04.05.2021. Legas Barbara – 1′ 37″
Ĉu ene de la Tero restaĵoj de alia planedo
Sciencistoj estas preskaŭ certaj, ke la Luno aperis post kiam antaŭ 4,5 miliardoj da jaroj la proto-Teron frapis alia planedo, Theia. Ne estas sciate, kio kun ĝi okazis, ĉu post la kolizio ĝi fordistanciĝis disde la Tero aŭ ĉu ambaŭ kuniĝis. Qian Yuan kaj liaj kolegoj el la Ŝtata Universiato de Arizono asertas, ke okazis kuniĝo kaj krome, ke la restaĵo de Theia troviĝas ene de la Tero. Laŭ komencaj taksoj Theia havis la dimension de la Marso, sed aŭtoroj de la laste aperintaj esploroj opinias, ke ĝi estis kvaroble pli granda kaj egalis laŭ sia grandeco al la proto-Tero. La aŭtoroj de ambaŭ konceptoj samopinias, ke la kuniĝo de la nukleoj de la Tero kaj de Theia okazis en la daŭro de nur kelkaj horoj. La tavolo inter la Tera nukleao kaj krusto, la tiel nomata termatelo dikas je 2900 kilometroj, sed ĝi ne estas kohera. Ĉirkaŭ 8 procentoj en maniero evidenta diferencas disde la cetera parto. Formas ĝin du grandegaj spacoj, t.n. provincoj de malaltigitaj rapidecoj de transversaj ondoj LLSVP, en kiuj la sismaj ondoj moviĝas eĉ du procentojn malpli rapide. Unu el ili troviĝas sub Afriko, la alia sub Pacifiko. Parto de sciencistoj opinias, ke la malrapidigo de ondoj en LLSVP rezultas el la fakto, ke ili karakteriziĝas per pli alta temperaturo ol la cetera parto de la termantelo. La sciencistoj el Arizono opinias krome, ke ili estas ne sole pli varmaj, sed ankaŭ pli densaj kaj havas malsaman konsiston. Yuan mem deklaris, ke la esplorojn pri LLSVP kiel restaĵoj de Theia inspiris lekcio de profesoro Misza Zołorow asertinta, ke mankas rektaj pruvoj pri la ekzisto de koliziinta planedo. La pliaj esploroj de Yuan ebligis lanĉi sian hipotezon pri spuroj de Theia ene de la Tero. Li ligis al siaj mezuroj, al esploroj de geokemiisto Sujoy Mukhopadhyay pri izotopoj de noblaj gasoj en la tera matelo kaj al laboroj de astrofizikisto Steven Desch esploranta probablan konsiston de Theia. Oni esperas, ke nun aliaj sciencistoj levos la temon por ĝin konfirmi aŭ faligi.
El la elsendo 20.04.2021. Lagas Barbara – 2′ 59″
Eksperimento Muon g-2
Sciencistoj el Fermilab publikigis la unuajn rezultojn de la eksperimento Muon g-2. Ĝi konfirmis, ke la partikloj difinataj kiel muonoj funkcias ne tiel, kiel indikas la t.n. Norma Modelo. Tiu malakordeco indikas ekziston de nemalkovritaj novaj partikloj aŭ fortoj, kio povas inaŭguri „novan ekscitan fizikon”. La donitaĵoj kolektitaj en la Nacia Laboratorio pri la Akcelado de Elementaj Partikloj de Enrico Fermi proksime de Ĉikago ŝajnas elmontri, ke la eteta subatoma partiklo difinata kiel muono pulsas multe pli ol antaŭvidas ĉi tion teorio. Laŭ fizikistoj la plej bona klarigo de tio estas, kvazaŭ muono estis puŝata de tute ne konataj al fiziko specoj de materio kaj energio. Se iliaj rezultoj estas veraj, tiu malkovro estas turna punkto en la fiziko de a elementaj partikloj ekde 50 jaroj, kiam la unuan fojon estis klarigita la dominanta nun teorio klariganta la konduton de subatomaj elementoj. Laŭ la kunaŭtoro de la eksperimento kaj fizikisto en la itala Nacia Instituto pri Nuklea Fiziko oni atendis tiun tagn kaj kun ili la tuta internacia fizikista socio. Muonoj fojfoje difinataj kiel „dikaj elektronoj” similas al ili, sed estas 200-oble pli pezaj kaj radioaktive nestabilaj. Ili malkomponiĝas en milionona parto de sekundo je elektronoj kaj neŭtrinoj. Muonoj karakteriziĝas ankaŭ per spino, kio kaŭzas ke ili kondutas kvazaŭ malgrandaj magnetoj kaj lokitaj en la magneta kampo rotacias kvazau etaj giroskopoj. Tamen la rezultoj de la eksperimento elmontras, ke muono rotacias multe pli ol antaŭvidite. Unusola ekspliko de la fenomeno estas ekzisto de partikloj, kiuj ne estis konsideritaj en la t.n. Norma Modelo, kiu restas senŝanĝa ekde la duono de la 70-aj jaroj de la pasinta jarcento. Tiuj ekzotaj nekonataj partikloj kaj ligitaj kun ili energioj konforme al ĉi tiu koncepto povus premi kaj ŝiri muonojn ene de la cirklo. Sciencistoj el Fermilab estas relative certaj ke tio, kion ili rimarkis – temas pri plia rotaciado – estis vera fenomeno kaj ne statistika malregulaĵo. Ili difinis ĉi tiun certecon per la nombro „4,2 sigma”, kio proksimas al la sojlo 5 sigma, kiam fizikistoj de elementaj partikloj deklaras seriozan malkovron.
El la elsendo 13.04.2021. Lagas Barbara – 3′ 09″
Negativaj efikoj de la severa edukstilo
Kanadaj sciencistoj pruvis, ke severa edukstilo de la gepatroj ligiĝas kun gravaj negativaj sekvoj por la infana evoluo. Tio aparte koncernis la severan edukmetodon ade apliantan al infanoj en la aĝo inter la 2-a kaj 9-a vivojaroj. Ĝi karakteriziĝas per oftaj kolereksplodoj de la gepatroj, ofta punado, mistraktado de infanoj inkluzive de fizika kolerskuado. Simile kiel kaze de infanoj ĉikanataj, forlasitaj aŭ sekse trouzataj ĉe la infanoj, kiujn oni edukis kontinue helpe de severaj edukmetodoj – eĉ se ne serioze akuzendaj – sciencitoj rimarkis problemojn en la emocia evoluo de tiuj infanoj. Krome ĉe ili estis konstatita malpli granda cerboparto respondeca pro emocioj. Dume ĝi havas ankaŭ grandan signifon por tio, ĉu koncerna persono estas subiĝema je perturboj ligitaj kun timo kaj deprimo. Jam pli frue la esploristoj konstatis, ke la infanoj kies gepatroj aplikis severajn edukmetodojn manifestis pli grandan timemon ol iliaj samaĝuloj el familioj, kies edukmetodoj estis pli mildaj. Scencistoj el la universitato en Montrealo kune kun sploristoj el Stanford University dum jaroj ekde la naskiĝo monitoris kaj analizis i.a. la timemogradon de tiuj infanoj, kaj en la aĝo de 12 kaj 16 jaroj oni mezuris iliajn cerbojn. Laŭ d-rino Sabrina Suffren el la montrala universitato la unuan fojon oni dum ĉi tiu esplorado sukcesis ligi la severajn edukmetodojn kun la dimensioj de la cerbostrukturo, kiuj estas similaj kaj konstateblaj ĉe la infanoj ekstreme mistraktitaj.
El la elsendo 07.04.2021. Legas Barbara – 2′ 26″
Polaj studentoj kun premioj en la konkurso Future Mars Life
Studentoj kaj diplomitoj de la Vroclava Politekniko el la grupo Innspace prilaboris projektojn, kiuj ebligos al homo ekloĝi sur la Marso kaj du el ili estis premiitaj en la internacia konkurso Future Mars Life. La konkurso organizata en Ĉinio estas parto de la projekto „C Space”, kadre de kiu inter junuloj de la tuta mondo estas popularigata la aviado kaj la Kosmo, kiel sferoj kun kiuj valoras ligi sian estontecon. La organizantoj ricevis pli ol tri mil projektojn el la tuta mondo, kiuj traktas diversajn aspektojn de la funkciado sur la Marso komencante de la produktado de nutraĵoj kaj vestaĵoj, tra transportaj problemoj ĝis edukado kaj distro en la homa kolonio. La ĵurio konsisitata el tridek personoj elektis premiotojn en ses kategorioj atribuante al ili la premiojn „Winner”. El inter ili estis elektitaj entute 32 elstaraj projektoj premiitaj per „Gold Winner”. Inter ili troviĝis la projekto „Ideacity” el Pollando. Temas pro projekto de urbo situanta en plimulto sub la marsa grundo. Tiu projekto ricevis pasintjare la 5-an lokon en la usona konkurso Mars Colony Prize. La alian premion polaj studentoj akiris pro la projekto „Dome”, kiu rilatas al la kolonikonstruaĵo utigonta la diurnan amplitudon de temperaturoj sur la Marso.
El la elsendo 18.08.2020. Legas Barbara – 1’43”
Polaj sciencistoj klopodas klarigi pri kio klaĉas abeloj
Abeloj komunikas inter si pere de dancoj kaj emisiado de feromonoj. Sed tio ne estas iliaj solaj komunikmanieroj. En iuj situacioj, kiel ekzemple antaŭ la forlaso de abelujo fare de abela masklo aŭ kiam la abelreĝinopatrino metas tro malmultajn ovoj la abeloj komunukas tion pere de la flugilvibrado. Pri la flugilvibrado kiel komunkmaniero inter abeloj oni sciis delonge, sed nur nun eblis tion filmregistri kaj krome konstati, ke la flugilvibrado okazas en diversaj kuntekstoj. Tion konstatis sciencistoj el Agronomia Universitato en Krakovo (la suda Pollando) observante abelojn en abeluloj kun vitraj muroj helpe de kamerao registranta 3000 fotogramojn je unu sekundo. Tio ebligas vidi moviĝantajn abelojn 100 fojojn malpli rapide ol en kutima filmo. La esplorado de abela flugilvibrado havas apartan signifon kiam pretiĝas abelsvarmo. En tiu periodo laborabeloj konstruas abelujajn strukturojn en kiuj evoluas novaj abelpatrinoj kaj la malnova patrino kun parto de la abela familio forflugas. Dum abelsvarmo la mielproduktado en abelujo malkreskas. Abelistoj klopodas do malebligi abelsvarmon, sed pro tio necesas daŭre kontroli abelujojn. Profesoro Tofilski havas la esperon, ke la esploroj pri la abela flugilvibrado ebligos antaŭvidi abelsvarmon post la apliko de minimikrofonoj en abeluloj. Dume tamen estas necesaj multaj pliaj esploroj, kiuj ne facilas, ĉar abelsvarmo kutime okazas nur unu fojon en la jaro.
El la elsendo 18.08.2020. Legas Barbara – 2’12”
Diamanta vajco ebligis enrigardi la Terkernon
Nia scio pri la terkerno, kiu troviĝas en la profundo ekde 3 mil kilometrojn sub la terkrusto devenas el la observado de la sismaj ondoj, kiuj trapenetris la terkruston. La proprecoj de la terkerno estas esplorataj ankaŭ baze de teoriaj prikalkuloj kaj komputila modelado, ankaŭ dank’ al subigado de materialoj al ekstremaj temperaturoj kaj premo. Dank’ al tio estas sciate, ke la kerno konsistas el du partoj. Interna, firma – konsistanta ĉefe el fero kaj nikelo kaj ekstera, en kiu dominas likva fero. Nun japanaj sciencistoj sub la gvido de Yasuhiro Kuwayama el la Tokia Universitato rekreis laboratorie la ekstremajn kondiĉojn regantajn en la ekstera parto de la terkerno. Por atingi grandegajn premon kaj temperaturon estis aplikita altgrade specialigita diamanta vajco. Tiu tekniko ebligas teorian, nelimigitan en la tempo okazigadon de eksperimentoj. Ĝis nun oni sukcesis atingi kondiĉojn regantajn en la tera kerno nur dum kelkaj mikrosekundoj. Japanoj helpe de diamanta vajco subigis provaĵon de likva fero al premo de 116 GPa (gigapaskaloj), kaj sekve helpe de lasero varmigis ĝin ĝis la temperaturo de 4350 kelvinoj. Se tiu temperaturo plej verŝajne estas reala en la terkerno, la menciita premo estas iom malpli alta en la supra parto de la ekstera kerno ol atendite. Post la komparo de la rezultoj de la eksperimento kun la observodonitaĵoj Kuwayama kaj lia kolektivo komparis la termdinamikajn proprecojn de sia ferprovaĵo kun niaj scioj pri la ekstera kerno. Estis konkludite, ke ĝi estas je 7,5 procentoj malpli densa ol likva fero. Tio signifas, ke troviĝas en ĝi multaj aliaj neidentigitaj ĝis nun elementoj. Materialo en la ekstera kerno fluas je 4 procentoj pli facile ol likva fero.
El la elsendo 02.06.2020. Legas Tomek – 2’11”
Koralaj rifoj pli imunaj je altaj temperaturoj
La aŭstralia scienca agentejo CSIRO informis, ke oni sukcesis grandigi la imunecon de koralaj rifoj je altaj temperaturoj. La kreskanta temperaturo de la mara akvo kaŭzas, ke ili perdas la etajn glonojn, kiuj simbioze vivas en ili. Sekve de tio koraloj blankiĝas kaj estas subnutritaj. La kolektivo de doktoro Patrick Buerger el CSIRO kreis en laboratorio mikroalgojn, kiuj toleras altajn temperaturojn. Komence de la nuna jaro en la Granda Korala Rifo en Aŭstralio okazis amasa blankĝo de koraloj, la tria dum la lastaj tri jaroj. Du similaj kazoj estis notitaj en 2016 kaj 2017. Du trionoj de la Granda Korala Rifo, la plej granda ĉi-speca sistemo en la mondo estis difektitaj. La aŭtoroj de la malkovro esperas, ke la malkovro protektos la koralajn rifojn minacitajn de formorto. La rezistaj je varmo simbiozaj glonoj aldone pli bone frontas fotosintezon.
El la elsendo 26.05.2020. Legas Tomek – 1’04”
Silikona rubando monitoras cerbon kaze de lezo
Ĝis nun oni malmulte esploris, kio okazas kun kortekso dum la kaplezo. Plej ofte tamen temas pri serioza akcidento. Aktuale polaj sciencistoj el la Vroclava Politekniko, en la suda Pollando, laboras pri malpeza silikona rubado por la kapo, kiun oni povas surmeti ekzemple dum la sportaj ekzercoj. Ĝi ebligas monitori la cerbon kaze de lezo. Sed ne temas sole pri la sekvado kiel kreiĝas lezoj kaj misfunkciado de cerbo kaze de kontraŭpuŝiĝo aŭ falo. Ĝi povas helpi en laboroj pri rimedoj protektantaj la kapon, ekzemple dum la testado de kaskoj. La vroclavaj sciencistoj testis jam sian silikonan rubandon i.a. helpe de volontuloj praktikantaj diversajn sportbranĉojn, kiel ekzemple la usonan piedpilkon.
El la elsendo 26.05.2020. Legas Tomek – 0’52”
Neatendita komuneco inter loĝantoj de Afriko kaj Neandertala homo
En deoksiribonuklea acido, DNA de afrikaj loĝantoj sciencistoj konstatis mirigan kvanton de DNA de la neandertala homo. Laŭ la esploroj de Joshua Akey el Princeton University temas eĉ pri tri dekononoj de la genomo. Tiu konstato mirigis sciencistojn, ĉar neandertala homo ne vivis en Afriko. La plej novaj esploroj elmontras tamen, ke ilia genetika kodo trafis al Afriko kun la migranta Homo sapiens. Novaj esploroj, kies rezultoj estis publikigitaj en la periodaĵo „Cell” povas klarigi krome alian misteron. Kial inter la loĝantoj de la orienta Azio estas pli da DNA de la neandertala homo ol ĉe eŭropanoj. La esploroj de Akey konformas al la publikigotaj ekzamenrezultoj de Sarah Tishkoff, evolugenetikisto el University of Pennsylvania. Ankaŭ ŝi rimarkis en Afriko pli grandan ol atendite elcenton de DNA de la neandertala homo. El la elsendo 25.02.2020. Legas Maciek – 1’19”
Inteligentaj bandaĝoj kuracas longiĝajn vundojn
Usonaj sciencistoj deklaris, ke nova „inteligenta bandaĝo” povas plibonigi la klinikan protekton super personoj kun longiĝaj vundoj tiaj, kiel ulceroj, diabeta piedo, dekubito, brulvundoj. Ili estas la ĉefa kaŭzo de la membroamputoj, kiuj trafas ĉiujare milionojn da homoj en la tuta mondo. Samtempe pro ilia komplikeco la kuracado estas tre limigita. Aktuale grupo de esploristoj el la usonaj universitatoj de Connecticut, Nebraska-Lincoln kaj Harvard Medical School projektis distance stiratan inteligentan pansaĵon, kiu povas precize dozi al la vundo diversajn medikamentojn sen la bezono de hejma vizito aŭ enhospitaliĝo. La procezo de vundcikatriĝo estas komplika kaj multetapa. Ĉe ĉiu el ili, t.e. ĉe diversaj stadioj de la historegenerado estas bezonaj aliaj medikamentoj. La novuma pansaĵo liveras necesajn medikamentojn kaj kio gravas ĝi ne devas esti daŭre ŝanĝata. Tra speciala platformo kuracisto distance kontrolas la liberiĝadon de medikamentoj, kiuj estas injekciataj helpe de miniaturaj etnadloj je kiuj estas ekipita pansaĵo. La ekzamenoj estis faritaj ĉe ĉelaj kulturlinioj, sekve ĉe musoj suferantaj diabeton kaj gravajn haŭtolezojn. Dank’ al la teknologio de inteligenta pansaĵo iliaj vundoj komplete cikatriĝis ne lasante postsignojn. Laŭ usonaj sciencistoj la inteligenta pansaĵo povas anstatui la aktuale ekzistantajn manierojn kuraci vundojn kaj malgrandigi la problemon de longiĝaj vundoj. Tio aparte gravas por homoj suferanaj la tiel nomatan diabetan piedon. El la elsendo 18.02.2020. Legas Barbara – 2’11”
La atento al reŭmatismaj malsanoj
Parolante pri reaŭmatismaj malsanoj ĝenerale oni pensas pri homoj grizaĝaj. Tamen suferas ilin ankaŭ infanoj kaj junuloj, sed plej ofte personoj inter la 30-a kaj 50-a vivojaroj. Ili atakas ne sole artikojn, sed ankaŭ tiajn organojn kiel koro, renoj, pulmoj, okuloj kaj eĉ la nerva sistemo. La plej ofta problemo de malsanuloj estas doloro, kiu akompanas ilin dum la endormiĝado kaj vekiĝado. Kun tio ligiĝas la longiĝa laco, kiu ne pasas dumtage. La precizaj kaŭzoj de tiuj malsanoj ne estas konataj. La ekzamenadoj pruvas sole, ke ĉiuj ligiĝas kun la misfunkciado de rezistosistemo. Tamen temas pri nekuraceblaj malsanoj, kiuj en la daŭro de kelkaj jaroj povas kaŭzi tutecan neplenlertecon de pacientoj, aparte se malsanoj estas tro malfrue rekonitaj kaj malĝuste kuracataj. Nur laŭeble rapida diagnozo kaj ekkomenco de la kuracado donas ŝancon haltigi la malsanon kaj certigi laŭeble longan fizikan lertecon de koncerna paciento. La artikmalsanojn en Pollando suferas pli ol 9 milionoj da pacientoj, alivorte ĉiu kvara polo. El la elsendo 11.02.2020. Legas Maciek – 1’19”
Plengrasa aŭ sengrasigita lakto kaj obezeco
Sciencistoj el la Toronta Universitato kaj aliaj kanadaj sciencaj institutoj konstatis, ke infanoj trinkantaj plengrasan lakton estas minacitaj je malpli granda risko de aperonta ĉe ili tropezo kaj obezeco ol infanoj trinkantaj sengrasigitan lakton. Ili analizis 5862 sciencajn raportojn serĉante inter ili tiujn, kiuj koncentriĝis pri ligo inter graso en la lakto konsumata de infano inter la 1-a kaj la 18-a vivojaroj kaj aperanta tropezo kaj obezeco. 28 rilatajn esplorojn ili subigis al plia analizado. Pri tio ili raportis en la periodaĵo The American Journal of Clinical Nutrition. En 18 kazoj ili rimarkis ĉi tiun dependecon. Tio dubigas la aktualajn dietrekomendojn en multaj landoj, en kiuj oni konsilas al la infanoj lakton kun malgrandigita grasokvanto. La kanadaj esploroj havis dume observan karakteron. Por konfirmi ilin estas bezonaj pliaj esploroj. El la elsendo 11.02.2020. Legas Maciek – 1’11”
Atlantika fraterkulo pli inteligenta ol supozite
Britaj zoologoj rimarkis atlantikajn fraterkulojn utiligantajn planttigetojn. Tio okazis kaj sur Islando, kaj ĉe la bordoj de Kimrio. La birdoj aplikis ilin rilate sin mem. Sciencistoj supozas, ke la birdoj aŭ sin gratis aŭ tiamaniere forigadis parazitojn. Laŭ kolektivo de doktorino Annette Fayet, ĉi tiuj kazoj povas ilustri specifajn bezonojn aperantajn en apartaj cirkonstancoj. Tiu supozo ŝajnas esti des pli pravigita, ĉar la konstatita kazo sur unu el la islandaj insuloj okazis dum aparte granda invado de iksodoj. Ne eblas ekskludi, ke helpe de tigeto estis pli facile forigi parazitojn ol per la uzo de la beko. La britaj sciencistoj ne ekskludas samtempe, ke iliaj konstatoj povas ŝanĝi opinion pri la inteligenteco de la maraj birdoj. Ili havas relative malgrandajn cerbojn kompare al la korpodimensio kaj tial ne estas taksataj kiel tro inteligentaj. Aliflanke atlantikaj fraterkuloj vivas en neprognozebla medio, en kiu solvado de ĉi specaj problemoj postulas kondutelastecon kaj lerton en lernado, parkerado kaj planado. Ĝis nun la unusolaj birdoj, pri kiuj estis sciate, ke ili uzas plattigetojn por sin grati estis papagoj. El la elsendo 04.02.2020. Legas Gabi- 1’31”
Sunhorloĝoj sur la antikvaj mozaikoj
Ĝis nun oni asertis, ke ekzistas nur 7 antikvaj mozaikoj sur kiuj videbliĝas sunhorloĝoj. Pola esploristo, profesoro Marek Olszewski identigis 8 nekonatajn mozaikajn prezentojn de sunhorloĝoj denove analizante konatajn antikvaĵojn. La ekzamenitaj de li objektoj devenas ĉefe el la meditereanea regiono, i.a. Turkio, Italio, Jordanio, Francio aŭ Jerusalemo. Historiistoj kaj arkeologoj konis ilin de jardekoj. Sed ĝis nun sunhorloĝoj estis identigataj kun olivlampo, nilometro aŭ eĉ kolono kovrita de tolaĵpeco. Laŭ la pola arkeologo el la Varsovia Universitatao la ĝisnuna problemo kun identigo de tiuj objektoj ligiĝis kun tre skema prezento kaj apliko de specifa perspektivo. La ideo pri reinterpreto de la konataj mozaikoj aperis dum liaj laboroj pri unu el la 6-jarcentaj mozaikoj en Jerusalemo, malkovrita proksime al la Damaska Pordego, monumenteca enirego al la antikva urbo. Inter riĉe vestitaj virinoj troviĝas mistera objekto, kiun sciencistoj komence de la 20-a jarcento difinis kiel olivlampon aŭ kolonon. Post ĝisfunda analizo kaj komparo kun la malkovrita dum foslaboroj sunhorloĝo eblis konkludi, ke ĉi tiu mozaiko same kiel aliaj al ĝi similaj prezentas sunhorloĝon. Profesoro Olszewski identigis ankaŭ aliajn sunhorloĝojn. I.a. sur la tiel nomata Mapo el Madaba, grandega planka mozaiko nun troviĝanta en la kirko de sankta Georgo en Madaba, Jordanio. Ĝi bildigas mapon de la Proksimia Oriento en la bizanca epoko. La sunhorloĝoj estis tre ofte uzataj en la antikva epoko. Ili apartenas al la plej malnovaj mezuraj instrumentoj. La plej malnovaj devenas el la antikva Egipto. En la meditereanea regiono ili troviĝis same en la publikaj kiel ankaŭ en la privataj lokoj. El la elsendo 28.01.2020. Legas Barbara – 2’32”
Postalkohola demenco
La trouzado de alkoholaĵoj povas alkonduki al demenco iom simila al Alzheimer-malsano. Laŭ britaj specialistoj la fenomeno estas malmulte konata kaj neglektata. Multaj personoj drinkantaj ne konscias pri ĝi, medicinista medio ĝin subtaksas. Laŭ klarigoj de Andrew Misell el Alcohol Change UK la alkohola demenco manifestiĝas per perturboj en la funkciado de la mallongdaŭra memoro. Per tio ĝi similas al Alzheimer-malsano aŭ al aliaj demencoformoj. Ĝi povas elvoki perturbojn de ekvilibro, malfacilaĵojn alproprigi novan informojn aŭ agreson. Ĝi ligiĝas kun malaperado de cerboĉeloj kaŭzita de la troa konsumado de alkoholaĵoj kaj trafas personojn eĉ mezaĝajn. Alcohol Change UK avertas, ke plej multe minacitaj estas viroj konsumantaj semajne almenaŭ 50 alkoholunuojn, unu unuo egalas al 10 aŭ 12,5 gramoj de pura etileno. Kaze de virinoj la alkohola demenco povas aperi post regula fordrinkado de pli ol 35 alkoholunuoj semajne.Malsame ol kaze de aliaj demencospecoj la cerboperturboj pro la trouzado de alkoholaĵoj estas bremeblaj kaj eĉ renverseblaj. Necesas tamen ilin frue rekoni kaj entrepreni ĝustan kuracadon. El la elsendo 10.09.2019. Legas Barbara – 1’44” sc_bp_Alkohola demenco_01’44”
Artefarita lango distingas viskiospecojn
En la glasgova universitato kreiĝis artefarita lango, kiu kun preskaŭ 100-procenta trafeco kapablas distingi viskiospecojn. Scencistoj havas la esperon, ke eblos apliki ĝin i.a. por kontraŭbatali la falsadon de alkoholaĵoj. Aranĝitaj kvazaŭ sur la ŝakluda plato submikroskpaj strioj de oro kaj aluminio rolas kiel gustoreceptoroj. Dum testoj oni mezuras kiel post la priverŝo de ili per alkoholprovaĵo ili absorbas lumon. La statistika analizo de tre subtilaj diferencoj en la lumoabsorbado ebligis al skotoj identigi diversajn viskiospecojn. Interalie ili aplikis sian artefaritan langon en la viskodistilejoj Glenfiddich kaj Glen Marnoch. Evidentiĝis, ke la lango kapablis konstati diferencojn inter drinkaĵoj kun pli ol 99-procenta trafeco. Ĝi krome kapablis indiki subtilajn diferencojn inter la sama viskio maturiĝanta en bareloj dum 12, 15 kaj 18-jaroj. Laŭ la skotaj sciencistoj la artefarita lango povas esti facile aplikita por gustumado de ĉiuspecaj likvaĵoj. Tio signifas, ke ĝi povas esti utiligita diversmaniere – por malkovri falsitan alkoholaĵon, por ekzamenado de nutraĵkvalito. El la elsendo 10.09.2019. Legas Barbara – 1’35” sc_bp_Skota artefarita lango efike testanta viskion_01’35”
Pli ol 300 mil sciencaj artikoloj libere legeblaj
Jam pli ol 300 mil artikolojn el mil sciencaj periodaĵoj liveras senpage la pola Scienca Biblioteko, la plej granda reta platformo kolektanta la sciencajn revuojn. La funkcianta ekde la 2014-a jaro Biblioteko daŭre vastigas siajn provizojn dank’ al publikaĵoj de altlernejaj eldonejoj kaj specializaj institucioj, aperigantaj unuopajn periodaĵojn. Nur en 2019 la platformon riĉigis 100 novaj titoloj. La bibliotekaj provizoj estas ne nur senpage legeblaj, sed ankaŭ konsulteblaj en ajna loko kaj periodo sen la bezono registriĝi. Ĝi servas same al sciencistoj kiel ankaŭ al ĵurnalistoj, klerigantoj, entreprenistoj, specialistoj kaj ĉiuj personoj interesiĝantaj pri konkreta temo. La Sciencan Bibliotekon gvidas Platformo de Malferma Scienco funkcianta kadre de la Interbranĉa Centro de Matematika kaj Komputila Modelado de la Varsovia Universitato. El la elsendo 03.09.2019. Legas Gabi – 1’14” sc_gk_300 mil sciencaj artikoloj publike konsulteblaj_01’14”
Seka/pulvorigita mielo produktita de polaj sciencistoj
Sciencistoj el la varsovia Ĉeflernejo de la Agrikultura Mastrumado produktis sekan/pulvorigitan mielon, kiu enhavas eĉ 80 procentojn de la natura mielo. La novuma produkto povas servi kiel fajna konsistero de multaj nutaĵproduktoj kaj kiel suplemento de dieto. Sur la merkato troviĝas jam pulvorigita mielo, sed ĝi entenas nur 50 procentojn de la natura produkto. La ceteron konsisitigas helpa substanco >maltodekstrino< kun alta glikemia indekso. En la pola seka mielo ĝi estis anstatŭigita per alia substanco kun sanfavora karaktero por la digestosistemo >nutriozo<. La pulvorigita mielo taŭgas por dolĉaj produktoj. En viandaj ĝi rolas kiel konsistero longiganta la konsumperiodon. Mielo estas utiligata por la produktado de medikamentoj, kosmetikaĵoj kaj nutraĵproduktoj. Tamen la natura mielo industriskale estas utiligata malgrandkvante pro sia gluecaj proprecoj, kio malfaciligas purigadon de industriaj maŝinoj. Ne sensignifa estas ankaŭ ĝia rapida kristaliĝo. Tiun situacion povas ŝanĝi la pulvorigita mielo. El la elsendo 27.08.2019. Legas Gabi – 1’24” sc_gk_Fajnaj proprecoj de pola seka mielo_01’24”
Informo kiel narkotaĵo
Informo aktivigas en la cerbo la samajn regionojn kiel manĝo, mono kaj narkotaĵoj. Ĝi rolas kiel premio, kiun malfacilas rifuzi senkonsidere al ĝia efektiva valoro. Sciencistoj el la Kalifornia Universitato en la usona Berkeley ekzamenis la motivon de nia scivolemo. Ili elmontris, ke ĉiu informo sendepende – ĉu ĝi estas grava aŭ ne – stimulas en la cerbo regionojn apartenantajn al la tiel nomata premisistemo respondeca pro la produktado de dopamino, hormono de plezuro. Ĝuste tial konstanta kaj nelimigita aliro al informoj povas kaŭzi dependiĝon. Tio praktike signifas kontroladon de ĉiaj elektronikaj mesaĝoj en komputilo, poŝtelefono aŭ sociaj portaloj. Laŭ profesoro Ming Hsu, la ĉefa aŭtoro de la esploroj, por la cerbo informo rolas kiel premio en si mem, senkonsidere al ĝia utilo. La cerbo ŝatas malplenajn kaloriojn el nutraĵoj kaj same taksas informojn, kiuj kvankam ne utilaj, influas bonfarton. Iuj difinas tion kiel vanan scivolemon. Specialistoj ekzamenis ankaŭ decidojn alprenatajn de volontuloj praktikantaj hazardludojn analizante, kiom ili kapablas pagi pro informoj pri la gajnoŝancoj. Samtempe ili esploris la aktivecon de iliaj cerboj helpe de la funkcieca magneta rezonanco (fMRI). Evidentiĝis, ke la decidoj plej ofte estis alprenataj en maniero racia, t.e. gravis la kriterio de informtaŭgeco. Konforme al ekonomika modelo testitoj traktis informon kiel rimedon por atingi celon. Kelkfoje ili kondutis tamen malracie kaj pagis pro senvaloraj informoj, kiuj ne influis iliajn decidojn. Tiam ili kondutis konforme al psikologia modelo premisanta, ke scivolemo mem kaj atendado de alta premio sufiĉas por sproni la agadon. Tiukaze informo rolis kiel premio. Helpe de aparta komputila programo eblis taksi kiom forte iu deziras ekkoni difinitan informon kaj kiom pretas por ĝi pagi. El la elsendo 13.08.2019. Legas Tomek – 2’13” sc_tm_Informo kiel narkotajo_02’13”
Dolĉa akvo grandkvante sub la fundo de Atlantiko
Grupo de esploristoj sukcesis konfirmi la ekziston de granda akvotavolo etendiĝanta ĉe la nordorienta marbordo de Usono. La provizoj de relative dolĉa akvo troviĝas en poreca sedimento sub la fundo de la oceano etendiĝanta de ĉirkaŭ 80 kilometroj for de la marbordo ĝis la rando de la kontinenta breto. Sciencistoj asertas, ke tio estas la plej granda ĉi speca malkovro en la mondo. Similaj akvoprovizoj sur la tersurfaco formus lagon kun preskaŭ 40 mil kvadrataj kilometroj. Jam en la 70-aj jaroj firmaoj dum la komercaj serĉboradoj de petrolo estis trovantaj dolĉan akvon kaj ne ĝin. Nur novaj serĉteknikoj kun la uzo de elektromagneta radiado ebligis lokalizi ankaŭ dolĉakvajn provizojn. Laŭ esploristoj la dolĉa akvo sub la fundon de oceano povis traiĝi sekve de glaĉera degelado kaj estis haltigita en sedimento sur la surfaco de la nuna kontinenta breto, kiun tiam ankoraŭ ne kovris la oceano. La plej novaj esploroj elmontras tamen, ke la dolĉakva tavolo estas daŭre provizata per akvo el la kontinento. Tiun teorion konfirmas la fakto, ke akvo en la akvotaolo proksime al la bordo estas plej dolĉa. Ju pli for des pli ĝi fariĝas saleca, sed multe malpli ol la mara akvo. La esploristoj sugestas, ke similaj akvotavoloj povas troviĝi laŭe de aliaj marbordoj, kiel Kalifornio, Aŭstralio, la Proksima Oriento aŭ la Sahara Afriko. Tio povus helpi en iuj regionoj solvi problemojn kun la manko de trinkakvo. La akirado de dolĉa akvo el ĉi tiuj tavoloj eĉ iom salecaj estus multe malplikosta ol kaze de sensaligado de la mara akvo. El la elsendo 16.07.2019. Legas Tomek – 1’55” sc_tm_Dolca akvo sub la fundo de Atlantiko_01’55”
La enigmo de la marsaj nuboj
La planedologojn delonge interesas la demando pri la origino de la nuboj videblaj ĉirkaŭ 30 kilometrojn super la surfaco de la Marso. La nuboj ne kreiĝas pro si mem. Ili bezonas ion, sur kio povas komenciĝi la kondensiĝo. En la kazo de la Tero temas pri polveroj aŭ saleroj. Kvankam ŝajnis, ke sur la Marso tiaj kondiĉoj ne aperas tamen komplika, komputila simulado de la marsa atmosfero elmontris, ke la kreiĝadon de nuboj kaŭzas meteoritoj. Tion konstatis sciencistoj el University of Colorado en Boulder. Laŭ ili kaze de la Marso ĉiutage temas pri meteoritoj pezantaj sume de du ĝis tri tunoj. La marsaj nuboj estas kutime tre maldikaj tamen frumatene kaj posttagmeze ilia dikeco grandiĝas. Ili povas kaŭzi malkreskon aŭ kreskon de temperaturo ĉe grandaj altecoj eĉ je 10 celsiusaj gradoj. Tio elmontras, ke en la atmosfero de la Ruĝa Planedo okazas ŝanĝoj, kies fonto estas la grundkrusto kaj tio kio sub ĝi troviĝas. Laŭ sciencistoj ĝuste tie en la glaciformo troviĝas akvotavoloj, kvankam ne eblas ekskludi, ke ie pli profunde akvo troviĝas en likva stato. Nun sciencistoj frontas la defion difini kiel trapasas la procezo de la kreiĝado de marsaj nuboj. Dank’ al ekkono de tiu mekanismo eblos respondi la ĉefan demandon, ĉu sur la Marso ekzistis oceanoj kaj riveroj, kaj se jes, kio kun ili okazis. El la elsendo 09.07.2019. Legas Tomek – 1’39” sc_tm_La enigmo de la Marsaj nuboj_01’39”
Geoparko Owadów-Brzezinki [ovaduf-bĵezinki]
Meze de junio sur la tereno de la rokrompejo Owadów-Brzezinki – en la nordokcidenta parto de la Sanktakruca Montaro – estis inaŭgurita Geoparko, en kiu troviĝas unikaj laŭ la monda skalo grandegaj fosilioj. Ĝis nun sciencistoj malkovris tie i.a. la restaĵojn de la unua konata en Pollando fluganta reptilio – pterozaŭro aŭ nova por la scienco specio de la mara raptilio el la grupo de iĥtiozaŭroj. En la muzeo troviĝas kelkcent ekzempleroj ĉefe de maranimaloj, kiuj vivis tie antaŭ 148 miliardoj da jaroj, en la periodo de malfrua Ĵuraso, kiam vivis surtere dinosaŭroj. Inter la plej interesaj fosilioj estas grandegaj rabofiŝoj, maraj reptilioj kaj antropodoj. Krome rigardebla estas riĉa kolekto de insektoj, kiuj kutime tre malofte konserviĝas. Unuopajn speciojn vivintajn en Owadów paleontologoj malkovris jam i.a. en Britio aŭ Rusio. Sed neniam oni konstatis ilin ĉiujn vivintajn en unu regiono kiel en ĉi tiu loko. La geoparkaj informtabuloj sciigas pri la loka geologio kaj malkovroj. Ili estis faritaj antaŭneloge, ĉar en 2012 kaj tuj komenciĝis vastplanitaj foslaboroj, kiuj daŭras ĝis hodiaŭ. Post 7 jaroj kreiĝis la Geoparko. El la elsendo 02.07.2019. Legas Maciek – 1’22” sc_mj_Nova Geoparko kun historiaj fosilioj_01’22”
Delfenoj amikiĝas baze de interesiĝoj
La Ŝarkogolfo ĉe la marbordo de la okcidenta Aŭstralio estas vivejo por la hindpacifika populacio de botelnazaj delfenoj kaj unusola loko, en kiu ĉi tiuj animaloj uzas spongojn kiel laborilojn. Tiu ĉi ellernita tekniko perata inter generacioj helpas al iuj individuoj trovi nutraĵon en pli grandaj profundecoj. Ĝis nun la utiligado de instrumentoj estis bone dokumentita inter la delfenaj femaloj. Dum lastaj esploroj la atenton oni donis al maskloj. En la daŭro de naŭ jaroj (2007-2015) sciencistoj el Bristolo, Zuriĥo kaj Universitato de la Okcienta Aŭstralio analizis grupon de 37 botelnazaj delfenoj, kiuj uzis spongojn kaj 24, kiuj ilin ne uzis. La sciencistoj konsideris ankaŭ donitaĵojn pri delfenoj, genetikajn donitaĵojn kaj fotojn de 124 maskloj. La botelnazaj delfenoj, uzantajs spongojn pasigis pli da tempo por kontaktiĝi kun aliaj maskloj kun similaj kapabloj ol kun la ceteraj. Tiuj rilatoj baziĝis sur la simila tekniko de akirado de nutraĵo kaj ne estis ligitaj kun familiaj kontaktoj aŭ aliaj faktoroj. La akirado de nutraĵoj helpe de spongo estas temporaba kaj en signifa grada okazas unuopule, tial longe oni asertis, ke ĝi ne konformis al la bezonoj de maskloj en la golfo, kiuj investis tempon por formi fortajn aliancojn kun aliaj maskloj. La okazigitaj esploroj sugestas, ke same kiel la delfenaj femaloj kaj kiel homoj ankaŭ maskloj de botelnazaj delfenoj formas sociajn rilatojn baze de komunaj interesiĝoj. El la elsendo 25.06.2019. Legas Barbara – 2’11” sc_bp_Kunlaboremaj delfenoj el la Sarka Golfo_02’11”
Nova stato de materio
Ĝis nun estis asertite, ke atomoj en la fizika materialo aperas en unu el tri statoj – firma, likva aŭ gasa. Tamen nun estis malkovrite, ke iujn elementojn en specifaj kondiĉoj samtempe povas karakteriziĝi per la proprecoj de firma kaj likva statoj. La esploroj de sciencistoj el la univeritato en Edindurgo, kiuj koncernis la kondukton de 20 mil atomoj de kalio en ekstremaj kondiĉoj ebligis fronti la staton de la tiel nomata fandita ĉeno malkaŝintaj ke la kreiĝintaj strukturoj reprezentas novan stabilan materistaton. Ĝis nun ne estis klare ĉu tiuj eksterordinaraj strukturoj reprezentas apartan staton de materio aŭ ekzistas kiel portempaj etapoj inter diversaj statoj. Laŭ sciencistoj ankaŭ aliaj elementoj kiel natrio aŭ bismuto en konformj kondiĉoj povas ekzisti en la novmalkovrita stato. La stato de la fandita ĉeno aldoniĝus tiel al aliaj eksterordinaraj statoj de la materio ekskluzive de gaso, likvaĵo kaj firma stato. Apartenas al ili plsmo, kondensoro de Bose-Einstein, superkonduktiveco, superlikvideco, degenereca materio kaj kvarkgluona plasmo. El la elsendo 19.06.2019. Legas Barbara – 1’32” sc_bp_Nova stato de materio_01’32”