Sciencaj informoj

La plej malnovaj vitroobjektoj en Pollando devenas el Egipto kaj Mezopotamio. Temas unuavice pri ornamaj bidoj, kies aĝo laŭ la fizikokemia analizo havas pli ol tri kaj duonan mil jarojn. Sciencistoj asertas, ke vitron oni komencis produkti pli-malpli 2300 jarojn antaŭ nia erao en Mezopotamio. Ĝia produktado disvastiĝis en la Proksima Oriento ĉirkaŭ la mezo de la 2-a jarcento antaŭ nia erao. La unuaj polaj vitroproduktejoj aperis nur en la frua mezepoko. Inter la proksimorientaj vitraj objektoj temas unuavice pri vitraj bidoj, kiujn arkeologoj malkovras en tomboj kaj trezortrovaĵoj. Kun la tempofluo da ili estis pli multe, aparte post 1300-a jaro antaŭ nia erao en la socio de la soraba kulturo. Estas jam konataj pli ol 3 mil bidoj el la 13-a – 9-a jarcentoj antaŭ nia erao, kiuj servis por la kolornamado. Kelkfoje temis pri elementoj de pli bunta kolornamaĵo. Ekzemple la kolornamaĵo malkovrita en la loko Targowisko (la krakova regiono) konsistas el ĉirkaŭ 380 vitraj bidoj, sukcena apartigilo kaj etaj oraj spiraloj. La ekzameno de la kemia konsisto de proksimorientaj vitraj objektoj estis farita per malsamaj metodoj en du laboratorioj. Tamen ekspertoj ne kapablas indiki konkretajn vitrofandejojn, el kiuj devenas la proksimiorientaj vitraj ornamaĵoj malkovrataj i.a. sur la tereno de Pollando.

El la elsendo 27.11.2018. Legas Gabi kaj Barbara – 1’59” 

sc_gk_bp_La plej malnovaj vitraj objektoj en PL_01’59”

En la norda hemisfero de la Marso povas esti pli da glacio ol supozite. Tion elmontras la detala mapo pri la terformacio de la Ruĝa Planedo, prilaborita i.a. de polino, doktorino Anna Łosiak. Preskaŭ la tutan nordan hemisferon formas malaltebenaĵo situanta pli ol 6 kilometrojn malpli supre ol la meza alteco de la tereno en la suda hemisfero de la planedo. Antaŭ pli ol 3,8 miliardoj da jaroj plej verŝajne troviĝis tie oceano, sed ĝis nun plimulto de la akvo kaj atmosfero fuĝis en la kosman spacon. Antaŭnelonge la esploroj elmontris, ke en kelkiuj lokoj de ĉi tiu regiono povas troviĝi glacio, kvankam ne estas certe, kiamaniere ĝi tie aperis. Por solvi la enigmon internacia kolektivo de planedaj geologoj okazigis kelkjarajn esplorojn de tri regionoj de la Nordaj Malaltebenaĵoj de la Marso – Utopia, Acidalia, Arcadia Planitiae. Gvidis ilin sciencistoj el Francio, Britio, Pollando, Germanio, Kanado kaj Usono. Ili utiligis donitaĵojn el la usona aranĝaĵo CTX troviĝanta sur la ferdeko de Mars Reconnaissance Orbiter, kiu dum dekkelkaj jaroj estis fotanta la surfacon de la Marso. Post la analizo de la donitaĵoj kaj retmapado kreiĝis la unua vasta kaj detala mapo pri la terenformiĝo de la Ruĝa Planedo. Sciencistoj identigis multajn lokojn, en kiuj glacio troviĝas neprofunde sub la surfaco, krome ankaŭ aliajn, en kiuj glacio troviĝas profunde kaj estas nevidebla. Plej verŝajne do temas pri du specoj de glacio. Tre malnova, havanta pli ol 3,8 miliardojn da jaroj kreiĝinta sekve de frostiĝo de la marsa oceano. Relative nova, havanta ĝis kelkcent milionoj da jaroj aperinta en la sekvo de vasta glaciiĝo. Laŭ sciencistoj „juna” glacio povas multon diri pri la antaŭnelongaj klimatŝanĝoj sur la Marso, tre „maljuna” glacio estas unu el la plej bonaj lokoj, en kiuj povis kaŝiĝi virtualaj marsaj organismoj.

El la elsendo 21.11.2018. Legas Tomek – 2’19” 

sc_tm_Pli da akvo sur la Marso ol supozite_02’19”

Malfacilas imagi la mondon sen plasto. Ĝia produktado dum la lastaj 40 jaroj kreskis 25-oble kaj egalas nun je ĉirkaŭ 380 milionoj da tunoj jare; entute tamen dum la 40-jara periodo la homaro produktis 8300 milionojn da tunojn da plasto. Ĝis nun plej bone estis rekonita la polucio per plasto de la akvomedio – de la maroj, oceanoj, riveroj kaj kontinentaj akvoreceptakloj. La plastaj mikroelementoj estis konstatitaj en ĉiuj specoj de maraj organismoj kaj en planktono. Estas sciate, ke ili kumuliĝas en la nutrosistemoj, kvankam ne estas kontentige esplorita ilia virtuala influo je kontinentaj organismoj. Sciencistoj el la Viena Universitato kaj el la aŭstra agentejo pri la medioprotektado monitoris grupon de personoj el diversaj landoj: Aŭstrio, Finnlando, Nederlando, Japanio, Pollando, Rusio, Britio kaj Italio. Ili ĉiuj notis informojn pri konsumataj nutraĵoj dum semajno antaŭ la analizo de siaj ekskrementoj. Ĉe ĉiuj estis konstatitaj plastoelementoj sekve de la konsumado de nutraĵoj kaj trinkaĵoj plaste pakumitaj. Neniu estis vegetarano, 6 konsumadis marajn fiŝojn.  Interalie baze de tio dum la 26-a Eŭropa Gastroenterologia Semajno (UEG) en Vieno estis konstatinte, ke plastaj mikroelementoj estis konsumataj kune kun fiŝoj kaj marfruktoj, mara salo kaj eĉ biero, mielo kaj botelakvo. Laŭ doktoro  Philipp Schwabl temas pri la unua esplorado konfirminta la supozojn, ke plastaj mikroelementoj trafas al la homa digestosistemo. Dum la ekzamenado de animaloj la plej grandan kondensiĝon de plastaj mikroelementoj oni konstatis en intestoj, tamen iliaj plej malgrandaj konsisteroj trafas al la sangocirkulado, limfa sistemo kaj eĉ hepato. La lastaj esploroj alportis pruvon pri la enesto de plastaj mikroelementoj en la homa organismo. Tio signifas bezonon de pliaj esploroj por kompreni, kion tio signifas por la homa organismo.

El la elsendo 14.11.2018. Legas Tomek – 2’20” 

En la sovaĝa stato, do sen la homa interveno, troviĝas sole 23 procentoj de kontinentoj kaj 13 procentoj de oceanoj, escepte de Antarkto. Ankoraŭ antaŭ cent jaroj nur 15 procentoj de la Tero estis utiligataj por la kultivado kaj bredado. Apenaŭ dum 16 jaroj, en la periodo 1993-2009, 3,3 milionoj da kvadrataj kilometroj de la sovaĝaj terenoj (la areo pli granda ol tiu de la Hinda Unio) estis perditaj pro urbokreado, agrikulturo kaj aliaj civilizaciaj celoj. Se temas pri oceanoj la situacio estas pli drameca. Terenoj liberaj de industria fiŝkaptado, polucio kaj mara transporto troviĝas sole en la polusaj regionoj. En la lastaj 40 jaroj je pli ol duono malkreskis la populacio de ĉirkaŭ 3 mil specioj de fiŝoj, birdoj, mamuloj, rampuloj kaj raptilioj. Dume pluraj esploroj elmontras, ke terenoj ne damaĝitaj de la homo havas ĉiam pli grandan signifon en la perspektivo kontroli klimatŝanĝojn kaj limigi aliajn evolusekvojn. Nome tiuj terenoj absorbas grandegajn kvantojn de karbodioksido kaj rolas kiel rifuĝejo por la malaperantaj specioj. Internacia grupo de sciencistoj el la aŭstralia universitato en Queensland prezentis mapon de la kontinentaj kaj maraj surfacoj, en kiuj ne okazis civilizacia interveno. Ĝi atentigas, ke la nunaj sovaĝaj terenoj havas ŝancon transdaŭri nur tiam, kiam ili estos ĉirkaŭprenitaj per internaciaj reguligoj rilate protektatajn surfacojn. Rusio, Kanado, Aŭstralio, Usono kaj Brazilo avanas inter 20 landoj, en kiuj troviĝas 94 procentoj de ĉiuj sovaĝaj kontinentaj kaj maraj terenoj, ne kalkulante Antarkton kaj internaciajn akvojn. Baldaŭ en Egiptio kaj Pollando okazos du gravaj eventoj ligitaj kun la protektado de la natura medio. La novembra Konferenco de la Konvenciflankoj pri biologia diverseco kaj la decembra konferenco pri klimatŝanĝoj COP-24.

El la elsendo 06.11.2018. Legas Tomek – 2’20” 

Inĝenieroj el John Hopkins University kunlaborante kun kolegoj en Singapura Instituto pri Neŭroteknologio kreis eletronikan „kovrilon”, kiu surmetita sur protezon ebligas senti tuŝon. Unu el la volontuloj testintaj elektronikan haŭton deklaris, ke post ĝia apliko li ricevis la senton havi la manplaton, difinante tion kvazaŭ lia protezo pleniĝis de vivo. La elektronika haŭto estas farita el kaŭĉuko plektita kun sentiloj imitantaj la nervofinaĵojn. Ĝi rekreas la tuŝosenson liverante al la uzanto tre gravajn informojn. Oni jam faris similajn  inventaĵojn, sed la elektronika haŭto kompletigas diversajn ĝisnunajn solvojn, kiuj ebligas al milionoj da personoj kun amputitaj membroj funkcii kvazaŭ normale. Temas ekzemple pri la presiloj 3D, ebligantaj presi idealan protezon de manplato aŭ de la tuta mano, temas pri la ebleco stiri membroprotezon pere de penso. Nun, dank’ al la elektronika haŭto la handikapito kun membroprotezo povos senti ĉu la tuŝata objekto estas varma aŭ malvarma, percepti ĝian surfacon aŭ formon. La ebleco senti doloron ebligas averti pri virtuala risko damaĝi la protezon. La esploristoj el John Hopkins University imitis la naturon kaj la vera haŭto rolis por ili kiel preta ŝablono, kiun ili talente aplikis por sia protezokovrilo.  Ĝi imitas la sensoricevilojn de tuŝo kaj doloro de la homa nervosistemo, ebligante elektronikan kodigadon de impresoj, kiel tio okazas en la naturo. Dum la testoj  estis uzita encefalografo por kontroli la cerboaktivecon de volontuloj. Dank’ al tio sciencistoj sekvis tion, kion la volontuloj sentas.

El la elsendo 30.10.2018. Legas Tomek – 1’52”

Personoj, kiuj sentas sin solecaj preferas fizikan distancon troviĝante en la akompano de familio aŭ amikoj. Tio rezultas el sciencistaj esploroj en la ĉikaga universitato. Oni enketis preskaŭ 600 usonanojn, kies tasko estis difini ĉu en akompano de diversaj homgrupoj ili preferas sidi aŭ stari pli aŭ malpli distance. En la enketado oni konsideris tiajn faktorojn kiel la civila stato, sekso, eventualaj simptomoj de timo aŭ deprimo. Fine estis konstatite, ke personoj sentantaj solecon duoble pli ofte preferis distancon same en la akompano de sia partnero, familio kiel ankaŭ amikoj. Tio ne gravis en la akompano de personoj malpli konataj aŭ fremdaj. Kvankam sento de soleco povus ŝajni faktoro motivanta proksimiĝon al aliaj personoj ĝi tamen firmigas la memprotektan instinkton. Pli fruaj esploroj helpe de la cerbobildigado elmontris, ke personoj solecaj estas pli singardaj, se temas pri tiaj minacoj kun la socia karaktero  kiel rifuzo aŭ malaprobo. Laŭ la aŭtorino de la esploroj d-ino Stephanie Cacioppo eblas senti solecon en homamaso aŭ geedziĝo, ĉar solecosento signifas enverguron inter tio, kion ni atendas kaj kion ni havas. Pli konscia rilato al tiu problemo povus malkreskige influi ekzemple  la nombron da divorcoj, kiuj estas flankefiko de soleco kaj plibonigi la kvaliton de rilatoj kun aliaj homoj.

El la elsendo 30.10.2018. Legas Tomek – 1’37”

Homoj multe diferencas, se temas pri la reagado je minacaj situacioj. La neŭrobiologiaj mekanismoj pri la kaŭzitaj de tio riskaj kondutoj estas en signifa grado nekonataj. Dume,  kiel informis “Nature Communications” en la hipokampo estis malkovrita aparta speco de ĉeloj, kiuj decidas pri la homa kuraĝo. Influante ilin eblus liberigi pacientojn de patologia timo. La komunaj esploroj de sciencistoj el la Neŭrologia Subinstituto de la Universitato en Upsalo (Svedio) kaj Cerboinstituto de Federacia Universitato Rio Grande do Norte el Brazilo elmontris, ke la ĉeloj en la hipokampo, difinataj OLM,  plenumas ŝlosilan rolon, se temas pri timo kaj reage entreprenata risko. Manipulante per ili eblus kontroli timon kaj riskajn kondutojn, kio estas tre grava en la kuracado de patologia timo. La normala, adapta timo gravas por transvivo, ĉar ĝi protektas kontraŭ lezoj. Sed la patologia efikas misfunkciige kaj povas grave perturbi la ĉiutagan vivon. Kuracistoj ofte en tiu situacio aplikas kontraŭdeprimajn medikamentojn, sed ili efikas je la tuta cerbo, do povas porti seriozajn flankefikojn. La influado je konkreta, tre aparta grupo de ĉeloj kontrolanta timon povas revoluciigi la kuracadon de timo kaj ligitajn kun ĝi perturbojn, ekzemple deprimon.

El la elsendo 23.10.2018. Legas Tomek – 1’28”

La invado de azia noktopapilio endanĝerigas la buksoarbustojn en Pollando. En la okcidenta Eŭropo ĝi jam elvokis grandajn damaĝojn aparte en la historiaj ĝardenoj. Temas pri laŭvica atako de fremda en Eŭropo specio. La invada Cydalima perspectalis aperis en Polllando en 2012 en la ĉirkaŭaĵoj de Vroclavo (la sud-okcidenta Pollando), sekve disvastiĝis je la suda kaj centra Pollando. Oni konstatis ĝian ĉeeston en Krakovo, Varsovio kaj laste en Lodzo. Origine ĝi vivas sur vasta areo de la Hinda Unio tra Ĉiinio ĝis la fora Oriento. La unuan fojon oni konstatis ĝin en Eŭropo en 2006 en Germanio. En Pollando ĝi ankoraŭ ne havas propran nomon, ĝenerale oni difinas ĝin buksa noktopapilio, ĉar ĝiaj larvoj evoluas ekskluzive en bukso. Temas pri arbusto sovaĝe kreskanta en la suda kaj okcidenta Eŭropo. Tamen sur la tuta kontinento, inkluzive Pollandon ĝi estas plantata ĝenerale kiel unu el malmultaj plantoj taŭgaj por malaltaj heĝoj. Ĝi estas plantata en tradiciaj, ornamaj kaj historiaj ĝardenoj, en ĉehejmaj ĝardenetoj kaj en publikaj parkoj.

El la elsendo 23.10.2018. Legas Tomek – 1’15” 

La esplor-evoluiga centro de Samsung Electronics SET deklaris funkciigon de tri novaj centroj de Artefarita Inteligenteco en Cambridge, Toronto kaj Moskvo. Ili helpos en la evoluigado kaj esplorado de la merkataplika kapablo de la artefarita inteligenteco rilate televidilojn QLED aŭ aranĝaĵojn de la hejma mastrumado. Ĝis nun la esplor-evoluiga centro de Samsung Electronics SET havis du centrojn en Seulo kaj la Silicia Valo. La nova centro en Cambridge koncentriĝos pri kompreno de la homaj kondutoj, do rekonanalizo de emocioj. La centro en Toronto daŭrigos esplorojn pri la ĉefaj teknologioj de la artefarita inteligenteco kunlabore kun la plej grandaj kanadaj universitatoj. Fine la centro en Moskvo utiligos konojn de rusaj ekspertoj pri matematiko, fiziko kaj aliaj ekzaktaj sciencoj, ligonte kunlaboron kun ekspertoj pri la artefarita inteligenteco, kiuj gvidos esplorojn pri ĝiaj algoritmoj. Lige kun la nombra kresko  de la centroj oni planas ankaŭ kreskigi la nombron de kvalifikitaj esploristoj pri la artefarita inteligenteco. Ĝis 2020 temos pri ĉirkaŭ unu mil personoj.

El la elsendo 16.10.2018. Legas Tomek – 1’14” 

Laŭ sciencistoj sufiĉas 10-minuta meditado, por ke la cerbo komencu funkcii pli efike. Delonge estas sciate, ke personoj praktikantaj la meditadon dum kelkaj semajnoj aŭ monatoj kutime pli bone sukcesas en testoj koncerne kognokapablojn. Lastatempe evidentiĝis, ke ne necesas mediti dum semajnoj por konstati ĉi tiun fenomenon. Doktorino Hedy Kober el Yale-universitato invitis por siaj esploroj 40 studentojn, inkluzive de 14 virinoj, en la aĝo de 17 ĝis 22 jaroj. En la unua testogrupo oni aŭskultis dum 10 minutoj meditigan surbendigon dum la alia aŭskultis prelegon pri sekvojoj. Poste ambaŭ grupoj estis subigitaj al serio de simplaj testoj pri kognaj kapabloj. Personoj el la unua grupo solvadis taskojn pli rapide kaj precize ol el la dua grupo. Escepton konsistigis personoj kun alta nivelo de neŭrotikeco, kiujn ne influis meditigaj surbendigoj. La meditado, en kiu oni koncentriĝas pri konkreta momento povas plibonigi la funkciadon de labormemoro kaj koncentriĝo. Tio elmontras – kiel estis informite en „Frontiers of Neuroscience” – ke eĉ personoj, kiuj neniam meditis povas profiti dank’ al ĉi tiu speco de meditado, alivorte atentotrejnado.

El la elsendo 09.10.2018. Legas Tomek – 1’24”