Sciencaj informoj

La natura lumo estas grava faktoro reguliganta la tagnoktan ritmon kaj ligitajn kun ĝi fiziologiajn procezojn, kiel aktivecon de la cerboondoj, produktadon de hormonoj, regeneradon de ĉeloj. Samtempe ekzistas pruvoj, ke pligrandigita influo de la artefarita lumo perturbas la dormon kaj tutdiurnan ritmon. Aldone pli ofta apliko de lumeligantaj diodoj (LED) kaj ekranoj kaŭzas, ke en ĉiam pli signifa grado homo estas influata de la blua lumspektro. Tiun spektron en signifa grado emisias LED-lumo. Ĝis nun la fenomeno ne estis rimarkita,  ĉar eĉ en la evoluintaj landoj la lumeligantaj diodoj ne estas aplikataj sufiĉe longe, por ke la negativaj sekvoj de  ĝia influo estu videblaj en epidemiologiaj ekzamenoj. Tamen longdaŭra influo de la blua lumspektro emisiata de la plurfunkciaj telefonoj kaj komputiloj povas negative influi la vivodaŭron. Sciencistoj el la Ŝtata Universitato en Oregono rimarkis, ke la blua lumo detruas ĉelojn en la cerbo kaj retino de bananmuŝoj t.e. drozofiloj. La esploroj okazis sub la gvido de Jaga Giebułtowicz, specialistiĝanta pri la biologia horloĝo. Evidentiĝis, ke drozofiloj kiuj dum 12 horoj troviĝis sub la influo de la blua lumspektro kaj dum 12 horoj troviĝis en mallumo vivis signife malpli longe ol drozofiloj, kiuj aŭ la tutan tempon troviĝis en mallumo aŭ en la natura lumo, en kiu estis blokita la blua lumspektro. Estis konstatite, ke ĉe la testita grupo la efikado de la blua lumspektro akcelis la maljuniĝadon damaĝante la ĉelojn de retino, cerbosengradigon kaj lezis la movkapablon. La blua lumspektro kondukis ankaŭ al genekspresio ĉe altaĝaj drozofiloj, sed ne ĉe junaj. Tio signifas,  ke ĝi rolas kiel stresiga faktoro konforme al la maljuniĝado.

El la elsendo 05.11.2019. Legas Tomek – 2’09”

Sciencistoj el la Centro de Kosmaj Esploroj de la Pola Sciencakademio prilaboris metodon de aŭtomata kaj rapida prilaborado de detalaj terenmapoj. La metodo validas en la skalo de la tuta mondo. La prototipo kreiĝinta laŭ komisio de la Eŭropa Kosma Agentejo koncernas dume sole Eŭropon. La mapo prezentas la staton de la eŭropa tereno en 2017 konsiderante  13 plej esencajn klasojn. Temas pri terenoj agrikulturaj, arbaroj (aparte foliarbaj kaj pingloarbaj), pri marĉoj, torfejoj kaj terenoj kun konstruaĵoj. Por ĝia prilaboro estis utiligitaj 15 mil fotoj el la satelitoj Sentinel 2. Rezulte la mapo de polaj sciencistoj estas du kaj duonmiloble pli preciza ol laste prilabrorita.  Dank’ al nova metodo ĝi kreiĝis en periodo de apenaŭ 6 semajnoj dum antaŭe oni bezonis por tio 80 semajnojn. Sciencistoj utiligis la procedon de „maŝina lernado”, kio signifas, ke ili liveras la referencajn donitaĵojn por algoritmo, baze de kiu komputilo mem lernas rekoni la pridemanditan tipon de la terensurfaco, en ajna loko de la mondo. La metodo estis testita en Ĉinio, Kolombio, Namibio, Germanio kaj Italio. Laŭ la polaj sciencistoj la plej granda defio en prilaboro de algoritmo estis trovo de konformaj referencaj donitaĵoj.

Ciferecaj satelitaj mapoj pri la terensurfaco estas la moderna ekvivalento de laŭtemaj paperaj mapoj. Pro sia bita naturo ili ebligas facilan kaj rapidan analizon de la medio.

El la elsendo 29.10.2019. Legas Tomek – 1’47”

Du polaj esploristoj prilaboris instrumenton, kiu baze de aktiveco de internaŭtoj antaŭvidis la lastajn balotrezultojn pli trafe ol plimulto de la opinisondadoj. Antoni Sobkowicz kaj Marek Kozłowski el Laboratorio de Lingvistika Inĝenierio en la Centro por Alifarado de Informoj PIB de kelkaj jaroj laboras pri prognozmodeloj, kiuj tradukas la emocian diskurson de politika debato en la Interreto al politikaj preferoj. La plej novaj esplorrezultoj  elmontris, ke la artefarita inteligenteco prognozas ne malpli bone ol opinisondadoj baziĝantaj sur klasikaj metodoj. La lastajn parlamentajn balotojn gajnis Juro kaj Justeco akirinte 43,59 procentojn de la voĉoj. Du la plej grandaj opoziciaj grupiĝoj Civitana Koalicio kaj Balotkomitato de Alianco de Demokrata Maldekstrularo akiris 39,96 procentojn de la voĉoj. La lasta antaŭbalota opinisondado antaŭvidis por ili 42 respektive 36,3 procentojn de la voĉoj. Algoritmoj prilaboritaj de Sobkowicz kaj Kozłowski prognozis 43,76 respektive 35,10 procentojn de la voĉoj kaj estis pli trafaj ol la lasta antaŭbalota opinisondado. Centro de Alifarado de Informoj estas unusola pola esplorinstitucio, kiu regule faras sciencajn esplorojn dediĉitajn al analizo de la politikaj preferoj de poloj en vaste komprenataj interretaj portaloj aplikante metodojn de artefarita inteligenteco.

El la elsendo 22.10.2019. Legas Tomek – 1’45”

Sciencistoj el la Univeristato en Bufalo imitante perlojn prilaboris leĝeran plaston, kiu estas signife malpli mola ol ŝtalo. Ĝi povas servi en kugloimunaj veŝtoj kaj aliaj kirasoj. Ĝi baziĝas sur polietinelo Dyneema servanta por la produktado de grimpakcesoraĵoj, kugloimunaj veŝtoj kaj  elementoj de endoprotezoj. La novkreiĝinta plasto havas eksterordinare malmolan eksteran kruston kun elasta interna bazo, kiu kapablas deformiĝi kaj absorbi kugloforton. Estis difinte, ke la nova plasto estas 14-oble malpli mola ol ŝtalo. Ĉar la materialo perfektas por haltigi kuglojn, ĝi povos esti aplikebla en la kugloimunaj veŝtoj, kaskoj kaj alispecaj personaj kirasoj, ankaŭ en protektokirasoj de militistaj veturiloj, ŝipoj kaj helikopteroj. Malsame al kirasoj ŝtalaj kaj ceramikaj la inventita plasto estas facile modifebla laŭ dezirinda formo. Dum eksperimentoj estis ankaŭ pruvite, ke post la aldono de nanoelemento de silicia monoksido eblas fajnigi la proprecojn de la materialo kaj krei ankoraŭ pli firman kruston. Tio ebligos krei leĝerajn kirasojn de nova generacio.

El la elsendo 15.10.2019. Legas Barbara – 1’35”

Ĉiuj homaj agadoj en la daŭro de la vivo influas la funkciadon de la cerbo kaj la koncernaj ŝanĝoj estas perataj al sekvaj generacioj. La parkera nombrado, lernado de fremdaj lingvoj aŭ lerto orientiĝi en libera spaco influas la cerboevoluon. Nun tamen por sia komforto, sed ankaŭ pro pigreco homoj preferas la uzon de elektroniko. La Interreto preskaŭ ĉiereganta anstataŭigas bibliotekojn kaj paperajn eldonaĵojn,  eĉ la homan komunikadon. Internacia kolektivo de sciencistoj decidis esplori kiel tio povas influi la strukturon kaj funkciadon de la cerbo. Oni analizis multajn esplorojn, en kiuj okazis cerbobildigado de volontuloj. Kvankam la akiritaj analizoj ne povas esti traktitaj kiel definitivaj, ili tamen sugestas, ke la vivo en la interreta medio ŝanĝas tiujn cerbosferojn, kiuj estas ligitaj kun koncentriĝo, memoro kaj sociaj kapabloj. El unu el la ekzamenoj rezultis, ke homoj kiuj kompulse kontrolas sciigojn kaj aliajn mesaĝojn en siaj plurfunkciaj telefonoj havas malgrandigitan kapaciton de griza substanco en kelkaj regionoj de kortekso respondecaj i.a. pro koncentriĝo kaj atentokapablo. Kiam aperis interretaj navigiloj oni spekulativadis, ke homoj troe fidos la Interreton kiel la informfonton, tiel limigante la kapaciton de sia interna memoro. La rilataj ekzamenadoj efektive elmontris, ke homoj malpli facile memoras informojn el la Interreto kompare al tiuj el tradiciaj enciklopedioj. Tio sugestas aliflanke,  ke lernado el la Interneto ne aktivigas kontentige ŝlosilajn cerbosferojn necesajn por la funkciado de longdaŭra memoro. La sociaj portaloj ankaŭ signife influas homajn cerbojn. Iu el la analizitaj ekzamenoj koncernis la nombron de konatoj en fejsbuko. Kiel evidentiĝis, tio influas limige la kapaciton de la griza substanco en regiono respondeca pro kapablo rekoni nomojn kaj vizaĝojn. Antaŭe homoj havis tendencon profundigi rilatojn kun malpli da homoj kaj tio postulis diversajn adaptiĝojn en la sociaj cerboregionoj. Ĉiuj ĉi analizoj kvankam ne respondas unusignife la demandon pri bona aŭ malbona efikado de la Interreto je la homa cerbo, elmontras kiel rekomendindan moderan rilaton al ĝi.

El la elsendo 10.12.2019. Legas Tomek – 2’40”

La trouzado de alkoholaĵoj povas alkonduki al demenco iom simila al Alzheimer-malsano. Laŭ britaj specialistoj la fenomeno estas malmulte konata kaj neglektata. Multaj personoj drinkantaj ne konscias pri ĝi, medicinista medio ĝin subtaksas. Laŭ klarigoj de Andrew Misell el Alcohol Change UK la alkohola demenco manifestiĝas per perturboj en la funkciado de la mallongdaŭra memoro. Per tio ĝi similas al Alzheimer-malsano aŭ al aliaj demencoformoj. Ĝi povas elvoki perturbojn de ekvilibro, malfacilaĵojn alproprigi novan informojn aŭ agreson. Ĝi ligiĝas kun malaperado de cerboĉeloj kaŭzita de la troa konsumado de alkoholaĵoj kaj trafas personojn eĉ mezaĝajn. Alcohol Change UK avertas, ke plej multe minacitaj estas viroj konsumantaj semajne almenaŭ 50 alkoholunuojn,  unu unuo egalas al 10 aŭ 12,5 gramoj de pura etileno. Kaze de virinoj la alkohola demenco povas aperi post regula fordrinkado de pli ol 35 alkoholunuoj semajne.Malsame ol kaze de aliaj demencospecoj la cerboperturboj pro la trouzado de alkoholaĵoj estas bremeblaj kaj eĉ renverseblaj. Necesas tamen ilin frue rekoni kaj entrepreni ĝustan kuracadon.

El la elsendo 10.09.2019. Legas Barbara – 1’44”

Alkohola demenco_01’44”

Iam la suko el acidaj ĉerizoj, alivorte grioto estis rekomendata kaze de problemoj kun endormiĝo, por malgrandigi dolorojn de artikoj kaj muskoloj ĉe kancermalsanuloj aŭ kaze de la postfortostreĉa peno. La antaŭnelogaj esploroj elmontris, ke acidĉeriza suko grizaĝe lertigas la memorkapablon kaj kognajn funkciojn. Sciencistoj el la universitato Delaware esploris 34 plenkreskulojn 65- ĝis 73- jaraĝajn, kiuj en du grupoj dum 12 semajnoj trinkis 480 mililitrojn da acideĉeriza suko   de la specio Montmorency du fojojn tage aŭ ricevis placeban trinkaĵon. Ĉiuj volontuloj estis sanaj – sen diagnozitaj kormalsanoj, diabeto, kancero aŭ psikiatriaj problmeoj – ili ne uzis medikamentojn, kiuj povus influi la cerbofunkciadon. Ili ne ŝanĝis por la daŭro de la eksperimento sian dieton nek fizikan aktivecon. Antaŭ kaj post la eksperimento oni mezuris iliajn kognofunkciojn kaj subjektivan memoron, por kio estis uzitaj diverspecaj testoj kaj  enketoj. Evidentiĝis, ke post la eksperimento personoj trinkantaj la ĉerizacidan sukon havis pli bonajn rezultojn, se temas kognofunkiado kaj subjektiva memoro. Je 5 procentoj kompare al la placeba grupo kreskis ilia satisfakcio pri la parkerokapablo, je 4 procentoj mallongiĝis iliaj movoj en provo je vidsignalo kaj je 23 procentoj malkreskis nombro de eraroj dum vidtesto pri epizoda memoro. Krome kompare kun la antaŭeksperimentaj donitaĵoj je 3 procentoj pliboniĝis ilia longdaŭra koncentriĝo kaj je 18 procentoj malkreskis eraroj dum testo pri labora spaca memoro. Kvankam estas necesaj pliaj ekzamenadoj laŭ profesoro Sheau Ching Chai salubran influon de acidĉeriza suko eblas ligi kun ĝiaj bioaktivaj konsisteroj kiel polifenoloj kaj antocianoj. Povas esti, ke tio ligiĝas ankaŭ kun la efikado de acidĉerizoj, konstatita en pli frua ekzamenado inter la samaj volontuloj, je malaltigo de sangopremo. Nome sangopremio influas la sangoalfluon al la cerbo.

El la elsendo 01.10.2019. Legas Maciek – 2’33”

Lunde en nia hemisfero komenciĝis astronomia aŭtuno. En Pollando sunplene kaj varmete. Kia estis la ĵus pasinta somero?  Laŭ klimatologo Szymon Walczakiewicz la temperaturoj de la meteologia somero en Pollando dum la lastaj dek kelkaj jaroj superas la mezajn indikojn. La esplorcentro IMGW – Instituto pri Meteologio kaj Akva Mastrumado informis, ke la nunjara somero estis en nia lando varma kaj seka. La temperaturoj de junio superis la normojn. La plej alta temperaturo 38,2 gradoj estis notita en Radzyń (la okcidenta Pollando). Varmega estis ankaŭ julio, dum kiu temperaturoj superantaj la normon koncernis la tutan landon. Plej varme estis en Włodawa (la orienta Pollando), kie oni oni notis 37,3 gradojn. Entute la nunjara somero estis je du kaj duona grado pli varma ol en la tuta periodo 1981-2010. Someran varmegon spertis en 2019 ne sole poloj. Ekzemple fine de julio en Parizo oni notis 42,5 gradojn, kio estis rekordo en la skalo de pli ol 70 jaroj. En Germanio oni notis 42 gradojn la unuan fojon ekde 138 jaroj, t.e. ekde la komenco de la mezurado. Historiaj varmrekordoj estis notitaj en Nederlando (40,4 gradoj) kaj en Belgio (40,6 gradoj). Kreskantajn temperaturojn sciencistoj agnoskas kiel rezulton de la terglobskalaj klimatŝanĝoj.

El la elsendo 24.09.2019. Legas Barbara – 2’05’

Klimata varmigo baze de donitajoj 2019_02’05”

Esploristoj el la laboratorio pri Behaviora Analizo de la Komencaj Jaroj ĉe Cornell Universty rimarkis, ke la gepatroj subkonscie ŝanĝas sian parolmanieron kiam ili reagas je la beba balbutetado tiel, ke en ĝi troviĝu malpli da nekutimaj vortoj, malpli longaj frazoj kaj pli da unuvortaj respondoj. Tio ne okazas tiam,  kiam ili alparolas infanon. Laŭ sciencistoj beboj mem formas sian lingvomedion por faciligi al si la lernadon. Unuflanke la parolo de la gepatroj influas tion, kiel infanoj lernas paroli, kio  estas evidenta afero. Aliflanke beboj havas propran motivon por influi la manieron, en kiu ili mem lernas. Oni tamen ne esploris ĝis nun la ligon inter tio, kiamaniere la infanoj ŝanĝas la parolon de la gepatroj aŭ la tuta ĉirkauaĵo, en kiu ili lernas paroli. Kadre de la esplorado 30 patrinoj kun siaj beboj dum du tagoj vizitis laboratorion por 30-minutaj ludsesioj. 9- kaj 10-monataj infanetoj povis moviĝi tra ĉambro, en kiu troviĝis ludiloj, skatoloj kaj afiŝoj kun bestoj. Ili estis registrataj kaj kameraitaj de kaŝitaj mikrofonoj kaj tri videokameraoj.  Sciencistoj analizis leksikon kaj sintakson en la parolo de la patrinoj kaj kontrolis ŝanĝojn en la parolmatureco de la beboj. Tiuj, kies patrinoj certigis al ili pli da okazoj por lernado – aplikante simpligitan parolmanieron kun malpli da vortoj kaj malpli longaj frazoj – la sekvan tagon lernis novajn sonojn pli rapide. Laŭ sciencistoj tio estas pruvo pri la esenca rolo de la beboj mem en la formado de sia lernomedio. Konklude ili konstatis, ke gravas instigi la gepatrojn reagi je la beba balbutetado. Ĝi rolas kiel la socia akcelilo, pere de kiu beboj ĉerpas informojn de la ĉirkaŭantaj ilin plenkreskuloj.

El la elsendo 17.09.2019. Legas Barbara – 2’24”

La beba balbutetado kaj la geaptra parolmaniero_02’24”

En la glasgova universitato kreiĝis artefarita lango, kiu kun preskaŭ 100-procenta trafeco kapablas distingi viskiospecojn. Scencistoj havas la esperon, ke eblos apliki ĝin i.a. por kontraŭbatali la falsadon de alkoholaĵoj. Aranĝitaj kvazaŭ sur la ŝakluda plato submikroskpaj strioj de oro kaj aluminio rolas kiel gustoreceptoroj. Dum testoj oni mezuras kiel post la priverŝo de ili per alkoholprovaĵo ili absorbas lumon. La statistika analizo de tre subtilaj diferencoj en la lumoabsorbado ebligis al skotoj identigi diversajn viskiospecojn. Interalie ili aplikis sian artefaritan langon en la viskodistilejoj Glenfiddich kaj Glen Marnoch. Evidentiĝis, ke la lango kapablis konstati diferencojn inter drinkaĵoj kun pli ol 99-procenta trafeco. Ĝi krome kapablis indiki subtilajn diferencojn inter la sama viskio maturiĝanta en bareloj dum 12, 15 kaj 18-jaroj. Laŭ la skotaj sciencistoj la artefarita lango povas esti facile aplikita por gustumado de ĉiuspecaj likvaĵoj. Tio signifas, ke ĝi povas esti utiligita diversmaniere – por malkovri falsitan alkoholaĵon, por ekzameni nutraĵkvaliton.
El la elsendo 10.09.2019. Legas Barbara – 1’35”