Sciencaj informoj

Anarkto estas unu el la plej izolitaj regionoj sur la Tero. Tie ĉi okazas specializaj kaj eksterordinaraj sciencesploroj, kio kaŭzas ke venas tien sciencistoj el la tuta mondo. Longdaŭra izoliteco influas diversajn aspektojn de la homa vivo, i.a. ĝi influis la evoluon de la specioj, kiel i.a. de kanguroj en Aŭstralio. Krome tre longaj distancoj influas evoluon de novaj lingvoj aŭ dialektoj. Jam antaŭ kelka tempo evidentiĝis, ke sciencistoj vivantaj dum ses monatoj en izoliteco sur Antarkto kreis…. propran akĉenton. Favoris tion tre malofta kontakto kun la ekstera mondo kaj la fakto, ke tutajn tagojn kaj vesperojn ili pasigis – parolante pri ĉiaj temoj – ekskluzive en la propara akompano. 26 esploristoj kaj helppersonalo en la brita polusstacio sur la insulo Adelajdo uzis la anglan lingvon, sed pro la internacia konsisto de la esploristoj en la interparolojn pri siaj vivhistorioj, vetero k.s. estis enplektitaj mallongigoj kaj slangaj esprimoj. La tuta grupo partoprenis eksperimenton, kiu konsisitis en la kontrolsekvado kaj registrado de iliaj voĉoj, kio daŭrigis ĉirkaŭ 10 minutojn ĉiun kelkan semajnon. La partoprenantoj dum la registrado ĉiufoje ripetis 29 vortojn i.a. nutraĵo, kafo, aerfluo. Tiuj vortoj estis regule uzataj dum la tagaj konversacioj kaj enhavas vokalojn, kiuj povas varii laŭ la akĉento. Ĉiuj registraĵoj estis sekve analizitaj de specialistoj pri fonetiko en la Munkena Universitato en Germanio. Montriĝis, ke la artikulacio de unuopaj vortoj signife ŝanĝiĝis. Oni asertas, ke la eksperimento pri „antarkta akĉento” povas helpi en klarigo, kial la brita kaj la usona angla lingvoj difrenecas. Ĝi povas kontribui al la esplorado de akĉentoj kaj dialektoj en la tuta mondo. Laŭ sciencistoj ni „infektiĝas” per artikulacio ĉiufoje kiam ni ekas kontakton kun aliaj personoj. Se tio daŭras relative longe, ni alproprigas iujn karakterizajn elparoltrajtojn.

El la elsendo 30.04.2024. Legas Barbara – 02′ 44″

Ekde la antaŭpaska lundo en la biologia fakultato en Bjalistoko funkcias interesa ekspozicio dediĉita al ŝtonaj ovoj. Kiel sciate la ovo en multaj kulturoj estas simbolo de la nova, de la renaskiĝinta vivo. La ekspoziciataj ovoj estas faritaj i.a. el la pakistana onikso, marmoro aŭ jaspiso. Kaj same kiel kolorigataj paskaj ovoj ili malsamas laŭ siaj koloroj. La ovo el la pakistana onikso apartenas al la plej okulfrapaj. Ĝi estas farita el la marmora speco de pakistana onikso kun interesa stria desegno. La alia ovo el karneolo pro la aldoniĝo de feraj minaraloj havas interesan oranĝan-ruĝan koloron. La ovo el rodonito ravas pro sia rozkolora nuanco, tiu el jaspiso „draka sango” havas intensajn ruĝajn makulojn sur la verda fono. En la ekspozicio troviĝas ankaŭ ovoj el riolito, kiu estas vulkana roko, el aventurino, serpentino. Sodalitan ovon karakterizas profunda blua koloro, tra kiu reliefiĝas blankaj kaj nigraj vejnoj. Ovo el natura lafa vitro, mahogana obsiado kun mikroskopaj eroj de hematito distingiĝas per profunda bruna-nigra pigmentado. En la ekspozicio troviĝas ankaŭ ovoj el nigra, ora kaj blanka karara marmoro. La ekspozicion akompanas panelo kun kelkdeko da noblaj kaj duonnoblaj ŝtonoj. Samtempe eblas konatiĝi pri Mohs-skalo kiu difinas la durecon de roko kaj estas helpa en la identigado de mineralo. Ŝtonajn Paskajn Ovojn eblas rigardi en Bjalistoko ĝis la finaj tagoj de junio.

El la elsendo 30.04.2024. Legas Barbara – 02′ 12″

La infektoj de papirusoj per fungoj estas grava problemo en muzeoj de la tuta mondo. Ĝi koncernas ne sole la plej konatajn papirusojn kun koloraj ilustraĵoj, sed ankaŭ objektojn faritajn el ĉi tiu materialo kiel boatoj aŭ korboj. Nun esploristoj el kelkaj esplorcentroj – la Konservista Fakultato de Granda Egipta Muzeo, egipta Nacia Muzeo de Normoj, de la Konservista Fakultato de la Instituto pri Artprojektado Toyo en Tokio kaj Taibah Universitato en la Saŭda Arabio informis pri trovita solvo. Iliaopinie vasabio povas estis sekura biocido utiligota por la konservado de papirusoj. Sciencistoj faris eksperimentojn pri la influo de vasabivaporoj kadre de ekzercoj pri konservado de papirusoj en la Konservista Fakultato de la Granda Egipta Muzeo. La subigita al eksperimento papiruso estis kolorigita per pigmentoj analogaj al tuj, kiuj estis uzataj en la antikva epoko. Sekve dum 120 tagoj ĝi estis subigita al la 100 celsiusaj gradoj, kio efikis je ĝi malnovige je unu mil jaroj. Poste ĝi estis elmetita je influo de diversspeciaj fungoj, kiuj kutime troviĝas sur papirusoj. Laŭvice sciencistoj el vasabipulvoro kaj distilita akvo preparis densan paston, kiu sur la aluminia folio esti metita proksime la testata papiruso por ke ĝiaj vaporoj influu la testatan objekton. Post la paso de tri tagoj ĝi estis subigita al detalaj analizoj. Laŭ la konkludo de esploristoj vasabio mortigis ĉiujn fungojn kaj samtempe la rezisto de la papiruso je disetendiĝo kreskis je 26 procentoj. La aŭtoroj de esploroj pri apliko de vasabio kiel konservista metodo intencas ripeti ĝin rilate aliajn organikajn materialojn, teksaĵojn kaj paperon. Oni faras ĉion – kiel ni scias -, ke dum la konservistaj laboroj la stato de historiaj objektoj ne malpliboniĝu, ne estu damaĝita. Tamen iuj el la antaŭaj metodoj kontraŭ fungoj estis egalae minacaj kiel la fungoj mem. Pri la sukceso de la nova metodo kun la apliko de vasabio atestas la decido de la Granda Egipta Muzeo, kiu jam anoncis, ke vasabio estos aplikata en ĝiaj konservistaj laboratorioj.

El la elsendo 20.04.2024. Legas Barbara – 03′ 01″

La Blanka Domo informis, ke ĝi komisiis al NASA prilaboron de kunordigita temponormo por la Luno, kiu validus ekzemple por la kosmaj ŝipoj. Tio celas grandigi la sekurecon de kosmaj misioj. NASA, privataj firmaoj kaj kosmaj agentejoj en la tuta mondo ĉiam pli ofte direktas misiojn al la Luno, al la Marso kaj pli foren. Tial gravas, ke ni difinu la ĉielajn temponormojn – deklaris Steve Welby el la Blanka Domo. Kohera difino de la tempo havos ŝlosialn signifon por la efika funkciado en la kosma spaco, navigado, kaj komunikado. Tempaj malakordaĵoj povas konduki al eraroj en la mapado kaj lokalizo de pozicioj sur la Luno kaj sur ĝia orbito. Ĉio ĉi ligiĝas kun gravito malsama sur la Tero kaj sur la Luno. Nome tempo fluas malsame depende de tio, kie oni ĝin mezuras. Kie gravito estas alta tie tempo pasas mapli rapide ol kie gravito estas malpli forta. Sur la Luno la gravitado estas malpli granda tial la tempo pasas tie iom pli rapide ol sur la Tero. La diferenco ne estas granda, sed por la novaj teknologioj, kiel GPS-sistemo, aŭ aliaj komplikaj komputilaj kaj komunikaj sistemoj tio havas grandegan signifon. Sen kunordigita luna tempo CLT certigo de sekureco en la perado de donitaĵoj inter kosmaj ŝipoj, kaj sinkronigo de la komunikado inter la Tero, satelitoj, estontaj bazoj kaj astronaŭtoj estos tre malfacila. La internacia kosma stacio situanta sur malalta ĉirkaŭtera orbito daŭre uzos kunordigitan universalan tempon, t.e.UTC. Tamen NASA devas determini – interkompreniĝante kun aliaj landoj – kie pasos limo de la nova kosma tempo. La Blanka Domo volas, ke NASA prezentu enkondukan ideon pri la Kunordigita Luna Tempo ĝis la fino de la nuna jaro, kaj la finan planon ĝis la fino de la 2026-a jaro.

El la elsendo 10.04.2024. Legas Barbara – 02′ 33″

En Edinburgo forpasis havante 94 jarojn Peter Higgs, fizikisto, Nobelpremiito el 2013 pro la teorio kreita kun Francois Englert, kiu klarigas de kie venas maso de la elementaj partikloj. Tion konfirmis la malkovro de bosono en julio 2012 en la Granda Hadrona Koliziilo de CERN. Ĝi ricevis lian nomon kaj estas ankaŭ difinata kiel la „dia partiklo”. Jam en 1964 Peter Higgs kiel la unua proponis ĝian ekziston. Havante mason 120-oblan ol la maso de protono la bosono de Higgs estas la dua laŭ la pezo konata partiklo. Samtempe ĝia ekzistodaŭro kalkuliĝas je apenaŭ 10 al la potenco de -22 sekundoj, kio signifas, ke ĝi ne estas observebla ekster akcelilo. Tamen Higgs-bosono ne estas ankoraŭ unu plia elementa partiklo. Ĝi estas aparte grava, ĉar tio estis la unua observita manifestiĝo pri certa kvantuma kampo en la naturo, ĝis tiam nekonata, kiu troviĝas en ĉiu punkto de la spaco kaj respondecas pro tio, ke la elementaj partikloj havas mason. Peter Higgs plimulton de sia profesia vivo pasigis en la Universitato de Edinburgo, kiu establis honore al li Higgs-Centron de Teoria Fiziko.

El la elsendo 10.04.2024. Legas Barbara – 01′ 43″

Delonge oni antaŭvidis, ke abelo el la specio Colletes hederae povas aperi en Pollando. Nun tio jam estas fakto, kion konfirmis pola biologo, d-rino Justyna Kierat en „Acta zoologica cracoviensia”. La nova abelo estis notita en la okcidenta kaj suda partoj de la lando. Pli frue la aperon de ĉi tiu abelo oni konfirmis i.a. en Germanio kaj Ĉeĥio, do ne ŝajnas dube, ke abeloj Colletes hederae venis de tie. La nova abelo tiamaniere riĉigas la grupon de preskaŭ 500 abelspecioj aparantaj en Pollando. Temas pri abelo vivanta solece, kvankam okazas, ke ĝi nestas en pli grandaj grupoj. Ilia ĉefa nutraĵo estas helica hedero. Same kiel ĉi tiu planto ankaŭ la nova abelo ne ŝatas malvarmon kaj ĝia apero en Pollando povas malrekte atesti pri klimatvarmiĝo. Colletes hederae ne estas invada specio kaj ne minacas al niaj mieldonaj abeloj, samtempe plibonigante la biodiversecon de nia lando. Tio estas pozitiva trajto en la epoko, kiam formortas ĉiam pli da polendisvastigaj insektoj.

El la elsendo 20.03.2024. Legas Gabi – 01′ 21″

Kiel informis la retejo de Politekniko en Poznano la libro de ĝia nun emerita profesoro, Waldemar Nawrocki, origine eldonita de Springer en 2019 estis tradukita en la ĉinan lingvon. La publikaĵo klariganta la principojn fari mezuradojn kun la plej fajna precizeco utiligante la efektojn de kvantuma fiziko estas rekomendata en Ĉinio kiel lernolibro pri metrologio. Tio estas unua libro, kiu priskribas la novan mezursistemon SI el 2018. Ĝi klarigas la principojn de la difinado de kvantumaj mezurunuoj teorie kaj praktike. En la lernolibro novmaniere estas difinitaj la bazaj unuoj de SI kaj enkondukitaj novaj difinoj de tiaj unuoj kiel kilogramo, ampero, aŭ molo. La publikaĵo priskribas precizajn aranĝaĵojn de kvantuma elektroniko kaj ilian aplikon. La unua pola eldono de la „Enkonduko en la kvantuman metrologion” aperis en 2007 kiel eldonaĵo de la poznana politekniko.

El la elsendo 20.03.2024. Legas Pamela – 01′ 15″

Otolaringologoj el Lodzo, la centra Pollando, jam pli ol 100 fojojn faris operaciojn pri kokleoenplanto ĉe infanoj, dank’ al kio ilia mondo de silento transformiĝis en la mondon de sonoj. La 3-an de marto oni solenis Mondan Tagon de Aŭdokapabo, kiu estis lanĉita en 2007. Ĝia celo estis elstarigi la signifon de la profilakto por la frua malkorado kaj kuracado de aŭdokapablaj lezoj. Tiu sanproblemo trafas ĉiam pli multajn personojn en la tuta mondo. Nunjare la Tago okazis sub la devizo „Ŝanĝo de la pensmaniero, ni kaŭzu ke la zorgo pri la oreloj fariĝu realo por ĉiuj”. En Pollando – se temas pri la kuracado de surdeco aŭ subaŭdokapablo ĉe plenkreskaj pacientoj kaj ĉe infanoj – la situacio estas tre bona, sed globskale la problemo estas sufiĉe serioza. Laŭ la statistikaj donitaĵoj de la Monda Sanorganizo 1,5 miliardoj da homoj frontas la aŭdokapablajn pertubojn kaj preskaŭ 500 milionojn tiu sandifekto ekskludas el la socia vivo. Laŭ prognozaj pritaksoj en 2050 la nombro de personoj suferantaj aŭdikapablan lezon eglos al preskaŭ al 2, 5 miliardoj. La surdeco trafas ankaŭ la plej junajn, ĉar meze unu je mil infanoj naskiĝas surda. Al multaj tiaj infanoj otolaringologoj el Lodzo helpis reveniginte ilin al la mondo de personoj bone aŭdantaj. Laŭ specialisto de la laringologia kliniko ĉe la Sancentro de Patrino-polino, profesoro Konopka kuracado de surdeco kun apliko de kokleaj enplantoj kalkuliĝas al la plej grandaj atingaĵoj de medicino. Dum la operacio elektrodo estas enkodukata rekte en la internan orelon kaj ligita kun ĝi parolprocezilo kolektas sonojn el ĉirkaŭaĵo. Sekve helpe de elektromagneta indukto la kodita signalo estas perata al aŭdonervo kaj cerbo. Dank’ al tiu procedo kaj plia logopedia rekapabligado paciento kun la fluo de la tempo komencas aŭdi. En la kliniko la ambaŭflankan kokleoenplantadon oni aplikas jam ĉe kelkmonataj infanoj. La apliko de kokleoenplantaĵoj estas kondiĉo por parolevoluo. Ju pli frue oni aplikas tiun teknikon, des pli rapida kaj regulkoforma estas evoluo de la infano. La plena sukceso dependas de logopedia rekapabligado kaj la gepatra zorgo. Post tio infanoj jam kiel personoj aŭdokapablaj povas frekventi antaŭlernejon, lernejon, sekve studi kaj labori. En la kliniko de Lodzo meze okazas tri ĉi-pecaj operacioj monate.

El la elsendo 10.03.2024. Legas Barbara – 03′ 37″

Kelkajn monatojn post la proklamo de kovimepidemio aperis la termino „longdaŭra kovimo”. Ĝi estas aplikata por difini simptomojn aperantajn dek kelkajn semajnojn post la malsaniĝo, kiujn ne eblas klarigi alimaniere ol per la spertita infektiĝo. Laŭ taksoj la longdaŭran kovimon suferas kelkdek milionoj da homoj. Ĝis nun estis identigitaj ĉirkaŭ 200 simptomoj kun ĝi ligitaj. La plej oftaj estas lacosento, muskoldoloroj, malfacilaĵoj koncentriĝi, spirproblemoj. Ofta sekvo estas kognaj malfacilaĵoj difinitaj kiel cerbonebulo, kiun karakterizas plurmonata sento de psika lezo, subkapablo logike pensi, malfacilaĵoj pri koncentriĝo kaj problemoj kun la memoro. Lastatempe esploristoj el Trinity College Dublin kaj la esplorcentro Neŭroestonteco informis, ke laŭ iliaj esploroj ĉe kovimmalsanuloj aperas lezo de bariero inter sango kaj cerbo, misreguligo inter sangokoagulado kaj akirita rezistosistemo, kiu estas dependa de rekonado de antigenoj flanke de antikorpoj kaj receptakloj rekonantaj antigenon de limfocitoj T kaj B. La ĉefesploristo de Neŭroestonteco, profesoro Matthew Capbell, la estro de la Fakultato pri Genetiko en Trinity College deklaris, ke la unuan fojon estis pruvite, ke likantaj sangovojoj en la cerbo kunlige kun superaktiva rezistosistemo povas esti la ĉefaj kaŭzoj de cerbonebulo ligita kun kovim. Tiu malkovro – laŭ profesoro Capbell -gravas por estonte prilabori taŭgajn kuracmetodojn.

El la elsendo 01.03.2024. Legas Barbara – 02′ 13″

La 5-an fojon, la 19-an de februaro estis solenita la Tago de la Pola Scienco, kiu estis starigita en la naskiĝdatreveno de Nikolao Kopernik, nunjare la 501-a. Ĝia celo estas inspiri al la sekvado de polaj esploristoj kaj firmigi interesiĝon pri la scienco ĝenerale. La tago ebligis iom retrorigardi por konstati, ke en Pollando aktuale funkcias 578 altlernejoj kaj sciencaj institucioj: 135 publikaj altlernejoj, 212 nepublikaj kaj 17 ekleziaj. Krome ekzistas 211 sciencaj institutoj, inkluzive de i.a. 70 esplorinstitutoj, 68 sciencaj institutoj de la Pola Sciencakadmio, 22 institutoj de la Esplorreto Łukasiewicz kaj unu internacia instituto. Ni havas pli ol 1 200 000 studentojn, en kiu nombro 58 procentojn konsistigis virinoj, pli ol 24 mil doktoriĝantojn kaj iom pli ol 82 etatajn akademiajn instruistojn inter kiuj viroj konsistigis pli ol la duonon. La festo lanĉita en 2020 esprimas la rekonon por la atingaĵoj de polaj sciencistoj en pli ol unumiljara historio de la pola nacio kaj ŝtato. Inter la plej elstaraj figuroj de la pola scienco oni menciis i.a. tiajn sciencistojn, kiel Mikołaj Kopernik, Jan Heweliusz, Ignacy Łukasiewicz, Karol Olszewski, Zygmunt Wróblewski, Maria Skłodowska-Curie, Henryk Arctowski, Ludwik Hirszfeld, Jan Czochralski kaj Stefan Banach.

El la elsendo 20.02.2024. Legas Barbara – 02′ 14″