Novaĵoj

Internacia Tago de Arkivoj estas solenata la 9-an de junio ekde 2007 en kelkdeko da landoj de la mondo. En sia historio ĝi transformiĝis en eventon, kiu daŭras la tutan semajnon. En 2025 ĝi okazas sub la devizo „Arkivoj alireblaj, arkivoj por ĉiuj” kaj disvoliĝas kadre de la t.n. Malfermaj Tagoj en 37 polaj urboj. Tiu ĉi iniciato celas memorigi, ke arkivoj ne estas fermitaj deponejoj de „malnovaj” dokumntoj, sed spaco por viva, reala edukado kaj intergeneracia dialogo.
La Ŝtataj Arkivoj en Pollando jam la 18-an fojon okaze de la Tago/Semajno organizas malfermajn tagojn, ekspoziciojn, laborrenkontojn kaj konservistajn demonstrojn. La nunjara eldono okazanta inter la 6-a kaj la 14-a de junio ligiĝas krome kun la premiera rivalado en la eduka tabulludo „Ankoraŭ plia somero 1914-1918”.
La eventoj ligitaj kun la Internacia Tago/Semajno de Arkivoj ebligas al partoprenantoj tuŝi aŭtenan historion kaj malkovri realan kulturheredaĵon enestantan en dokumentoj. Ĉiu, kiu tiuokaze transpaŝas la sojlon de arkivejoj fariĝas parto de la globskala reto de malkovrantoj de la kolektiva memoro.

El la elsendo 10.06.2025. Legas Gabi – 01′ 46″

Francaj vinoj el Alzaco akiras ĉiam pli da ŝatantoj en Pollando. Niaj samlandanoj alte taksas la blankajn vinojn aparte en la printempa somera sezono. Meze de majo en Varsovio okazis Varsovia Akademio de Alzacaj Vinoj. Temis pri profesia evento por merkatistoj kaj vinŝatantoj, kiuj renkontiĝis kun vinproduktantoj serĉantaj partnerojn en Pollando. Kelkaj el la programeroj ligitaj kun la vingustumado estis malfermaj al pli vasta publiko. Alzaco produktas 132 milionojn da vinboteloj jare. En 90 procentoj temas pri blankaj vinoj. 25 procentoj de ĉi tiu kvanto estas eksportataj ĉefe al Belgio, Usono kaj Germanio. La interesiĝo pri la pola vendomerkato emfaziĝas en la fakto, ke jam 90 alzacaj vitejoj eksportas siajn vinojn al Pollando. Polaj konsumantoj aprecas alzacajn vinojn kaj ilian kvaliton. Tio ligiĝas ankaŭ kun la fakto, ke la pola kuirarto havas kelkajn komunajn trajtojn kun la alzaca. Temas i.a. pri populareco de la acida brasiko, riĉa viandsortimento kaj kolbasoj. Tio kaŭzas ke la alzacaj vinoj bonege harmonias kun tradiciaj polaj pladoj. En 2024 la eksporto de la alzacaj vinoj al Pollando kompare al pli frua jaro kreskis je 23 procentoj kaj egalis al 2500 hektolitroj.

El la elsendo 10.06.2025. Legas Gabi – 01′ 46″

Witold Bańka estis reelektita por la tria oficperiodo kiel la prezidanto de la Monda Antidopa Agentejo (WADA). Li gvidas la agentejon ekde 2020. Lia unua oficperiodo estis plulongigita por laŭvicaj tri jaroj kaj finiĝos fine de 2025. La sekva, kaj samtempe la lasta daŭros ĝis la 31-a de decembro 2028, kio fariĝos la plej longa oficperiodo en WADA. En la reta voĉdonado Witold Bańka ricevis subtenon de 36 membroj de la agantejo, du personoj sin detenis.
Witold Bańka estas diplomito de politologio kun specializo komunumo. Sian aventuron kun sporto li komencis de piedpilko por daŭrigi ĝin kiel leĝeratleto. Lia specializo fariĝis kuroj je la 400-metra distanco. Sian sportan karieron li finis en 2012.
Tiam li entreprenis laboron kiel specialisto pri publikaj rilatoj. Havante 30 jarojn li fariĝis ministro pri sporto kaj turismo. En tiu rolo li iniciatis vicon da programoj, kies celo estis popularigo de sporto inter infanoj kaj gejunuloj per subvenciado de plej talentaj sportemuloj preparantaj sin al plej gravaj sportaj eventoj. Witold Bańka estis la iniciatinto de leĝo pri la kontraŭbatalado de dopado en la sporto kaj de la establo de la Pola Antidopa Agentejo POLADA.

El la elsendo 10.06.2025. Legas Maciek – 01′ 35″

Grażyna Plebanek, romanverkistino, aŭtorino de filmscenaroj kaj teatraĵoj estis elektita kiel la prezianto de la Eŭropa Verkista Konsilio. La organizaĵo membrigas pli ol 220 mil kreantojn verkantajn en 35 lingvoj, aktivantajn en 50 asocioj de 32 landoj. Krom la uniaj landoj en la Konsilio membras ankaŭ Islando, Norvegio, Svilando, Britio, Belorusio, Montenegro kaj Nord-Makedonio.
Grażyna Plebanek estas pola filologo, kiu laboris por Reuters-agantejo kaj „Gazeta Wyborcza”. Ŝi verkas ne nur pole, sed ankaŭ angle, france ​kaj nederlande. En sia kreado ŝi traktas temojn ligitajn kun la virinaj rajtoj, specifeco de la nuntempaj interhomaj rilatoj kaj kulturdiferencoj. De jaroj ŝi popularigas polan literaturon eksterlande gastante dum internaciaj literaturistaj festivaloj. Ekde 2005 ŝi loĝas en Bruselo.

El la elsendo 30.05.2025. Legas Maciek – 01′ 04″

La okazintaj lastdimanĉe prezidentaj balotoj en Pollando ne alportis definitivan rezulton. La 1-an de junio en la 2-a balotraŭndo renkontiĝos Rafał Trzaskowski, la viceprezidanto de la Civitana Platformo, kiu havas plimulton en la registaro de Donald Tusk, enviviganta en Pollando de unu kaj duona jaroj la principojn de batalanta demokratio. Li akiris 31,36 procentojn de la voĉoj. Lia sendependa kontraŭulo Karol Nawrocki, subtenata de Juro kaj Justeco, ricevis 29,54 procentojn de la voĉoj. La balotfrekventeco egalis al 67,31 procentoj.
Kun la ĉeesto de pli ol 200 mil partoprenantoj kaj 150 oficialaj delegacioj el la tuta mondo en Vatikano okazis la solena inaŭguro de la pontikifa oficado de la 267-a papo en la historio de la Eklezio, Leono la 14-a la unua papo devenanta el Usono. En sia homilio la nova papo alvokis al unueco kaj paco. Li rekte diris pri fratoj kaj fratinoj, kiuj suferas pro la mlitoj. „En la Sfero de Gazo infanoj, familioj kaj grandaĝuloj suferas malsaton. En Mjanmao, Birmo novaj militagadoj detruis senkulpajn vivestaĵojn. Sieĝata Ukrainio atendas intertraktojn pri justa kaj firma paco”. La inaŭgura pontifika meso havis riĉan liturgian formon karakterizan por tiuspecaj inaŭguroj. Leono la 14-a deklaris, ke lia misio konsistos en zorgo pri fideleco al la tradicio, aliflanke alrigardo al estonteco, kio signifas ligadon de tradicio kun moderneco.
Lastlunde la franca prezidento kaj la brita kaj kanada ĉefministroj alvokis Israelon ĉesigi la ofensivon de la Strefo de Gazaa, aldonante ke se Israelo ne malblokos por ĝi helpon ili entreprenos konkretajn paŝojn. La tri politikistoj deklaris sin kontraŭ ĉia plukonstruado de nelegalaj israelaj setlejoj ĉe la okupaciata Okcidenta Bordo kaj minacis per sankcioj kaze de ilia plua konstruado. En ilia komuniko troviĝas ankaŭ alvoko al Hamas tuj liberigi kruele tenatajn israelajn ostaĝojn kaj subteno por la klopdooj de Usono, Kataro kaj Egiptio favore al armistico. La gvidanoj de Francio, Britio kaj Kanado devontiĝis agnoski la ŝtatanecon de Palestino.

El la elsendo 20.05.2025. Legas Krystyna kaj Barbara – 03′ 03″

Ĝojigaj estas donitaĵoj de la lasta Gallup-raporto, laŭ kiuj procento de poloj sentantaj streson falis, kion ankaŭ konfirmas la lasta “Tutmonda Raporto pri Feliĉo 2025”. Temas pri mirindaj donitaĵoj, ĉar spite ĝeneralan senton, ke la mondo tute ne fariĝis pli trankvila, la elcento de homoj en la mondo, kiuj sentas streson ĉiutage signife falis.
“Ĉu vi stresiĝis hieraŭ dum la plej granda parto de la tago?” – Tia demando estis starigita en la enketo de Gallup (la plej malnova internacia esplora kaj opinisonda centro en la mondo) al pli ol 227 mil homoj en preskaŭ la tuta mondo. 23 procentoj de poloj respondis jese, kio signifas, ke nur ĉiu kvara polo sentis streson dum la plej granda parto de la antaŭa tago. Oni substreku, ke temis pri “nur” unu kvarono de poloj. Ĉi tiu rezulto donas al Pollando la antaŭlastan, sed ja feliĉan lokon en Eŭropo. Nur danoj sentis sin stresitaj malpli ol poloj. Kaze de Pollando temas pri 7-procenta falo kompare kun la antaŭaj jaroj.
La plej stresitaj en Eŭropo evidentiĝis la loĝantoj de Kipro (65 procentoj), Malto (59 procentoj) kaj Grekio (58 procentoj).
Alia emocio, pri kiu oni demandis en la Gallup-enketo estis kolero. 12 procentoj da poloj indikis, ke ili ĝin sentis dum la plej granda parto de la antaŭa tago. Kvankam ĉi-foje poloj ne avanas inter la plej malkoleraj eŭropanoj, la menciita elcento listigas Pollandon inter tiaj tradicie konsiderataj trankvilaj landoj kiel Danlando kaj Svedio. Ankaŭ en la kazo de kolero en Pollando okazis unu el la plej grandaj malkreskoj de personoj sentantaj tiun emocion sur la eŭropa kontinento. La personoj kiuj plej koleras loĝas en Suda Kipro (49 procentoj), Montenegro (27 %) kaj Slovakio (24 %).
Krom streso kaj kolerosento, la Gallup-esploro ekzamenis ankaŭ la senton de malĝojo. Al la demando “ĉu en signifa parto de la lasta tago vi sentis malĝojon?” jesis 9 procentoj da poloj. Tiu rezulto garantiis al Pollando la trian plej malaltan rezulton. Nur la civitanoj de Kosovo kaj Kroatio malpli ofte deklaris malĝojon.
Eble tiom bonaj rezultoj fontas el ŝanĝiĝanta klimato kaj ĉiam pli granda nombro da sunaj tagoj? Tute ne, la metodologio de la opinisonda Gallup-Instituto estas rekonita mondskale kaj la rezultojn de la lasta esploro konfirmas ankaŭ la lasta eldono de la “Tutmonda Raporto pri Feliĉo”, laŭ kiu Pollando okupas la 26-an pozicion inter 146 landoj se temas pri subjektiva pritakso de la vivkvalito. En la antaŭa eldono de la raporto ni okupis la 39-an lokon.
Laŭ sociologo Katarzyna Krzywicka-Zdunek el la esplorcentro IRCenter pri tiom bonaj rezultoj koncerne Pollandon respondecas ĉefe la pliboniĝanta kvalito de interhomaj rilatoj. La studo pri feliĉo montras, ke nian bonfarton inluas signifagrade prospero, la forto de rilatoj kaj… komune konsumataj manĝoj. Ŝian hipotezon pri la grava rolo de rilatoj konfirmas la donitaĵoj de la “Raporto pri Feliĉo”. Ĝiaj aŭtoroj, aldone al la ĝenerala takso de vivkontento, esploras (uzante regresan analizon) la faktorojn, kiuj ĝin influas. Tiel, same en la ĉi-jara, kiel ankaŭ en la pasintjara esploreldono, sociaj rilatoj kaj ekonomia bonfarto evidentiĝis ŝlosilaj. La interhomajn rilatojn oni taksas pridemandante la respondantojn, ĉu ili havas iun ajn pretan ilin helpi kaze de iu bezono kaj la ekonomian bonstaton rilate al landa produkto brutte por persono. Interese, ke en 2025 la graveco de tiu ĉi lasta faktoro falis kaj samtempe la donitaĵoj klare indikas, ke por poloj ĉiam pli valoras la interhomaj rilatoj.

El la elsendo 10.05.2025. Legas Maciek – 04′ 38″

La pola eksporto de ovoj konsistigas gravan segmenton de la farmista-konsuma sektoro kaj Pollando de jaroj avanas inter iliaj eŭropaj produktantoj kaj eksportantoj. Polaj ovoj estas alte taksataj pro sia alta kvalito, observado de la uniaj normoj kaj konkurencaj prezoj.
Laŭ la plej novaj donitaĵoj de ITC (International Trade Center) Pollando estas unu el la ĉefaj eksportantoj de laktaj kaj animalaj produktoj. En 2024 la eksporto de la laktodevenaj produktoj kaj ovoj atingis la valoron de 3,8 miliardoj da eŭroj. Ĝian gravan parton konsisitigas ovoj. Laŭ ITC en 2024 Pollando okupis la 2-an lokon en Eŭropo kaj la 3-an en la mondo, se temas pri eksporto de ovoj en ŝeloj (238 mil tunoj), kiu havis la valoron de 472 milionoj da eŭroj.
Ĉiu 4-a pola ovo trafas al la tabloj de germanoj, kiuj en 2024 elspezis por ili 117 milionojn da eŭroj, nederlandanoj importis polajn ovojn kontraŭ 86 milionoj da eŭroj, ĉeĥoj elspezis por la polaj ovoj 45 milionojn da eŭroj. Polajn ovojn aĉetas Britio, en 2024 elspezinte por ili 36 milionojn da eŭroj kaj Francio. Ĉi-lasta aĉetis ilin pasintjare kontraŭ 32 milionoj da eŭroj. Polaj ovoj trafas ankaŭ al la tabloj de konsumantoj en pli foraj landoj. En 2024 Isrealo pagis pro la importo de la polaj ovoj 13 milionojn da eŭroj kaj Irako 6,6 milionojn da eŭroj.
Samtempe la pola ovoprodukta sektoro frontas la defion de la altiĝantaj prezoj de furaĝo kaj energio. Planataj en la Unio novaj leĝoj, se temas pri la maniero bredi la kokinojn, povos eldevigi multekostajn investaĵojn, kaj tio sekve povos influi la kostojn kaj konkurencon por la polaj ovoj. Laŭ ekspertoj tamen la daŭrana signifa bezonateco je la polaj ovoj en Germanio kaj Nederlando ebligas plian produktokreskon.

El la elsendo 10.05.2025. Legas Milada – 02′ 58″

Fine de marto ni informis pri klopodoj de Svedio, ke la Pola Esplorinstituto en Lund ektroviĝu en Unesko-listo de Memoro de la Mondo. La Universitata Biblioteko en Lund, en kiu troviĝas kolekto de 500 raportaj de polaj malliberigitoj de la germanaj koncentrejoj, informis la 11-an de aprilo nunjare, ke tio estas jam fakto. Tio signifas, ke raportoj verkitaj en la jaroj 1945-46 de poloj loĝantaj en Svedio estis agnoskitaj kiel „kultura heredaĵo kun granda valoro por la homaro”.
En 1945 ĉirkaŭ 20 mil polaj saviĝintoj el la germanaj koncentrejoj estis evakuitaj al Svedio. Iliaj spertoj estis dokumentitaj de la Pola Esplorinstituto en Lund. En sia deklaro la rektoro de la universitato en Lund, Erik Renstroem diris i.a., „ke la atestoj de la saviĝintoj klare elmontras kiom fragila estas demokratio, kiom rapide la moralaj fundamentoj de la socioj povas fali kaj kaŭzi, ke tio, kio estis nepensebla fariĝas ebla”.
En Svedio kaj en sciencista medio la dokumentoj el la pola Esplorinstituto estas konataj kiel arkivejo de Ravensbrueck-koncentrejo, kvankam atestaj raportoj pri sklava laboro aŭ medicinaj eksprimentoj rilatas ankaŭ al aliaj germanaj koncentrejoj. Ĉiuj personoj, kiuj prezentis raportojn devenis el Pollando, en plimulto temis pri junaj virinoj.
Hakan Hakansson el la Universitata Bilbioteko en Lund reliefigis, ke ĝia arkivo enhavas 512 unikajn raportojn de rektaj atestantoj, sume 5500 paĝojn. Li atentigis, ke la kolektita de poloj materialo enhavas ne sole priskribon de germanaj militkrimoj, sed ankaŭ de militkrimoj de la sovetunia Ruĝa Armeo. Tial ĝis la 70-aj jaroj la arkivaj provizoj de la Pola Esplorinstituto en Lund ne estis konsulteblaj por protekti la raportoaŭtorojn. Multaj el ili post la 2-a mondmilito revenis al Pollando, kiu ektroviĝis en la sovetunia influsfero. Ekde 2017 la arkivo estas bite konsultebla: http://www.ub.lu.se/witnessing-genocide.

El la elsendo 30.04.2025. Legas Maciek – 02′ 21″

Vagaj falkoj apartenas al la malplej ofte aperantaj en Pollando rabobirdoj kaj estas ĉirkaŭprenitaj per strikta protekto. Iam ili relative dense nestis en arbaroj kaj montoregionoj de la tuta lando. Komence de la 50-aj jaroj de la pasinta jarcento oni notis katastrofecan malkreskon de ĉi tiu birdospecio. Mortigaj evidentiĝis la aplikataj en la agrikulturo pesticidoj, kiuj traiĝadis al ilia organismo kune kun nutraĵo, kio efikis sterilige. En la sekvo fine de la 60-aj jaroj la vagaj falkoj preskaŭ malaperis en Pollando kiel birdoj nestantaj.
La programon pri la reenkonduko de la vaga falko en la arbaran spacon de la Lubuŝa Regiono, la okcidenta Pollando, entreprenis la societo „Sokół” (Falko). Dank’ al ĝi la unuan fojon post longa periodo oni rekonstatis tie la nestantajn falkojn en 2018. Tiam ankaŭ estis kreitaj specialaj dekkelkaj lokoj favorantaj la generadon de la ĉi tiuj birdoj.
Dank’ al la sistema liberigado de junaj falkoj, post la fruetapa flegado en protektosistemo, dank’ al konstruado de artefaritaj nestoplatformoj kaj kunlaboro kun forstistoj oni sukcesis reendnduki la vagan falkon en la medion. Aktuale en la arbaroj de la Lubuŝa Regiono vivas almenaŭ 15 nestantaj paroj. Falkoj estas renkonteblaj ankaŭ en la urboj de la regiono kiel Gorzów Wielkopolski aŭ Zielona Góra.

El la elsendo 30.04.2025. Legas Maciek – 01′ 39″

Ekde la 1-a de septembro 2024 en la bjalistokaj komunumaj antaŭlernejoj estis envivigita programo „La Dulingvaj Infanoj”. Ĝi vastigis la eblecon, ke la plej junaj bjalistokanoj lernu la anglan lingvon. Temas pri programo, kiu fokusiĝas pri la helpo al infanoj lerni la anglan lingvon paralele al la geaptra. La programon realigas la firmao Yellow House Education. Ĝia ĉefa celo estas popularigi la dunlingvan edukadon, uzi la naturajn infankapablojn lerni lingvojn, evoluigi infaninteresiĝojn, riĉigi lingvan edukadon kaj instigi antaŭlernejojn al novumaj agadoj por la infana evoluo. La atento de la organizantoj estas celita al tio, ke krom alproprigo de la vortprovizo kaj gramatikaj reguloj la infano kresku en dulingva medio kaj lernu pensi en fremda lingvo. Per la programo ĝis la fino de junio 2025 estas ĉirkaŭprenitaj 4182 infanoj 3-4-jaraĝaj. La programo estas realigata en antaŭlernejoj kaj bazaj lernejoj kun la antaŭlernejaj klasoj, kiujn administras Bjalistoko.

El la elsendo 30.04.2025. Legas Pamela – 01′ 24″