Felietonoj

La duobla junia-julia numero de la elektronika „Ora Ĵurnalo” el Gotenburgo tuj pensigis min pri la komenciĝanta feria periodo, kvanam mi ne povas plendi, ĉar sendube la novajn numerojn, la lastajn numerojn de E-gazetoj venintaj elektronike kaj paperpoŝte mi ne sukcesos komplete kunfoliumi hodiaŭ. Tiu ĉi magazino „Ora Ĵurnalo” por kulturo kaj plezuro ekde la komenco kaptis mian atenton. Ne alie estas ĉi-foje. Variaj temoj alternas – rilatante al aferoj svedaj, internaciaj, esperantistaj. Sekvante la svedteman fadenon la unuan lokon okupas la jubileo de la 400-jariĝinta Gotenburgo, kiun datrevenon pro la pandemio oni solenos pompe nur venontjare. Sed jam nun ni ekscias multajn interesajn informojn pri la urbo. Scivolemon tiklas informoj pri diversaj manĝaĵoj, kiuj dum la jarmilo ĝis la 20-a jarcento aperis sur la svedaj tabloj. La gotenburga „magazino por kulturo kaj plezuro” liveras informojn ankaŭ en la kunteksto de esperantista interesiĝo. Kaj tia estas atentigo pri la jutuba intervjuo kun Sten Johansson verkanta kaj svede kaj en Esperanto, tia estas rubriketo pri „falsaj amikoj” por svedaj esperantistoj, kiel „ni/vi”, „semestro/libertempo”. La redakcio instigas krome legantojn el Pollando kaj Litovio skribi pri falsaj amikoj. Kun intereso inter alitemaj kontribuoj mi trovis tiujn ligitajn kun la naturo. Al ili apartenas i.a. raporteto el Gdansko pri viglantaj printempe birdoj, pri vesperaj sonoj de birdoj ĉe la rivero Göta Älv, pri erupto de la konga vulkano, pri afrika savano en Skanio. Sed al ĉiuj niaj aŭskultantoj mi tute aparte rekomendas kaj kun scivolo relegis la eseon de Zofia Banet-Fornal pri kontribuo de Harold Brown al E-teatro. Harald Brown kiel E-aŭtoron, verkiston bone konas aparte varsoviaj esperantistoj, kiuj havis la bonŝancon rigardi spektaklojn de la varsovia teatro „Espero” baze de liaj tekstoj en la aktora plenumo de Jerzy Fornal. La du lastaj numeroj de „La Revuo Orienta” el Japanio ankaŭ liveras al la leganto beletrajn travivaĵojn. En la tria numero temas pri interesa eseo Pri sciencisto kaj artisto, tradukita el la japana fare de Macuki Joŝinobu „Sciencisto kaj artisto”. Per ĝi la tradukinto akiris la unuan premion en la traduka branĉo de Literatura Konkurso 2020. Por proksimigi la temon mi ĉitu el la komenco de ĉi tiu pensiga teksto. „Estas artistoj, kiuj komprenas kaj amas sciencon. Kaj ankaŭ estas multaj sciencistoj, kiuj ĝuas kaj amas arton. Tamen ŝajnas esti artistoj, kiuj vidas sciencon indiferenta aŭ eĉ malamas arton. Kaj estas homoj, kiuj pensas, ke ami arton estas senmorale aŭ honte kiel sciencisto. Aŭ ŝajnas esti puremuloj, kiuj asocias literaturan arton al malmoralo. Ĉu la tero de sciencistoj kaj la mondo de artistoj estas kontraŭstaraj? Tio estas mia delonga demando”. Tiel sian tekston komencis la verkinta ĝin en 1916 Terada Torahiko. Iel ŝajnas al mi, ke en nia epoko, priombrita aldone de pandemio, valorus jen kaj jen halti forkurante de la sieĝata nin hasto por enpensiĝi pri diversaj fenomenoj, nin ĉirkaŭantaj. En la aprila numero aliflanke „La Revuo Oirenta” prezentas en la beletra rubriko la duan premion en la originala branĉo de Lieratura Konkurso 2020. Ĉi-foje aŭtoras ĝin Hori Jasuo kaj la titolo de lia rakonto estas „Renkontiĝo kun infanino Rin en la eksa minejo Aŝio”. Ambaŭ numeroj enhavas tradiciajn rubrikojn, i.a. sinprezetojn de konataj esperantistoj. En la marta numero kun plezuro ni trovas la sinprezenton de nia kolegino, redaktorino Milada Szwedo. Ŝi senĉese kunlaboras kun ni ekde 1975 kaj multaj el niaj aŭskultantoj ŝatas ŝian parolstilon. Do kion Mialada konfesis i.a. al la japana leganto, ni citu: „Ĉu Esperanto kaj mi? Ĉu mi kaj Esperanto? Eble ĉiam homo povas fari pli multe por la ideo, kiu gravas. Eble mi povis pli aktivi por la E-movado? En mia vivo mi donis plej multan atenton al la profesia E-laboro kaj tio daŭras. Kiel skribis Humphery Tonkin: „Zamenhof revis pri mondo de homaranoj-unuopuloj, kiuj estas samtempe parto de kolektivo”. En tiu senco mi estas intime ligita kun Esperanto, mi estas Esperatistino”. Kun granda plezuro mi citas ĉi tiujn vortojn de nia redakcia kolegino. Ne mapli interesa estas la silueto de Miguel Faria de Bastos el Portugalio en la aprila numero de „La Revuo Oriento”. Temas pri la unua parto de lia sinprezento, sed mi trovas jam nun citindaj liajn vortoj. Jen ili ….”iom post iom, (mi) alrigardis Esperanton kiel objekton de homa rajto – pli precize, mi juĝis ĝin aparte konceptenda, nivele de homaraj protektindaj interesoj, kiel rajton je internacia neŭtrala lingvo, enestanta la rajton al la propra gepatra lingvo” – fino de la citaĵo. Jam en majo venis la lasta numero de „Esperantolehti” el Finnlando, en kiun enkondukas la enpensigaj vortoj de Tuomo Grundström pri „Literaturo inter-, sen-, miks-nacia”. La aŭtoro rilatigis sin al la diskuto, kiun spronis la finnalingva eseo „Adiaŭ al la enlanda literaturo”. Por kompreni la rezonadojn de la aŭtoro necesas evidente konscii pri la lingva situacio en Finnlando, en kiu krom la finna funkcias la sveda kaj al la finnlanda literaturo kontribuas ankaŭ aliaj lingvoj kiel la samea kaj ligvoj de novaj kaj „novaj” enmigrantoj. Tuomo Grundström konkludas: „Ni esperantistoj sendube akceptas la ideon, ke la „nocio „enlanda” inkluzivu ĉiujn verkantajn landanojn kaj lingvojn”. Ne mankas E-referenco. La aŭtoro eble ne sole retorike skribas. „Estas verkistoj esperantistaj kontribuintaj al literaturo de siaj hejmlandoj, ankaŭ du- aŭ eĉ trilingve [….]. Ni eldonis nian Kalevala, sed antologiecan kolekton ne. Indus havi tian, eble ne tute ne kiel paperan volumon kun kovriloj, sed retan kolekton de enfinnlanda literatura kreado esperanta kaj esperanten tradukita”. En la kunteksto de libroj ne eblas nerimarki interesan interparolon de Eeva Nikoskelainen kun Jorma Ahomäki, kiun ornamas bela foto pri la vizito de la intervjuantino ĉe Jorma en flegejo. Dum Jorma entuziasme rakontas pri novaj eldonaĵoj de PoMEGo kaj PIV-2020, kiuj atingis lin fizike Eeva Nikoskelainen mencias siajn E-legaĵojn. Fine mi nepre volas konfirmi la ricevon de la lasta „le monde de Esperanto”. Prave atentigas la redaktorino Claude Nourmont, ke „la jaro 2020 en Esperantujo disvolviĝis en ne atendita formo”, sed tio ne malhelpis, ke la numero krom tradicie franclingvaj kontribuoj riĉe bldigu la eventojn el la Bunta Esperantujo. Pri unu el tiuj kontribuoj mi ŝatus atentigi aparte, nome artikolon de Anne Jausions pri la renkontiĝo kun Julia Sigmond dum OSIEK-seminario en Braŝovo, Rumanio en 2014. Tre kortuŝa omaĝo – kiel atentigas Anne -verkita dum kronvirusa epidemio, kies unu el la viktimoj farigis i.a. al Julia.

El la elsendo 29.06.2021. Legas Barbara – 10′ 52″

Nur antaŭ kelkaj tagoj ni bonvenigis en la Norda Hemisfero la someron kaj tio signifas i.a. ke la 21-a de junio estis la plej longa tago de la jaro kaj la nokto je la 22-a de junio daŭrinte nur 7 horojn kaj 51 minutojn estis la plej mallonga en la jaro. Aparta nokto…, mistera nokto…. memoriganta la malnovan paganan slavan feston, kiu havis diversajn nomojn – la Nokto de Kupała, Sobótka, Palinocka. Niaj prauloj brue ĝin festis i.a. dancante kaj supersaltante la brulantajn ŝtipojn por mense sin purigi kaj fortimigi la malbonajn fortojn. Oni bruligadis la ŝtipojn en bone videblaj lokoj, ĉar eĉ la brilo mem de la fajro forpuŝadis la malicajn fortojn. Kaj krome oni kredis, ke la karbiĝinta lignopeco prenita domen protektas kontraŭ la fulmotondroj, forigas malbonajn potencojn kaj malbonaŭgurojn, certigas bonan geedzecon kaj la bruligitaj lignopecoj disĵetitaj sur kampoj garantias fekundan rikolton. Samnokte fraŭlinoj ĵetadis en riverojn florkronojn plektitajn el rozmareno, levistiko, verbasko kaj hiperiko, dum fraŭloj streĉatendis ĉeborde, saltadis en la akvon aŭ boatnavigante klopodis ilin elpreni. La knabinoj atente sekvis la sorton de siaj flosantaj florkronoj, kiuj ofte kunhavis etajn kandelojn. Se knabo kaptis la florkronon tio estis bona aŭguro, ke ĝia posedantino baldaŭ edziniĝos, se la florkrono flosis tro distance la espero paliĝis. Tute malbonan aŭguron enhavis la fakto, kiam la florkrono dronis aŭ enmiksiĝis en la ĉebordajn kreskaĵojn. La elekto de plekteblaj en kronon floroj gravis, ĉar ili estis protektontaj kontraŭ la malsanoj, malbonaŭguroj kaj certigis la geedzan amon. Do por slavoj temis pri festo de amo, fekundeco, la Suno kaj la Luno dum kiu oni adoris fajron kaj akvon. Nun multajn kutimojn ligitajn kun la pagana somera solstico anstataŭis post la kristanigo amuzoj ligitaj kun la Sanktjohana Nokto, solenata antaŭ la festo de la sanktulo, nokte inter la 23-a kaj la 24-a de junio. Do daŭre dum la sanktjohana nokto gravas fajro kaj florkronoj, sed la Eklezio praktikas aldone la propran kutimon. Nome oni praktikas la akvoaspergadon, kio ĝis nun ĝi estas observata en iuj paroĥoj. Sed apartan signifon havas la aspergado de sanigaj herboj. Unuavice de hiperiko, nomata kelkfoje la sanktjohana herbo aplikata en la popola medicino kaj magiaj praktikoj. Gravis havi hejme kuracan filikon. Kaj ĝuste kun la Sanktjohana Nokto estas ligita aparta legendo, ke ĝuste dum ĝi ekfloras eksterordinara blue brilanta filika floro, la signo de granda feliĉo, saĝo kaj la kapablo vidi ĉiujn trezorojn kaŝitajn en la tero. Ĝi floras nur unu fojon jare kaj ne facilas ĝin trovi. Sed tiu, kiu estas bonŝanca devas esti homo kuraĝa kaj honesto. La filika floro garantias al tiu bonŝanculo feliĉon, riĉon kaj amon. En Pollando la legendon pri la filika floro en la literatura vesto vaste popularigis siatempe tre konata pola verkisto Józef Ignacy Kraszewski. Komence la kutimoj el la antaŭkristana tempo elvokadis akran kontraŭstaron de la Eklezio, pri kio ankoraŭ fine de la 16-a jarcento eblas ekscii el eldonaĵo aperigita de kanoniko de Sandomierz, Marcin el Urzędowo „Herbarz Polski”. La tradicio de la Sanktjohana Nokto ne pasas. En grandaj urboj temas pri amasaj amuzoj. Ekzemple en Varsovio sur la tereno de la Reĝa Kastelo kaj la Multmedia Parko de Fontanoj jam la plej proksiman sabaton disvolviĝos granda pikniko dum kiu oni servos pladojn de la malnovpola kuirarto kaj surhebejan matenmanĝon. Oni rigardos la laboron de floraranĝantoj kaj povos lerni la plektadon de florkronoj, kion finos konkurso por la plej bela florkrono. Eblos aĉeti novajn plantojn kaj kuracherbojn. La florajn atrakciaĵojn en la formo de fabeleska flordanco, movaranĝaĵo de la speco korpodanco, pretigis artistoj kaj plastikistoj el Art Color Ballet. La kulimina evento estos komuna lanĉo de giganta florkrono sur Vistulo. La finan akordon formos la muzika spektaklo „La Slava Preludo”. La atrakciaĵoj de la ĵus komenciĝanta somero sendube estas bela kompenso pro longa, tro longa pandemia tempo.

El la elsendo 25.06.2021. Legas Barbara – 6′ 18″

Nur antaŭ kelkaj tagoj, en junio 2021 okazis solena premiero de la dokumenta filmo pri malliberigitino de la germana koncentrejo Auschwitz-Birkenau sub la titolo „Akuŝigistino”. Jam la kunmeto de la koncentreja nomo kun la profesio de Stanisława Leszczyńska sonas ŝoke. La koncentrejo Auschwitz vekas sole asociaciojn kun morto kaj senĉese funkciantaj krematorioj. Malgraŭ tio, tie la vivo ankaŭ komenciĝadis. Kvankam estis malpermesite transporti al Auschwitz gravedajn virinojn, tiun regulon germanoj ofte malobservis. Gravedeco cetere ne ĉiam estis tuj videbla, kelkfoje ignorita. Kelkfoje la koncipiĝo okazis en la koncentrejo mem. En 1942 kaj komence de 1943 gravedaj malliberigitinoj estis rekte direktataj al gaskameroj aŭ mortigataj per fenolaj injekciaĵoj. Meze de 1943 la situacio iom komencis ŝanĝiĝi. Tiam al Auschwitz trafis Stanisława Leszczyńska – de la kunmalliberigitinoj alparolata Panjo – helpinta en enmondiĝo de tri mil infanoj en ĉi tiu morna loko. Ĉiuj naskiĝis vivaj. Malgraŭ tio 76 jarojn post la finiĝo de la milito ŝia figuro estas malmulte konata al vasta publiko, kvankam en la datreveno de ŝia naskiĝo, la 8-an de majo polaj akuŝigistoj solenas sian profesian feston.
Stanisława Leszczyńska naskiĝis en 1896 en Lodzo kaj edukiĝis en laborista familio kun sendependigaj kaj patriotaj tradicioj. Ŝia patro estis lignaĵisto, patrino laboris en teksa fabriko. Junaĝe ŝi kun la tuta familio forveturis al kuzino en Rio de Janeiro reveninte tamen post du jaroj en 1910. Tiam Stanisława daŭrigis la lernadon en gimnazio, kiun ŝi finis en 1914. Dum la 1-a mondmilito ŝi laboris en Helpokomitato por mizeruloj. En la 20-aj jaroj ŝi lernis en la akuŝigista lernejo en Varsovio, kiun ŝi finis kun distingo. Post la varsovia vivetapo kun la edzo, Bronisław, tipografo kaj kvar infanoj ŝi revenis al Lodzo. Post la eksplodo de la 2-a mondmilito, dum la germana okupacio la tuta familio engaĝiĝis en la konspiran agadon en la strukturoj de Naciaj Militistaj Fortoj kaj en helpadon al judoj. Ilia konspira laboro estis malkovrita. Ĉiuj familimembroj estis arestitaj inter la 19-a kaj la 20-a de februaro 1943. Stanisława kun la filino en aprilo estis transportitaj al la koncentrejo Auschwitz-Birkenau, viraj familimembroj en junio trafis al la koncentrejo Gross-Rosen. En Auschwitz-Birkenau Stanisława Leszczyńska ricevis la koncentrejan numeron 41335, sed dank’ al la kunhavataj dokumentoj ŝi povis plenumi la funkcion de akuŝigistino ĝis la liberigo de la koncentrejo la 27-an de januaro 1945. En la jaroj 1943-45 malgraŭ la ordono de Lagerarzt, la koncentreja kuracisto d-ro Mengele, mortigi ĉiujn novaskitojn ŝi enmondigis pli ol tri mil infanojn. Leszczyńska reganta la germanan ne timis rekte komuniki al li, ke ŝi ne plenumos lian ordonon, ĉar tro alte taksas lian Hipokratan Ĵuron kaj konsternigis lin per siaj raportoj, ke ĉiuj infanoj naskiĝas vivaj. Tian rezulton liaopinie ne povis atesti germanaj universitataj klinikoj. La akuŝoj en Auschwitz estis okazantaj en ekstreme malfacilaj kondiĉoj. Batalon je morto kaj vivo postulis eĉ akiro de sitelo de boligita akvo por la naskanta virino – polino, rusino, judino aŭ aliaj. Ĉiuj – sendepende de la nacieco – estis ĉirkaŭprenitaj per ŝia zorgema protekto. En siaj rememoroj Stanisława Leszczyńska mencias svarmantajn vermojn, enorman malpurecon. Kiel akuŝiga lito servis pasanta tra barako varmiga tubo, kiel littuko plena de pedikoj plejdo. Por protekti la novnaskitojn kontraŭ malvarmo devis sufiĉi kio ajn, eĉ paperfolio. Provizorajn vindaĵojn la patrinoj sekigigadis per la varmo de la propraj korpoj almentante ilin al la femuroj, brakoj, dorso. La alia urĝa tasko estis protekti la novnaskitojn kontraŭ SS-viroj. Eĉ se la infanoj naskiĝadis vivaj ĉerpante el la patrina korpo ĉion, kio necesis por regulkonforma evoluo ne ĉiuj evitis morton. Enĵetataj en sitelojn de la obeemaj al Menegele, la koncentreja Anĝelo de la Morto „Schwestern”, forkaptataj de SS-viroj, ankaŭ pro malsato kaj malvarmo. Leszczyńska ne cerbumis pri la vivoŝancoj de la savataj infanoj, eĉ se estis nedubine, ke ili ne estas altaj. Malgraŭ tio kun plej granda zorgo kaj peno ŝi zorgis pri ĉiu gravedulino, pri ĉiu naskiĝanta vivo. La lastan akuŝon antaŭ la liberigo ŝi akceptis en la flamanta barako klopodante distancigi la brulantajn lignoelementojn disde la naskanta virino. Postmilite ŝi ne multe ŝatis rakonti pri la koncentrejaj spertoj. Siajn koncentrejajn travivaĵojn ŝi priskribis en „Raporto de akuŝigistino” post sia emeritiĝo en 1957. La unua libroeldono aperis dank’ al „Kuracista Periodaĵo” en 1965. Ĝi fariĝis bazo por la teatra rapsodo „Oświęcim-Oratorio” por la muziko de Jerzy Maksymiuk. La polan tekston verkis Alina Nowak, siatempe konata pola esperantistino, kaj la ĉefan virinan kantrolon plenumis ŝia fratino, Danuta Alczewska-Klus ankaŭ esperantistino. Fragmenton de la Oratorio en Esperanton tradukis Andrzej Pettyn. La dokumenta filmo „Akuŝigistino”, kiu ĵus havis la premieron en junio 2021 baziĝas sur ŝia raporto, sur rememoroj de infanoj, al kiuj ŝi helpis naskiĝi en Auschwitz-Birkenau, sur la familimemoraĵoj. Ĝi estas atesto ne sole pri geheno kaj heroeco, sed ankaŭ pri la vivamo kaj amo al alia homo, kvankam la heroino mem, Stanisława Leszczyńsks ne estis ĝis nun ĉirkaŭita per adekvata rekono kaj memoro.

El la elsendo 18.06.2021. Legas Barbara – 8′ 47″

La ligna palaco de Radziwiłł-familio en Antonin, en la okcidenta Pollando estas la plej fama kaj plej impona ĉi-speca ligna konstruaĵo en Pollando. Origine temas pri ĉasista palaco, komence enloĝata sole dum la ĉassezonoj. Ĝi estis konstruita laŭ la komisio de princo Antoni Henryk Radziwiłł blazone Trąby deziranta havi inter vastaj terenoj surkreskitaj de maljunaj arbaroj someran rezidejon. En la nomo de la reĝo de Granda Poznana Princolando li rezidis kun sia edzino, prusa principo Luiza Hohenzollern, nevino de reĝo Frederiko la 2-a en Poznano. La somera rezidejo estis projektita de la plej fama tiumomente berlina arkitekto Karl Friedrich Schinkel kaj estis realigita en la jaroj 1822-24. La flavkolora konstruaĵo konsistas el moduloj geometriformaj. Ĝian bazon formas la greka kruco. La centra parto havas oklateran formon, kiun kovras tendoforma tegmento. Ĉirkaŭas ĝin kvar malpli altaj aloj. Interne la atenton kaptas alta je tri etaĝoj reprezenta salonego ornamita per ĉasistaj trofeoj. Centre de ĝi altiĝas kolono, kiu rolas samtempe kiel arkitektura kolono kaj kiel kameno. La koncepto de tiu interno emfazas la demokratajn konceptojn de la princo. Tie ĉi ĉe la kameno egalrange pasigadis la tempon eĉ 24 invititaj gastoj, ĉiuj disponantaj pri samrange aranĝita individua apartamento konsistanta el eta vestiblo, saloneto kaj dormoĉambro. La originala projekto de alarika palaco en Antonin, tre moderna konsiderante la epokon, eleganta sed samtempe komforta transdaŭrs ĝis nun – nedamaĝita dum la militoj – preskaŭ en ideala stato. Ne eblas kaŝi, ke post la 2-a mondmilito la palaco estis forte neglektita. La unuaj konservistaj laboroj okazis nur en la mezo de la 70-aj jaroj. La renovigo post la incendio parte damaĝinta tegmenton komence de la 90-aj jaroj estis honorita per la premio Europa Nostra ’94. Nun funkcias en ĝi hotelo kaj restoracio. Princo Antoni Radziwiłł homo klera kaj ĉiuflanka estis ne sole politikisto, sed ankaŭ granda ŝatanto de la arto, desegnisto, violonĉelisto, komponisto ne nur de etaj muzikformoj, sed ankaŭ de muziko por la ŝatata de si Fausto de Goethe. Antonin estis do vigla centro de la kultura vivo, en kiu la atento koncentriĝis ne sole ĉirkaŭ la ĉasado, sed ankaŭ ĉirkaŭ muziko, literaturo, plastikaj artoj. Cetere post jaroj pasigitaj en Poznano la princa familio translokiĝis por konstate al Antonin. Inter a renomaj gastoj en la palaco du fojojn en la jaroj 1827 kaj 1829 troviĝis Frederiko Chopin. Tie li ludis dum muzikaj vesperoj, donis muziklecjonojn al la princidino Wanda, disputis pri la mistroj de la komponista arto kaj mem verkis. En Antonin li komponis – plej verŝajne por la komunua muzikado – polonezon Do-Maĵoran por fortepiano kaj violonĉelo, pianotrion Sol-Minoran adresitan al Radziwiłł. Ĉi lasta mem dum la estado de Chopin prezentis al juna komponisto nefinkomoponitan tiam partituron kun sia muziko por Fausto. La dua filino okaze de la vizitoj de Chopin en la palaco en Antonin, la princo Eliza pentris du portretojn de Frederiko. Chopin estis ravita pri siaj vizitoj, pri kio li skribis en letero al sia amiko, kaj varme rememorigis ĝin jam estadante en Parizo. Tiun etoson de muzikvesperoj spegulas la interesa kaj fama tolaĵo de pola 19-jarcenta pentristo Henryk Siemiradzki „Chopin en salono de princo Antoni Radziwiłł en 1829”. Verdire, la lastan fojon ĝi estis prezentita antaŭ 133 jaroj en Krakovo. Tamen ekde la plej proksima dimanĉo ĝis la 31-a de aŭgusto eblos ĝin rigardi en la Muzeo en la proksima al Varsovio Nieborów. Por la nuna prezento ĝi estis prunteprenita el la privata kolekto en Novjorko. Kaj Antonin daŭre spiras per atmosfero de Chopin-vizitoj kaj sonas per lia muziko. La Kamenan Ĉambron ornamas portretoj de Antoni Radziwiłl, liaj du flinoj Wanda kaj Eliza kaj ankaŭ portreto de Frederiko Chopin. Staras tie ankaŭ lia fortepiano. En iu el la flankaj ĉambroj troviĝas la Muzika Saloneto, en kiu estis arigitaj eldonaĵoj pri Antonin kaj memoraĵoj ligitaj kun Chopin – muldaĵo de la komponista manplato, la postmorta masko, Buchholtz-fortepiano, portretoj de Chopin kaj lia busto. En la Palaco daŭre eĥas Chopin-muziko. La plej grava muzika evento estas la organizata en septembro internacia festivalo „Chopin en la koloroj de aŭtuno”. Sed Chopin-muziko sonas tie ankaŭ alisezone, aparte en la datrevenoj ligitaj kun la naskiĝo kaj morto de la komponisto.

El la elsendo 11.06.2021. Legas Barbara – 6′ 28″

La nunsemajna heroo de nia felietono estas plia polo pionire esploranta la Foran Orienton, Michał Jankowski. Li establis la unuan en la cara Rusio plantejon de ginsengo, bredis ĉevalojn kaj makulcervojn. Li esploris la siberian faŭnon kaj flaŭron, sekve kelkdeko da specioj de birdoj, papilioj, plantoj kaj geografiaj objektoj portas lian latinigitan nomon Jankowski. Li gvidis arkeologiajn esplorojn kaj meteologiajn observadojn. Sed Jankowki ne venis al Siberio kiel turisto aŭ esploristo. Kiel patriota pola studento, partopreninta la kontraŭcaran januaran insurekcion 1863 li estis kondamnita je 8-jara ekzilo al Siberio kaj samtempe konfisko de la havaĵo, kio ruinigis la tutan familion. La suferigan, turmentan distancon inter Smolensk kaj la ekzilcelo la deportitoj tramarŝis piede. Michał Jankowski naskiĝis en 1842 en la nobela familio blazone Nowina kaj sian infanaĝon li pasigis en la lokoj Złotoria kaj Tykocin en la nordorienta Pollando. Li studis sekve en la agronomia altlernejo en Horki. Tie li engaĝigis en la patriotan agadon fariĝinte insurgeto, kio rekte kaŭzis lian ekzilon al Siberio. Tie ĉi dum la estado en transbajkala regiono li konatiĝis kun la meritiĝintaj jam kaj konataj vaste Benedykt Dybowski kaj Wiktor Godlewski (E-elsendo 25.05.2013), kun kiuj poste en la jaroj 1872-74 li partoprenis sciencan ekspedicion, por kies bezonoj li konstruis la boaton „Espero”. Dum la ekspedicio li kaptis la bacilon de esploristo. Sub la gvido de Dybowski li lernis krome prepari kaj priskribi la natursciencajn eksponaĵojn. Ankoraŭ antaŭ la ekspedicio la ekzilperiodo de Jankowski estis mallongigita je duono, sed pro erara decido de caraj oficistoj li estis kondmanita je pliaj trudlaboroj. Antaŭ la ekspedicio li laboris en orminejo en Badajsk en la regiono de Irkucko. Kiam la ekspedicio finiĝis li transprenis en 1874 la postenon de administranto en orminejo sur la insulo Askold proksime de Vladivostoko. Tie ĉi Jankowski establis meteologian stacion kaj siajn esplorrezultojn estis transsendanta al la Ĉefa Astronomia Observejo en Pulkovo. Lia estado sur Askold fruktis en 1881 per nelonga artikolo, tamen sendube interesa kaj valora, ĉar premiita per la arĝenta medalo de Rusa Geografia Societo. Baldaŭ Jankowski aĉetis 550 hektarojn sur la duoninsulo Sidemi, nun portanta lian nomon. Sur ĉi tiu areo Jankowski establis la hortikulturan plentejon, abelujojn kaj bredejojn de makulcervoj. Lia noveca bredmetodo ebligis akiri ilian valoran kornaron sen la neceso mortigi la bestojn. La sama animalo povis do liveri kelkfoje la kornaron konservante la generopovon. Komence de la 20-a jarcento lia grego konsisitis el pli ol du mil ekzempleroj. Paralele al la cervoj li okupiĝis pri la ĉevalbredado i.a. kun la celo akiri fororientan ĉevalspecion. Tiel kreiĝis la specio portanta lian nomon. Sed oni bredis samtempe pursangajn anglajn ĉevalojn, malpezajn trajnĉevalojn kaj rajdĉevalojn. Krakterizis ilin ĉiujn la bruligata signo en la formo de la litero de la rusa alfabeto „Я”=ja, signifanta evidente la nomon, Jankowski. Ĝi i.a. ebligis identigi la naskiĝjaron de la besto. Siajn spertojn pri la ĉevalbredado Jankowski priskribis kaj eldonis en Sankt Peterburgo en 1896. Samtempe unika en sia speco estis en Sidem plantejo de ginseko , kiun li inaŭguris per kelkaj grajnoj kaj plantoradikoj transdonitaj de indiĝena tribo. Komence de la 20-a jarcento la plentejo havis jam kelkdek mil radikojn. Ĝis nun oni ne sukcesis ripeti tiun atingaĵon laŭ tioma skalo. Sed la duoninsulo Sidemi pro sia situo proksime al la manĝuria limo ne estis loko sekura. Al homoj minacis bandoj de lokaj banditoj „hunhuzoj”, al animaloj tigroj kaj lampartoj de Ussuri-regiono. Viroj devis dormi kun armilo. La domo estis fortikigita, la tereno ĉirkaŭita per palistaro kun sistemo de gardopostenoj, kiu poste estis ligitaj per la telefono kun la domo kaj pere de militista postenejo en la loko Slowianka telegrafe kun Vladivostoko. Michał Jankowski la tutan vivon kolektis, preparadis kaj liveradis faŭnajn kaj flaŭrajn objektojn al la rusaj kaj eŭropaj muzeoj. I.a. ili atingis al Branicki-muzeo en Varsovio, la nuna Zoologia Instituto de la Pola Sciencakademio. Li gvidis ankaŭ arkeologijn esplorojn. En 1887 li fariĝis membro de la Esplorsocieto de Amura Lando. Du jarojn poste Jankowski subvenis la elkonstruadon de la muzeo en Vladivostoko kaj poste aktive riĉigadis ĝiajn kolektojn. En 1890 estis forigita la polica kontrolo super Michał Jankoski, sed la reveno al la teritorio de antaŭdispartigita Pollando, estis limigita. Jankowski daŭrigis riĉan je ideoj vivon. En 1890, li establis firmaon kiu en 1893 konstruigs fabrikon de ledaj efaraĵoj, en 1902 li malfermis librovendejojn. En la daŭro de sia eventoriĉa vivo Jankowski priskribis ĉirkaŭ 100 speciojn de papilioj, de nekonataj ĝis tiam karaboj kaj plantoj. En 1897 li helpis organizi la entomologian ekspediicon al Koreio. Michał Jankowski meritiĝis ankaŭ por la arkeologiaj esploroj ĉe la elfluejo de Sidemi-rivero elfosante objektojn el la periodo ekde la 8-a ĝis la 3-a jarcentoj antaŭ nia erao. Li prisribis ilin kaj liveris al la Orientsiberia Filio de la Rusa Geografia Societo. Ili kaj pli postaj elfosaĵoj estis difinitaj ekde 1972 kiel Jankowski-kulturo. Ĝia geografia areo etendiĝas laŭe de la marbordo de la Japana Maro de la golfo Ungi en Koreio ĝis la golfo Peobrazhenie en Rusio. En 1905 Michał Jankowski translokiĝis al Vladivostoko. Post peza pulmoinflao li forveturis kuraccele al Semipalatinsk. Li mortis en 1912 en Soĉio revenvoje al Pollando. En la 150-a naskiĝdatreveno de Michał Jankowski en 1991 sur la duoinsulo portanta nun lian nomon estis starigita lia monumenta statuo kun la surskribo: „Li estis nobelo en Pollando, ekzilito en Siberio, domon kaj famon li akiris en Ussuri-lando. Tio, kion li kolektis ekstu ekzemplo por estontaj mastroj de ĉi tiu tero”.

El la elsendo 05.06.2021. Legas Barbara – 8′ 50″

En Pollando postpandemie reviviĝas – eĉ se kun kelkaj limigoj – turismo, funkcias hoteloj. Des pli volonte mi invitas vin por konatiĝi kun iu aparta vidindaĵo de Pollando. Eĉ se plurfoje ni menciis ĝin en niaj elsendoj, nun venu momento konatiĝi kun ĝi iom pli proksime. Verŝajne ne multaj el niaj aŭskultantoj aŭdis pri pola dezerto. Tia ja ekzistas kaj temas pri Pustynia Błędowska, Błędowska-Dezerto, la plej granda en Pollando kaj unu el la plej grandaj en Eŭropo regiono de fussabloj. Ĝi troviĝas en la suda Pollando sur la tereno de la Panorama Parko de Aglaj Nestoj. La nomo dezerto ne signifas tamen terenon laŭ strikta geografia senco, aliflanke reliefigas la apartecon de la tereno kaj ĝiaj panoramoj. Kiel ĝi kreiĝis? Laŭ legendo diablo disŝutis la sablon dum fuŝa provo superŝuti arĝentominejojn en la proksima loko Olkusz. Kolerigis diablojn la ministaj frapbruoj dum la elterigado de i.a. arĝentaj ercoj. Jen ili ne povis trankvile dormi, jen kolerigis ilin la fakto, ke tiel oni rabis propraĵon nur al ili apartenantan. Pli fidinda tamen estas la infomo, ke la sablon kunportis ĉi tien la akvo elfluanta el sub glaĉero. Tio komenciĝis lime de terciaro kaj kvaternaro. La posta helocena varmiĝo kaŭzis, ke la tereno surkeskis per arbara plantaro. La preparo de la tereno por la kreiĝonta „dezerto” komenciĝis en la mezepoko lime de la 13-a kaj 14-a jarcentoj, kiam oni komencis forhaki arbarojn por la kreiĝantaj min- kaj fandmetioj en la regiono de Olkusz. La ligna karbo estis bezona por la hejtado de fandfornoj kaj ĉirkaŭkonstruo de la minejaj ŝaktoj. La kreiĝon de „dezerto” favoris aldone la malaltiĝo de la grundakvoj, kio kaŭzis ke plantaro ne povis naturmaniere reveni al la senigita je akvo grundo. Tiel kreiĝis pli ol 150-kvadratkilometra surfaco, kvinobe pli granda ol la nun ekzistanta. Laŭ kalkuloj Błędowska Dezerto enhavas ĉirkaŭ 2, 5 miliardojn da kubometroj da sablo. Al la plej grandaj atrakciaĵoj apartenas sablozaj dunoj kaj fulguritoj, vera raraĵo, kio estas sablo fandita pro la frapinta ĝin fulmotondro. Antaŭ la 2-a mondmilito, kiam signifaj surfacoj de la tereno estis kovritaj de sablo eblis admiri ĉi tie eĉ fatamorganon. Tio, kion ni nun admiras estas pala eĥo de tio, kio iam estis difinata Granda Błędowska-Dezerto, kelkfoje eĉ Pola Saĥaro. Błędowska-Dezero dum kelkcent jaroj havis efektive dezertan karakteron, eĉ se ne temis pri dezerto en geografia senco. La situacio ŝanĝiĝis post la 2-a mondmilito. Tiam venis la decido forigi la sablozan terenon. Tiucele oni amase plantis pinojn kaj fremdan, venigitan el Azio Salix acutifolia, en la pola nomata kaspia saliko. La homa interveno rapide kaŭzis, ke la sabla tereno surkreskis per plantaro. Nur en la 21-a jarcento oni komprenis, ke tio ne estis la plej trafa solvo kaj oni decidis savi, restarigi la sabloregionon. En 2013 komenciĝis longdaŭra procezo de la forigado de arboj, arbustoj kaj alia plantaro por konservi la dezertan karakteron de la regiono. Bedaŭrinde la delikata ekosistemo estis perturbita kaj nun por konservi la dezerton estas necesa daŭra homa asisto. Ja Błędowska-Dezerto meritas tion, ĉar temas pri la tereno unika en la skalo de Pollando kaj de Eŭropo sur kiu vivas maloftaj flaŭraj kaj faŭnaj specioj. Nun la tuta tereno de la dezerto Błędowska estas protektita per la programo Naturo 2000 kaj pri ĝia popularigo kaj protekto okupiĝas la societo Pola Saharo. Aldonendas, ke ĝuste la pola dezerto servis por la kamerado de iuj scenoj de tiel famaj polaj filmoj, kiel „La faraono” kaj „Tra dezerto kaj praarbaro”. Evidente la pola Saharo estas loko turisme aparte alloga. Kondukas tra ĝi interesaj itineroj kaj kaj en ĉirkaŭaĵo troviĝas multaj vizitindaj lokoj.

El la elsendo 28.05.2021. Legas Barbara – 5′ 57″

La monata arĥeologia revuo Journal of Archeological Science en la aprila numero aperigis artikolon pri la sensacia malkovro de polaj sciencistoj el la Varsava Universitato, kiuj esploris la unuan en la mondo antikvan egiptan mumion de graveda virino. Ĝis nun oni trovis en la egiptaj sabloj nur skeletojn de virinoj, plimulte naninoj, kun ostorestaĵoj de fetoj, sed neniam temis pri konservitaj mumioj. Tio spronis Michał Łabenda sekvi la temon. La historio de la malkovro estas tiel nekutima, kiel la historio de la mumio mem. Unu el la unuaj polaj egiptologoj Jan Wężyk-Rudzki alportis el sia vizito en Egiptujo en 1826 du bone konservitajn mumiojn, kune kun multkoloraj, riĉornamitaj sarkofagoj, gipsoŝtonaj ĉerkoj. Poste li donacis ilin al la Varsova Universitato. Gravas, ke liaj paŝoj estis plene laŭleĝaj. Li havis ĉiujn permesojn de la egiptaj aŭtoritatoj kaj limimpostajn kvitancojn. Dume eĉ nun multaj egiptaj artefaktoj, ŝtelitaj en ĉi tiu epoko, troviĝas en la plej renomaj muzeoj en diversaj landoj kaj Egiptujo ne sukcesas rericevi ilin. Wężyk-Rudzki pravis dirante, ke tio estas mumio de virino. Li tamen iomete kolorigis sian rakonton deklarante, ke la mumio estis trovita en la fama Valo de Reĝoj, kio devis supozigi la faraonan originon de la virino. La koloroj de la sarkofago estis tre helaj kaj paŝtelaj, kaj ĝi mem iom in-forma, do oni eĉ ne supozis, ke ĝi ne apartenas al la ina mumio. Oni devas memori, ke en la unuaj jardekoj de la 19-a jarcento oni nur komencis deĉifri la hieroglifojn. Neniu klopodis, ho, eĉ ne havis konojn kaj kapablon legi la skribitajn egiptajn tekstojn. Sufiĉis, ke la ĉerko kun la mumio prezentiĝis kurioze kaj orientece. Post pli ol unu jarcento iu deĉifris ĉi-tiujn hieroglifojn kaj malkovris, ke la sarkofago apartenis al la gravega religiulo Hor-Ĵehuti, konta laŭ kelkaj skribaj fontoj el la unua jarcento antaŭ Kristo. Sekve, oni atribuis la mumion al ĉi-tiu fama pastro. En 2016 profesorino Marzena Ożarek-Szilke, egiptologo kaj fizika antropologo, inaŭguris programon por detale esplori ĉiujn 42 mumiojn kaj mumiopartojn el la universitata deponejo. Ŝi antaŭvidis iujn surprizojn. Oni uzis por ekzamenoj la plej modernan tomografon. Kaj efektive, la mumio de Hor-Ĵehuti evidentiĝis la muzea perlo, ideale konservita kaj belega. Verdire ĝi havis du truojn en la bandaĝokovrilo, sur la koro kaj sub la kolo. Tio atestas, ke sendube iu en la antikva epoko aŭ en la 19-a jarcento ŝtelis amuleton de la korskarabo kaj kolĉenon, sed ĝenerale la stato estis preskaŭ perfekta. Dum la tomografia ekzameno aperis la unua surprizo. La mumio havas longan hararon, artstile kombitan laŭ la formo de ĉevala vosto. La egiptaj religiuloj ja ĉiam estis kalvaj, tio estis ilia karakterizaĵo! La dua surprizo. La skeleto certe estis ina, la formo kaj proporcioj de la ostoj montris tion sen ajna dubo! Tio signifis, ke la sarkofago ne apartenis al la pastra mumio, aŭ pli precize, la pastra mumio ne apartenis al la ĉerko. La alia afero, la konservitaj organoj – pulmoj, koro, hepato – troviĝis ene de la korpo. Tiu praktiko fariĝis ofta dum la regado de la 20-a, 21-a kaj 22-a dinastioj, ĉirkaŭ mil jarojn antaŭ la Komuna Erao. Antaŭe kaj poste la internaj organoj estis apartigataj en funebraj etvazoj, nomataj kanopaj urnetoj, ĉiu kun la kovrilo en formo de malsama dia bestio. La kvalitmaniero de la bandaĝenvolvo estis tipa por la unua jarcento antaŭ Kristo, sed atingebla nur por riĉeguloj. Krome, sub la umbiliko de la mumio oni trovis strangan objekton. Tio estis ŝtona konuso envolvita per iuj rubandoj. Verdire en la faka literaturo oni priskribis similajn artefaktojn, sed ili estis tre maloftajn. Tamen ĝia celo daŭre estas vigle disputata. La tomografiaj esplorrezultoj estis ellaborindaj pli detale. Profesorino Ożarek daŭrigis la komputilan analizon jam hejme. Pli frue ŝi distingis en la ventro de la mumio ion kun nekutima denseco. Kiel antropologo ŝi antaŭsupozis kanceron aŭ alian malsanospuron. Sed ŝi apenaŭ kredis rimarkinete ion en la formo de malgranda piedeto? Ĉu tre eta fibulo en la mumioventro? La profesorino havas tri gefilojn, ŝi faris pli ol unu ultrasonan ekzamenon, do ŝi rimarkis analogion. Tamen pri la graveda mumio oni neniam aŭdis, neniam. Post kiam ŝi ekzamenis la bildojn kaj la mumion mem, ŝi povis konstati, ke temis pri graveda virino, pri virino, kiu aĝis ĉirkaŭ 25-30 jarojn kaj devenis el riĉega familio. Ŝi estis graveda dum 24-26 semajnoj. La mortakaŭzo restas nekonata – eble temis pri la antaŭa placento, eble iu virusa aŭ bakteria malsano, eble pri gravedeca diabeto. Certe la mortokaŭzo estis natura, la rompiĝo de pelvo rimarkita en la tomografia bildo okazis jam post la morto, dum la mumiigo. Nun profesorino Ożarek planas ekzameni la histojn de la mumio, kio povas klarigi almenaŭ parton de ĝiaj pliaj sekretoj.

El la elsendo 21.05.2021. Legas Barbara – 7′ 18”

Nur antaŭnelonge vi aŭdis gesinjoroj en nia programo pri la dua pola geoparko, la Sanktakruca, kiu ekde fino de aprilo ektroviĝis en la reto de la geoparkoj de Unesko. Unesko-reto kreiĝis en 1997 kun la premiso, ĉirkaŭpreni pli ol 500 geoparkojn. Laŭ donitaĵoj el 2018 troviĝas en ĝi 140 objektoj en 38 landoj, inkluzive de 69 eŭropaj en 23 landoj. Kvar inter ili estas la translimaj geoparkoj. Tems pri terenoj apartenantaj al la monda geologia heredaĵo, terenoj kun esenca signifo por geologio. Samtempe objektoj unikaj aŭ ravaj, reprezentaj por koncerna regiono kaj ĝia geologia historio. La principa celo etabli ilin estas protekti la tiean nevivantan naturon, eduki kaj esplori, favori la lokan soci-ekonomian evoluon konforme al la principoj de ekvilibra evoluo. Ligiĝas kun tio ankaŭ i.a. la kreado de novaj laborlokoj, ekzempe en geoturismo. La Geoparko Arko de Mużaków, kiun lokon ni menciis en 2016 kiel unu el la deklaritaj tiam plebiscite 7 mirlokoj de Pollando, distingiĝas pro sia grandeco, formo kaj la konserviĝinta stato. Ĝi devenas el la glaĉera epoko, el plejstoceno kiam la glacio kovris la terenojn de la centra Eŭropo, centra Pollando, inkluzive de la tereno de Odra-rivero. Apartan atenton meritas ĝia hufa formo longa 40 kilometrojn kaj vasta je 3-5 kilometroj. Ĝi respegulas la formon de la glaĉera lango. Arko de Mużaków estas bonege deĉifrebla en topografiaj mapoj kaj bitaj modeloj de la terenstrukturo. Dank’ al sia arka formo ĝi estas la unusola finmoreno sur la Tero videbla el la Kosmo. Ĝi etendiĝas ambaŭflanke de la pola kaj germana limo. La centra parto de la morenaj altaĵoj estas disdividita per la valo de la rivero Nysa Łużycka indikanta la limon inter ambaŭ landoj. Sur la tereno de la geoparko troviĝas antropogena lagoregiono. Ĉe la pola flanko ĝi konsistas el pli ol 100 akvoreceptakloj, kiuj mirigas pro siaj kolornuancoj kun la dominanta blua kaj rusta-oranĝa koloroj. Preskaŭ ĉiu lageto havas alian koloron, kio ravas ne sole infanojn. Ilia geologia pasinteco ligiĝas unue kun glaĉero kaj sekve kun la eleterigado de bruna karbo. La plej valoraj estas viziteblaj laŭ la geoturisma itinero „Malnova minejo Babina” kiel la postekspluataj fruktoj de la iamaj surfacaj minejoj. Esenca panorama elemento de la tereno estas malnovaj parko-ĝardenoj kaj La Panorama Parko de Mużaków, la plej granda anglastila parko en Pollando kaj Germanio. Ĝi apartenas al la plej vastaj eŭropaj protektataj panoramaj parkoj kun la surfaco de ĉirkaŭ 700 hektaroj. Pli granda parto de la parka komplekso troviĝas ĉe la pola flanko. Oni pridokumentis sur ĝia tereno multajn protektatajn speciojn de insektoj, fiŝoj, amfibioj, rampuloj, birdoj kaj mamuloj. Al aparte protektendaj plantspecioj apartenas Erica tetralix kaj Helosciadium nodiflorum. Al la protektendaj tiuregione animaloj apartenas i.a. alpa trituro, botaŭroj, blankvosta maraglo, iu vespertospecio. La plej valora objekto de la panorama parko estas la rezervejo „Apud la Mueleja Rojo” situanta en la regiono de la enbuŝiĝanta en la riveron Nysa Łużycka rivero Skroda. Temas pri arbaristika rezervejo kreita por protekti la prindundatajn terenojn, en kuj dum indundoj sedimentiĝas fekunda silto. Aldonendas, ke la Parko ekde 2004 troviĝas en la listo de la Monda Kulturheredaĵo de Unesko. Tiam ĝi estis la 12-a tia objekto el Pollando. Sed parolante pri la polaj geoparkoj ni aldonu, ke la statuson de la Landa Geoparko havas la regiono de la Monto Sankta Anna kaj Nacia Parko de Karkonosze-montaro kun ĉirkaŭaĵo. Krome en multaj regionoj kreiĝas geoparkoj kun loka signifo kiel Geoparko Kielce aŭ Geoparko Ŝtona Arbaro en la geografia regiono Roztoce en la sudorienta Pollando.

El la elsendo 14.05.2021. Legas Barbara – 5′ 34″

„Pandemio:
Distanco inter la homoj. Tio ĉesos.
Solidareco inter la homoj. Tio daŭros.”
Tiun devizon fine de sia enkonduka felietono „Ni eniras duan esceptan jaron” en la 1-a numero de „Esperantolehti” el Finnlando metis la prezidanto de EAF, Tuomo Grundström. Kiam ni ricevis la numeron en marto la pandemio en Finnlando troviĝis en la „ekspansia fazo”, espereble nun – simile kiel en aliaj landoj – venis periodo de ioma malseverigo de la kovrimkronaj restriktoj. Do eĉ se ne eblas atendi amasan revenon al rektaj kontaktoj la aŭtoro de la enkonduko pravas reliefigas, ke „Esperantujo jam bone lernis utiligi la modernajn teknikaĵojn kaj ni kulturas nin plejparte per teksto, bildo staranta kaj vivanta, voĉa transsendo”. Tio koncernis pluajn eventojn de la finna E-vivo, kvankam finnoj estis bonŝancaj kaj laŭ primovadaj raportetoj povis plani kaj okazigi fizikajn renkontojn rilate la Jarkunvenon de EAF aŭ de E-Societo en Turku. Verŝajne ĉiuj esperantistoj scivolemaj pri nia historio – ne sole finnaj – bonvenigis la ŝancon ĉi-numere konatiĝi kun la silueto de la antaŭmilita finna aktivulo, movada gvidanto Väinö Merivirta dank’ al la artikolo de Osmo Buller. Temas ne sole movadano, sed ankaŭ politika aganto kun interesa biografio, pri kio Buller prezentas plurajn detalojn. Sed la plej grava enigmo je kiu la aŭtoro ne donas plenan respondon estas, ke Merivirta aktiva e-isto post sia trijara agado inter 1910 kaj 1913 forlasis praktike la movadon. Samnumere mi trovis ege interesan tradukon el la finna „Mia gepatra lingvo ne sufiĉas por ĉio”, pri la samea lingvo en la socia funkcio. La aŭtoro, trilingvulo reganta la finnan, svedan kaj samean tra prismo de sia samea identeco deklaras iom dramece ”Mi sopiras al ĉiutaga vivo en la samea, kiu ne devas enhavi leĝajn disputojn por ke mi povu paroli en mia gepatra lingvo”. Trafa enpensiĝo de la jarkomeca Tago de la Gepatra Lingvo. Kaj fine mi ne formetu Esperantolehti sen mencii literaturaĵon leterforman al „Koronĉjo, nia kara” de Arja Kuhanen, iom amuza teksto verkita laŭ ekologiisma alrigardo. La 1-a nunjara numero de „La Revuo Orienta” atinginta nin meze de marto tre detale kaj amplekse raportas pri la 107-a Japana E-kongreso en 2020. La leganto konatiĝas kun la enhavo de la oficialaj salutaj alparoloj jen de la japaaj gvidantoj, jen tiuj kiuj venis el diversaj lokoj en la mondo. La kongresetoson ebligas reĝui lakonaj raportetoj pri la programeroj disvolviĝintaj en la unuopaj kongrestagoj. Kun atento mi refreŝigis la memoron pri la temo, kiun ni traktis en nia scienca bulteno kaj kiun la redakcio ĉerpis el Facila Esperanto. Pri tio, kiel la beboj lernas la lingvon. Eble la ĉefa konkludo estas, ke ĝis 6a vivmonato la infanoj kapablas distingi ĉiujn sonojn de ajna lingvo, sed post tiu periodo tiu kapablo malaperas pro la beba koncentriĝo pri sonoj plej ofte aŭdataj. Okita tradicie plukis intersajn informojn el la japana realo. Temas i.a. pri la multiĝo de robotoj, kiuj en la tempo de pandemio en hoteloj aŭ hospitaloj faciligas la vivon de laborantoj kaj pacientoj jen balaante kaj purigante la ejojn, jen faciligante kontaktojn inter la pacientoj kaj kuracistoj, pacientoj kaj ties familianoj. Ni ne forlasu Japanion, ĉifoje por enrigardi la aprilan numeron de la elektronika „Novaĵoj Tamtamas”. La ĉefa temo de la 4-paĝa informilo estas la inaŭgurita la 25-an de aprilo E-Muzeo Jokohama. La unuapaĝa teksto „Muzeo en preparo” proksimigas la anticipe faritajn laborojn kaj kolekton de la donacoj en la formo de libroj kaj dokumentoj. Tuj sekve Murata Kazuyo skribas pri sia volontula laboro en la muzeo konsistanta en la listigo de la enhavo de trideko da skatolegoj, venitajn al la muzeo de Gotoo Hitosi kun dokumentoj kolektitaj de li, Shibata Iwao kaj Mine Tositaka por la „Biografia Leksikono de la E-Movado en Japanio”. Iom pli frue ol venis la numero kelkajn fotojn kaj informojn pri tiu ĉi grava evento en Jokohamo mi trovis fejsbuke. La vekitan scivolemon bone kompletigis la veninta gazeto. Krome, la aprila numero de „Novaĵoj Tamtamas” reference al la decembra 120-a Legokunsido mallonge recenzas la kompilitan verkon de AIDA Kiyoshi „Tradukaĵoj de Japanaj Beletraĵoj”, dum fine AIDA Yayoi en la emfaza teksto „Sopiro al Uzbekio” memorigas grupan vojaĝon faritan en 2005 al ĉi tiu lando. Pli frue atingis nin la alia – multe pli ampleksa – elektronika periodaĵo, ĉi-foje el Brazilo „La Lampiro”. La 1-a numenro nunjara de la organo de Esperanto-Asocio de San Paulo liveras tradicie interesan enhavon, sed evidente ne eblis eviti la aludojn al la kronvirusa tempo. La prezidanto de la Asocio, Esmeraldo Alencar Lima emfazas la ĝojon pro la apero de la kontraŭkovimnaŭvakcino, kio esperigas pri ĉeestaj renkontiĝoj. La redaktanto de la periodaĵo Paulo Sergio Viana uzas aliflanke la okazn por elstarigi la signifon de la virtualaj agadoj. Li ĉeokaze skribas „ Tiu fenomeno konsiderinde ampleksigis la atingon de nia lingvo inter ĝiaj uzantoj. Homoj, kiuj neniam povis (pro diversaj kialoj) partopreni en internaciaj eventoj, tamen tion spertis en la jaro 2020. Supozeble, en estonta tempo, sendepende de sanitaraj problemoj, oni devos daŭrigi tiun sistemon de demokratigo de niaj kongresoj. Krome, sennombraj filmetoj, prelegoj, komentoj, kursoj, diskutoj kaj babiladoj estas nun disponeblaj en interreto. Tio montras la viglecon de nia lingvo, de nia komunumo. Ni ĉiuj, Esperantistoj, povas kontribui al la vivanteco de nia movado, ĉu per aktiva produktado de programeroj, ĉu per aktiva partopreno en virtualaj eventoj, ĉu per simpla spektado kaj komentado. Esperanto-Asocio de San-Paulo aliĝis al tiu bela agado”. La redaktanto aldonas, ke revekiĝis la asocia jutuba kanalo “Viva Gazeto” kun prelegoj okazintaj en la ĉiumonataj kulturkunsidoj de la asocio. Ke kreiĝis aliaj nelongaj rubrikoj, kiel „EsperantoNotícias”, portugallingvaj podkastoj kun aktualaj informoj pri Esperanto, taŭgaj por ĵurnaloj, revuoj, radistacioj kaj aliaj amaskomunikiloj. Ke aperis kelkminutaj filmetoj de Paulo Sergio Viana „LingvaProvoko”, en kiu li prezentas kuriozaĵojn kaj defiojn pri E-leksiko kaj lingvostilo. Ne laste unu el la rubrikoj de „Viva Gazeto” prezentas ŝercojn kaj anekdotojn suflorantajn kiel „en amuza maniero sobre kaj precize uzi la lingvon en viveca maniero”. Sed evidente gravas krom voĉa parola kaj aŭda manieroj intimi kun la lingvo iom pli trankvile tenante en la manoj veran presaĵon. La 1-a numero nunjara de „La lampiro” kiel dirite donas multan tian ŝanĉon per variaj tekstoj, literaturo proza kaj pezia, originala kaj traduka. Kiel ĉarma rakonto „Aĉetebla feliĉo” de Ladislao Afonso aŭ interesa tradukprovo de Paulo Sergio Viana de portugallingva poeziaĵo de Carlos Drummond de Andrade „La ŝultroj eltenas la mondon”. Sed krom literaturrilataj kontribuoj mi nepre menciu enpensigan tekston pri „Toleremo: tiel necesa kiel nekomprenata”, ne malpli filozofieman artikoleton pri osciloskopo, interesan artikolon pri ŝako kaj multajn aliajn de mi ne menciitajn. Kun scivolemo mi atendas la sekvan numeron de La Lampiro” kaj aliajn revuojn kun la espero, ke ili jam survojas al la redakcio.

En la elsendo 07.05.2021. Lagas Barbara – 10′ 30″

Se en iu amaskomunikila konkurso audiĝus la demando pri la unusola virino-diplomato en Moskvo dum la dua mondmilito, ĉu estus facile respondi? Ne? Aŭ pri polino, kiu rifuzis amikiĝi kun la egipta reĝino? Ankaŭ ne? Tiujn demandojn respondas en sia laŭvica felietono Michał Łabenda. Temas pri Natalia Aszkenazy, pola diplomatino, universitata instruistino, ĵurnalistino, kies vivo povas esti preta scenaro pri la malfacila sorto de eksterorinara virino en la mondo de ordinaraj viroj, pri amo, heroeco, granda politiko kaj seniluziiĝoj. Natalia Aszkenazy naskiĝis en Moskvo la 3-an de junio 1915 en la familio de varsovia bankisto David Aszkenazy, kiu klopodis florigi sian komercon en la ĉefurbo de la rusa imperio. Ŝia onklo estis Szymon Aszkenazy, la kreinto de la pola historia lernejo en la Lvova Universitato kaj ankaŭ tre konata juda socia kaj politika aktivulo. Natalia havis krome polajn, ankaŭ rusajn kaj armenajn radikojn. Ŝi kreskis en vere kosmopolita medio, en Moskvo, Varsovio, Romo kaj Parizo. Ŝi lernis en la varsovia Franca Liceo, kaj poste ŝi studis ekonomikon en la Universitato de Ĝenevo. Ŝajnas, ke komence ŝi ne planis ajnan karieron, revante pri senzorga, agrabla geedziĝo kaj estonta komforta vivo. En 1939 ŝi veturis al Usono, kie ŝi eksciis pri la eksplodo de la milito. Natalia tuj engaĝiĝis en laboron en la novjorka oficejo de la Internacia Ruĝa Kruco kaj samtempe ŝi laboris en la pola ambasado kiel aferprezentanto. Post la pola-sovetunia interkonsento pri la diplomataj rilatoj, la t.n. Sikorski-Majski interkonsento, Aszkenazy venis al la pola ambasado en Sovetunio, kiu troviĝis tiam en Kujbiŝev (la hodiaŭa Samara). Ŝi estis la sola virino en la pola diplomataro kaj la sola virino-diplomato en la tuta Sovietunio, sed tio ne igis ŝian laboron pli facila. Natalia Aszkenazy klopodis pri pli ol 1,5 milionoj da polaj liberigitaj el la sovuniaj koncentrajoj, pri la formiĝanta sur la tereno de Sovetunio pola armeo kaj ĝia foriro al Irano, pri miloj da polaj civitanoj, kiujn la sovetunia registaro ekzilis el la okupaciitaj orientaj polaj regionoj, ekzilitaj al la Centra Azio kaj al Siberio. En 1943 germanoj malkaŝis la masakron de Katyń. Tio kaŭzis la interrompon de la polaj-sovetuniaj rilatoj. Ĉiuj polaj diplomatoj inkluzive de Natasza Aszkenazy estis devigitaj forlasi Sovietunion. Ŝi havis ŝancon reveni al laboro en la pola ambasado en Vaŝingtono. Sed tiun ĉi ŝancon malebligis ŝia enamiĝo al Jan Drohojewski, kiu post mallonga diplomatia kariero fariĝis vicministro pri informado en la pola elmigra registaro en Londono. Tuj post kiam ili geedziĝis aperis inter ili la unua interhoma krizo. Drohojewski decidis aliĝi al la pola komunista registaro, Natalia forte kontraŭis la ideon. Ja estis ŝi, kiu en 1943 alparolis la usonan publikon pri la bezono kaj espero rekonstrui en Pollando veran demokration! Finfine, ŝi ne veturis al Pollando, sed iris rekte al Meksiko, kie Drohojewski estis nomumita pola legato. En Meksiko naskiĝis ilia unusola filo Francisco, ofte nomata Panĉo. Tie ŝi aktive partoprenis en multaj kulturaj kaj artaj eventoj. Ŝajnis, ke post multaj jaroj de senhejmeco Natalia trovis sian propran lokon, kiun ŝi ekamis kaj kie ŝi sentis sin amata. En 1950, Jan Drohojewski fariĝis la pola legato en la egipta Kairo. Bedaŭrinde ! Tiam ankoraŭ la diplomatia vivo estis strikta kaj severregula kiel en la 19-a jarcento. La nekontestebla kutimo estis, ke la edzino de ĉiu nova ambasadoro aŭ legato kune kun la edzino de la diplomatidekano vizitas la reĝinon Nariman. Eblus diri, ke tio estis bela kutimo, sed la polaj geedzoj ekfrontis delikatan politikan problemon. La dekano reprezentis la Respublikon Ĉinio. Dume Pola Popola Republiko agnoskis nur Ĉinan Popolan Republikon. En tiu situacio la edzino de la pola diplomato simple ne rajtis paroli kun iu el Tajvano, ŝi ne rajtis lasi la problemon flanke kaj fari komune ĉi tiun oficialan viziton! Natalia rifuzis la protokolan inviton, la reĝino ofendiĝis kaj la polaj diplomatoj devis forlasi Egiption. Jan Drohojewski reiris al Pollando. Natalia planis resti mallongan tempon kun sia filo en Parizo, esperante pri iu nova diplomatia posteno por la edzo. Sed la pola registaro ne permesis al Drohojewski foriri eksterlanden kaj ankaŭ ne enlasis Natalia-n en Pollandon… Natalia Aszkenazy elmigris al la sola amata loko – Meksiko. Tie ŝi laboris sur la kampo de publikaj rilatoj, ŝi subtenis organizojn batalantajn favore al la virinaj rajtoj, ŝi kunlaboris kun UNo-Komisiono por Homaj Rajtoj kaj kun Internacia Kortumo, en lokaj gazetoj ŝi skribis pri socie gravaj problemoj. Natalia Aszkenazy mortis en 1988 vizitante sian filon en Novjorko. La eternan ripozon ŝi trovis en Meksiko, kiu fariĝis ŝia dua patrujo, en la tombejo de la urbeto Cuernavaca.

El la elsendo 30.04.2021. Legas Barbara – 7′ 30″