Sciencaj informoj

Ĝis la 2021-a jaro en la Eŭropa Unio malaperos plastaj manĝiloj de unufoja uzo. Oni jam cerbumas pri tio kaj inter la ĉi-rilataj cerbumantoj troviĝas ankaŭ polaj inĝenieroj. La esplorkolektivo de profesorino Helena Janik en Gdansko (la norda Pollando)  kreis novuman polimeron, kiu estas kombinaĵo de termoplasta amelo kaj PLA, polimero akirata el maizo (ma-izo). PLA estas konata al sciencistoj,  sed epokfara evidentiĝis apliko de amelo. Dank’ al tio la inventaĵo de la gdanskaj sciencistoj povas evidentiĝi pli favorpreza alternativo por PLA. Nome la prezo de unu kilogramo de la gdanska komponaĵo estas je 15 procentoj pli favorpreza kaj la envivigo de la tuta produktoteknologio tre facila.La ekonomiaj avantaĝoj de la amela-maiza teknologio ne limiĝas sole al malpli granda kvanto de la uzota PLA. La elfarado de la gdanska polimero estos ebla dank’ al la plej malmultekostaj metodoj de la prilaborado de plasto. Temas pri  metodo de formado kaj muldado.  Dank’ al tio la ekzistanta infrastrukturo por la produktado de plastaj objektoj povos esti facile adaptita al la produktado de la gdanska manĝilaro.

El la elsendo 12.03.2019. Legas Tomek – 1’25”

sc_tm_Ekologiaj mangxiloj el Pollando_01’25”

Sciencistoj de jaroj esploras la komunikiĝadon de abeloj. I.a. jam estas sciate, ke  informoj pri minacoj estas perataj de abeloj pere de feromonoj. Pri lokalizo de nutraĵfonto ili informas unuj la aliajn pere de danco, en kiu laborabeloj moviĝas en difinita ripetsekva maniero.  Nun esploristoj el la Agronomia Universitato en Krakovo, kiuj observis la abelan socion dank’ al specialaj kameraoj atentigas pri alia elemento de ilia komunikiĝado. Evidentiĝis, ke abeloj same laborabeloj, maskloj kiel ankaŭ la reĝinoj en difinita maniero movas la flugilojn laŭ tre malgranda  frekventeco. Ĉar en abelujo estas mallume oni supozas, ke la flugilmovojn akompanas abela korpotremado. La aŭdoinstrumento de abeloj troviĝas ĉe interna parto de iliaj membroj. Do, por ke la tremado estu perita efike dum la flugilmoviĝo abeloj verŝajne per sia korpo premiĝas al la  vaksoĉela panelo. Abeloj dum diversaj situacioj movas la flugilojn kun malsama frekventeco. Nun  la esploroj koncentriĝos pri tio,  en kiuj situacioj tio okazas kaj pri tio, kion varifrekvenca flugilmoviĝo signifas. Malfermiĝis do vojoj por pliaj esploroj pri la komunikiĝado de abeloj. La ekzamenataj abeloj vivas sur la tereno de la Agronomia Universitato en Krakovo. Oni kontrolis la vaksoĉelajn panelojn observante ilin tra la vitraj fenestroj, kiuj  ne ĝenas ilian vivon.

El la elsendo 05.03.2019. Legas Tomek – 1’42”

sc_tm_Komunikigemaj abeloj_01’42”

La unua kompleta pritasko de la mondaj provizoj de diversspeciaj kafoarboj elmontras, ke 60 procentoj de 124 specioj troviĝas rande de malapero. Kvankam en pluvarbaroj kreskas pli ol 100 subspecioj de kafoarboj tamen nur du estas utiligataj por la produktado de la vaste trinkata kafo. Temas pri Arabika (Coffea arabica) kaj Robusta (Coffea canephora). Ĉiuj kultivataj specioj devenas de daŭre evoluantaj plantoj kaj povas esti hibridigitaj, kio estas fenomeno konata en la agrikulturo de jarmiloj. Laŭ esploroj publikigitaj en „Science Advances” rezultas, ke protektorimedoj rilate la sovaĝajn kafoarbojn ne estas sufiĉaj por konservi longdaŭran evoluon de la monda kafoproduktado. Malgraŭ tio, ke en la natura medio ekzistas 122 kafoarbaj specioj multaj ne taŭas por la uzo pro sia netaŭga gusto. La kafoarboj, simile kiel multaj tropikaj plantoj havas semojn, kiuj ne eltenas procezon de la liofiliza konservado aplikata en semobankoj. Tial 45 procentoj de la kafospecioj aperas nenie krom la natura medio. Decida plimulto de sovaĝaj kafoarboj kreskas en la foraj arbaroj de Afriko kaj de Madagaskaro. Krom Afriko temas ankaŭ pri tiaj landoj kiel Hinda Unio, Srilanko, Aŭstralio. Tiuj plantoj estas tre gravaj por la estonteco de la kultivado, ĉar de ili povas deveni genoj utiligotaj por rezistigi kontraŭ klimatŝanĝoj kaj nove aperantaj malsanoj. Aktuale 75 sovaĝajn speciojn de kafoarboj oni taksas kiel minacitajn de malapero, 35 ne estas minacitaj kaj pri 14 ne ekzistas sufiĉaj donitaĵoj.

El la elsendo 26.02.2019. Legas Maciek – 2’15”

Diafragmo estas la ĉefa spirmuskolo kaj anatomia bariero, kiu disdividas la torakon disde la abdomena kavo. Ĝia spirrolo subtenas ankaŭ la laboron de la korangia kaj limfa sistemoj kaj certigas konforman stabilecon de lumba parto de la vertebraro. Sed kiel evidentiĝas diafragmo plenumas en la organismo la nekonatan ĝis nun rolon, nome ĝi ankaŭ helpas teni la korpoekvilibron. Laŭ esploroj de sciencistoj el la Medicina Universitato en Katowice (la suda Pollando) ju pli granda dikeco kaj movebleco de tiu ĉi muskolo dum la spirado des pli bona ekvilibro de la homo. Ĝis nun estis asertite, ke pro ekvilibro respondecas tri sistemoj: la rigardkontrolo, interna orelo kaj somatosensora sistemo inkluzive la antigravitajn muskolojn. La diafragma muskolo konsistigas la kvaran elementon. La pli fruaj esploroj elmontris, ke misfunkcio de diafragmo aperas i.a. post operacioj en torako, ekzemple post la forigo de pulmotumoro. Nun sciencistoj el Katowice koncentriĝas pri la demando ĉu kaj kiel la spirekzercoj kun la diafragma muskolo povas helpi la konservon de ekvilibro. Tio povas esti esenca por homoj suferantaj la ekvilibroperturbojn.  Ilin cetere aparte suferas personoj post la 65-a vivojaro, kio ligiĝas kun risko de gravaj lezoj.

El la elsendo 19.02.2019. Legas Tomek – 1’33”

Pasintjare la scienca kolektivo el la Teknologia Universitato Chalmers en la sveda Goteborgo prezentis elementon, kiu konservas la sunenergion. Konstruita el karbono, hidrogeno kaj azoto, kiam frapas ĝin la suna lumo, transformiĝas en riĉan je energio izomeron, kiu konsistas el la samaj kemiaj elementoj, sed ligitaj en malsama maniero. La izomero havas formon de likvaĵo kaj la kolektita energio povas esti utiligota poste en la daŭro de eĉ 18 jaroj. En tiu noveca sistemo Molecular Solar Thermal Energy Storage (MOST) la lumo estas absorbata de likvaĵo troviĝanta en sunkolektoro sur domtegmento. Ĝi fokusigas la sunradiojn en unu punkto. La likvaĵo estas konservata en la media temperaturo por ŝpari la energion. Kiam la energio estas bezonata sufiĉas la likvaĵon varmigi. Nun sciencistoj sukcesis krei katalizilon, kiu ebligas liberigi la kolektitan energion. Ĝi elvokas reakcion, sekve de kiu la likvaĵo varmiĝas je 63 celsiusaj gradoj samtempe ebligante denovan uzon de la elemento.

El la elsendo 19.02.2019. Legas Maciek – 1’16”

sc_mj_Nova maniero spari la energion_01’16”

Deprimo ligita kun la naskiĝo de bebo koncernas ankaŭ patrojn. Kiel konstatis  sciencistoj el Indiana University School of Medicine en Indianapolis ĉirkaŭ 24 procentoj de patrinoj dum la gravedeco kaj post la nasko suferas deprimon. Tio negative influas la evoluon kaj konduton de la infano kaj la tutan familion. La  Usona Pediatria Akademio rekomendas do, ke pediatroj ekzamenu la gepatrojn tiurilate dum  la kontrolvizitoj kun siaj beboj. Sciencistoj gviditaj de dr-ino Erika R. Cheng analizis donitaĵojn el pli ol 9500 vizitoj de la gepatroj kun la beboj ĝis la 15-a vivmonato. La gepatroj plenigis angla- aŭ hispanlingve 20-demandan enketon, kiu servis por pritaksi la sanstaton de la infano, sed estis modifita tiel, ke eblis laŭ ĝi konstati la simptomojn de la postakuŝa deprimo. Necesis krome signi ĉu la eneketon plenigas patrino aŭ patro. Evidentiĝis, ke eĉ se la patroj partoprenis 31 procentojn de la vizitoj kun la infanoj ili respondis la enketon nur dum ĉirkaŭ 8 procentoj de siaj vizitoj. Laŭ sciencistoj pli ol 4 procentoj de la patroj respondintaj la enketon suferis deprimon. Ĉe la patrinoj tiu procento estis simila kaj egalis al 5 procentoj. Laŭ la sciencistoj la postakuŝa deprimo de la patro, simile kiel kaze de la patrino negative influas la infanon kaj la tutan familion. Tial iliaopinie necesas eduki kuracistojn pri la bezono ekzameni postakuŝe la deprimosimptomojn ĉe ambaŭ gepatroj.

El la elsendo 12.02.2019. Legas Tomek – 1’39”

sc_tm_Postakusa depirmo trafas ankau patrojn_01’39”

Polaj kuracistoj kaj sciencistoj el Poznano (la okcidenta Pollando) prilaboris la unuan en la mondo inteligentan steteskopon por kontroli la spirsistemon. Ĝi estas nun testata en 20 centroj fare de kuracistoj el 10 landoj i.a. Britio, Svedio, Greklando, Meksiko, Italio, Portugalio, Germanio kaj Hinda Unio. La inteligenta steteskopo estas destinita por la persona uzo de pacientoj. Dank’ al apliko de la artefarita inteligenteco ĝi mem faras la enkondukan sanpritakson,  eĉ se la definitivan sanrekonon povas fari poste kuracisto.  Du similaj steteskopoj en Usono registras sole sonojn ene de la taroko, sed por fari diagnozon estas necesa kuracista interveno. La pola steteskopo estas malgranddimensia instrumento tenebla enmane. Same kiel la tradicia steteskopo ĝi servas por pritaksi la funkciadon de la spirsistemo de infanoj kaj plenkreskuloj, sed ĝi mem registras, identigas kaj klasifikas la registritajn sonojn. Aplikaĵo de plurfunkcia telefono sufloras, en kiu korpoloko dum la ekzamenado oni metu la steteskopon kaj poste elmontras ankaŭ ĉiajn maltrankviligajn simptomojn, kiel tusadon aŭ kataron. La pola steteskopo kapablas rekoni 12 mil sonojn kaj daŭre „lernas”. En 8 pocentoj ĝiaj diagnozoj estas pli trafaj ol tiuj de kuracistoj. Oni opinias, ke ĝi povos senŝarĝi la publikan sanservon.  Kiel asertite eĉ 80 procentoj de kuracistaj vizitoj estas nenecesaj, ĉar multaj pacientoj venas kun negravaj sanproblemoj. Ĝi aperos sur la merkato en 2020 kaj komence estos ofertata de la privata sanservo kadre de medicinservaj abonoj.

El la elsendo 12.02.2019. Legas Tomek – 1’58”

sc_tm_Pola inteligenta steteskopo_01’58”

La prilaborita en la Varsovia Politekniko algoritmo Comixify vekis interesiĝon en la tuta mondo. Ĝi servas por transformi videaĵon en bildstrion. Dum unu monato la paĝo de Comixify estis vizitita pli ol 180 mil fojojn kaj oni generis el ĝi pli ol 22 mil bildstriojn. Comixify aŭtomate elektas la plej interesajn kaj plej gravajn filmkadrojn el ricevita filmo kaj sekve kunaranĝas ilin kaj grafike alifaras. La algoritmo kreiĝis baze de interesiĝoj de studentoj pri bildstrioj kaj transfero de stilo helpe de maŝina lernado kaj la ĝistiamaj publikaĵoj i.a. prognozantaj popularecon de enhavoj en la Interreto. Sur la paĝo de Comixify eblas rigardi bildstriojn el fragmentoj de tiaj filmoj kiel i.a. “Pulp fiction”, “Stelaj militoj: La 1-a parto – Morna fantomo”. Instrumentojn prilaboritajn de studentoj el la Varsovia Politekniko eblas senpage testi.  Nun ili intencas perfektigi sian projekton vastigante ĝin je novaj funkcioj, kiel i.a. rekonado de voĉo aŭ generado de tiel nomataj fumetoj kun tekstoj por unuopaj bildoj.

El la elsendo 05.02.2019. Legas Tomek – 1’18”

La risko de deprimo ĉe grizaĝuloj kreskas konforme al la lezogrado de la aŭdokapablo. Sciencistoj el Columbia University analizis donitaĵojn de 5239 personoj pli ol 50-jaraĝaj el la sudamerika Hispanic Community Health Study. Ĉiu estis subigita al aŭdiometra ekzamenado de la aŭdokapablo kaj al testoj malkovrontaj deprimon. Grizaĝuloj, kiuj suferis la lezon de la aŭdokapablo ligitan kun sia aĝo havis samtempe pli multajn deprimosimptomojn. Ĉe la milda aŭdolezo la klinikaj simptomoj de deprimo estis preskaŭ duoble pli oftaj ol ĉe personoj bone aŭdantaj. Kaze de serioza aŭdolezo la deprimosiptomoj aperis eĉ kvaroble pli ofte. Konsiderante, ke plimulto de personoj pli ol 70-jaraĝaj suferas lezon de la aŭdokapablo, eĉ se ĝi ne estis diagnozita, des pli estas rekomendinde kuraci surdetecon por helpi en la kontraŭbatalado de deprimo. La lezo de la aŭdokapablo apartenas al la plej oftaj longiĝaj malkomfortaĵoj de la granda aĝo, kaŭzante ankaŭ konigajn perturbojn aŭ demencon. La esploro de sciencistoj el Columbia University ne pruvas, ke aŭdolezo kaŭzas deprimon. Tamen personoj kun aŭdoprobleoj frontas problemojn kun la komunikado kaj fariĝas socie izolitaj. Tio povas alkonduki al deprimo. Rekomendinde estas do testi la aŭdokapablon de grizaĝuloj kaj kaze de neceso entrepreni kuracadon.

El la elsendo 05.02.2019. Legas Maciek – 1’35”

La 2019-a Jaro estis proklamita de la pola Senato kiel Jaro de Matematiko por omaĝi la polajn matematikistojn kaj iliajn atingaĵojn, kaj por inde taksi la signifon de ĉi tiu sciencbranĉo en la evoluo de socioj. Komence de aprilo 1919 en la Jagelona Universitato 16 personoj, i.a. Stefan Banach, Leon Chwistek, Antoni Hoborski, Franciszek Leja, Otto Nikodym, Alfred Rosenblatt, Jan Śleszyński, Antoni Wilk, Stanisław Zaremba kaj  Kazimierz Żorawski establis Matematikan Societon en Krakovo. Ĝi estis ĝermo de la posta Pola Matematika Societo. En la intermilita jardudeko fariĝis mondkonataj laborrezultoj de la Lvova Matematika Skolo, i.a. pri la funkcieca analizo. Al la kunaŭtoroj de tiu skolo kalkuliĝas Stefan Banach, unu el la plej elstaraj polaj sciencistoj kaj Hugo Steinhaus, agnoskita kiel la patro kaj patrono de la aplika matematiko  en Pollando. Aliaj elstaraj reprezentantoj de tiu skolo estis Stanisław Mazur, Władysław Orlicz, Juliusz Schauder, Stanisław Saks kaj ankaŭ Stanisław Ulam, ekde 1939 laboranta en Usono. Li estis la kunkreinto de la hidrogena bombo. La mondan famon al la pola matematiko alportis ankaŭ esploroj de la Varsovia Matematika Skolo, kies ĉefaj reprezentantoj estis  Wacław Sierpiński, Zygmunt Janiszewski, Stefan Mazurkiewicz kaj Kazimierz Kuratowski. Ĝian famon en la posta periodo aparte famigis Karol Borsuk kaj Samuel Eilenberg (ekde 1939 en Usono), agnoskitaj kiel kunaŭtoroj de geometria, respektive algebra topologio. Samtempe kun Lvovo kaj Varsovio estis ligitaj elstaraj logikistoj i.a. Alfred Tarski (ekde 1939 en Usono) kaj Jan Łukasiewicz. En la mondo grandan rangon akiris ankaŭ laborrezultoj atingitaj en Krakovo. Tie ŝlosilajn laborojn pri analizo gvidis Stanisław Zaremba, la kunestablinto de Internacia Matematika Unio kaj poste Tadeusz Ważewski la kunkreinto de la teorio de tipologiaj metodoj en la esplorado de diferencialaj  ekvacioj kaj rega teorio.

El la elsendo 29.01.2019. Legas Tomek – 2’24”

sc_tm_2019 – en Pollando Jaro de Matematiko_02’24”