Sciencaj informoj

Scienca kolektivo gvidita de Alexander Schnella el la Kembriĝa Universitato konstatis, ke sepioj havas la kapablon sin kontroli, lerni kaj adaptiĝi. Iliaopinie tiuj kapabloj evoluis en la profundo de la mara mondo ebligante al ili defendi sin kontraŭ rabobestojn. En la periodaĵo „Proceedings of the Royal Society B” estis priskribitaj iliaj esploroj. Evidentiĝis, ke sepioj pretas rezigni pri manĝaĵo, kiu estas por tiel diri „ĉemane”, se ili scias, ke dank’ al atendado ili ricevos veran frandaĵon. Tiu kapablo prokrasti la premiricevon elmontras tiajn kognajn kapablojn kiel planado, kio estas iom surpriza ĉe kapopieduloj.
La ekzamenataj sepioj estis subigitaj al testo, al kiu en la 60-aj jaroj de la pasinta jarcento estis subigitaj infanoj de esploristo el Stanford-Universitato. La infanoj havis la eblecon manĝi tuj iun frandaĵon aŭ iom atendi kaj ricevi multe pli da. Kaze de sepioj temis pri salikokoj. Kompreneble ne eblas persvadi al animalo, ke se ĝi atendos kelkan tempon tiam ĝi estos premiita. Tamen eblis trejni ĝin tiel, ke ĝi komprenu, ke ĝi ricevos pli fajnan manĝaĵon, se ĝi ne tuj formanĝos tion, kio tuj prezentiĝas. En la pasinteco al similaj testoj estis subigitaj iuj primatoj, hundoj kaj korvoj. Pasintjare oni aplikis ilin al sepia officinis. Evidentiĝis, ke tiuspeciaj sepioj kapablis sindeteni de la matena formanĝo de krabo se ili malkovris, ke vespere atendas ilin io multe pli ŝatata, nome saliokoj.
Sciencistoj malkovris, ke ĉiuj sepioj decidis atendi preferatajn frandaĵojn, vivajn salikokojn. La alia parto de la eksperimento celis ekzameni, kiel bone sepioj frontas la lernadon. Oni demonstris al ili du kvadratojn malsamkolorajn. Elekto de ĝusta estis premiata per manĝaĵo. Sepioj lernis adaptiĝi al konkretaj situacioj. Sciencistoj ne kapablis ekspliki kiel formiĝis tiuj kapabloj de animaloj vivantaj en la marprofundo. Iliaopinie tio tamen povas ligiĝi kun ilia maniero serĉi nutraĵon. Tiuj bestoj vivas kamuflite, ili moviĝas nur kiam venas vortempo, sed tio liĝas kun la atakrisko flanke de rabobesto. Eblas do, ke prokrastita manĝopremio elformigis kiel flankrezulto. Sepioj ellernis atendi nutraĵon pli altkvalitan.

El la elsendo 16.03.2021. Legas Maciek kaj Barbara – 2′ 54″

La lingvoevoluo kaj la lingvokapabloj de neandertala homo daŭre estas enigmo. De jaroj oni klopodas respondi la demandon ĉu aliaj specioj de homoj, aparte neandertalaj homoj uzis la parolon. Nun aperis la esplorrezultoj de la interbranĉa scienca kolektivo, pri kio informis „Nature”, ke posedante ĉiujn necesajn instrumentojn ili kapablus kompreni la homan parolon.
Sciencistoj kreis – dank’ al la tomografa bildigado – tridimensiajn modelojn de la orelstruktutoj de Homo sapiens kaj Homo neanderthalensis. La sekva tasko estis kontroli ĉu tiu strukturo ebligas percepti sonojn ĝis la frekvencco de 5 kilohercoj, kiu ampleksas plimulton de sonoj uzataj de la parolanta homo. Plia paŝo konsisitis el komparo de esploroj, al kiu estis subigitaj la restaĵoj el la arkeologia stacio en Atapuerca, kie estis trovita preskaŭ kompleta kranio de Homo heidelbergensis. Tio ebligis konstati, ke koncerne frenkvencojn de 4 ĝis 5 kiloherzoj neandertala homo pli similis al Homo sapiens ol al siaj ataŭuloj. La ebleco percepti similajn akustikajn stimulojn, aparte simileco de frenkvencosfero por la plej fajna aŭdokapablo pruvas laŭ profesoro Mercedes Conde-Valverde z Universidad de Alcala, ke la komunika sistemo de la neandertala homo estis same efika kaj komplika, kiel tiu de la nuntempa homo. Preninte en konsideron komplikajn sociajn kondutojn de neandertalaj homoj kaj ilian kapablon produkti pli komplikajn laborilojn ol iliaj antaŭuloj Ignacio Martinez el la ĵus menciita universitato formulas la aserton, ke la neandertela homo kapablis uzi la parolon.

El la elsendo 10.03.2021. Legas Barbara kaj Maciek – 2′ 01″

Ĉinaj sciencistoj kreis la unuan en la mondo integritan kvantuman komunikreton liginte lumfadenojn t.e optikajn fibrojn sur la Tero kun du satelitoj. Dank’ al tio ili povis transsendi la kvantuman ŝlosilon tra la tuta lando je la suma distanco de 4600 (kvar mil sescent) kilometroj kun rapideco de 47,8 (kvardek sep komo ok) kilobitoj je sekundo. Informis pri tio la periodaĵo Nature. La kvantuma komunikado almenaŭ teorie estas agnoskita kiel nesubaŭskultebla. Grandajn esperojn pri ĝi havas privataj firmaoj, militistoj kaj ŝtataj institucioj. La ĉefa elemento de la sekura kvantuma komunikado estas la eblo distruibui kvantuaman ŝlosilon – QKD. Ĝis nun eblis ĝin transsendi nur je la distanco de kelkcent kilometroj. Unu el gravaj atingaĵoj de la teknologio QKD estis la ebleco uzi satelitojn. Nun ĉi tiun teknologion uzas pli ol 150 firmaoj en la tuta Ĉinio. Temas pri la speco de demonstra reto pruvanta, ke estonte la kvantuma komunikado taŭgos por praktika uzo. Se diversaj landoj ligos siajn retojn kaj kreiĝos normigitaj aranĝaĵoj kun priservaj por ili protokoloj povos kreiĝi tutmonda kvantuma reto. La sciencista kolektivo el la Scienca kaj Teknlogia Universitato en Hefei havas pliajn ambiciajn planojn. Kunlabore kun partneroj el Aŭstrio, Italio, Rusio kaj Kanado ili volas plukonstrui la reton en Ĉinio, evoluigi malgrandajn kaj malmultkostajn satelitojn por la distribuado de kvantumaj ĉifroŝlosiloj, labori pri surteraj relajsoj. Ili planas krome produktadon de pli grandaj satelitoj, dank’ al kiuj eblos kontinue distribuadi kvantumajn ĉirfoŝlosilojn je distancoj de dekoj da miloj da kilometroj.

El la elsendo 02.03.2021. Legas Barbara – 2′ 21″

Esperantistoj ĝenerale ne dubas, ke maturiĝado de infanoj en plurlingvaj familioj alportas avantaĝojn. Novajn argumentojn pri avantaĵoj el la plurlingveco alportis esploroj de s-ro Dean D’Souza el la brita Anglia Ruskin University. Baze de ili li kaj liaj kunlaborantoj konstatis, ke plenkreskuloj, kiuj lernis la duan lingvon kiel infanoj aŭ estas denaske dulingvaj kapablas pli rapide ŝanĝi la atenton kaj malkovri diferencojn en bildoj kompare al plenkreskuloj, kiuj lernis la duan lingvon en pli posta evoluperiodo aŭ ĉe alia vivetapo. 127 personoj – denaske dulingvaj, lernintaj la duan lingvon poste aŭ estante nur unulingvaj – partoprenis du apartajn eksperimentojn. En la unua oni rigardis surekrane bildojn, en kiuj la bildo poiome ŝanĝiĝis, sed la ŝanĝo estis apenaŭ konstatebla. La alia bildo estis senŝanĝa. Personoj denaske dulingvaj aŭ maturiĝintaj en dulingvaj familioj multe pli rapide konstatis tiujn ŝanĝojn ol personoj, kiuj lernis la duan lingvon en posta vivperiodo. Laŭ la sciencisto tio sugestas, ke kognaj procezoj adaptiĝas al fruaj defioj de la duflingva medio, en kiu infanoj frontas multe pli grandan kvanton de novaj stimuloj. La alia eksperimento elmontris, ke personoj denaske dulingvaj pli bone kontrolis sian atenton, pli rapide forturnante ĝin de unu bildo por koncentriĝi sur la alia. Kiel asertas sciencistoj, ĉio ĉi sugestas, ke kapabloj alprorigitaj en la beba periodo konserviĝas en la plenkreska vivo.

El la elsendo 23.02.2021. Legas Gabi – 1′ 54″

Sciencistoj el University of Warwick kaj aliaj esplorcentroj asertas, ke neniam estas tro malfrue por perdi troajn kilogramojn. La pezaj personoj pli ol 60-jaraj ankaŭ povas maldikiĝi, kio cetere povas alporti multajn sanavantaĝojn. En la periodaĵo „Clinical Endocrinology” britaj sciencistoj publikigis la rezultojn de sia analizo pri donitaĵoj koncerne 240 pacientojn, kiuj estis enhospitaligitaj pro obezeco. Ĉiuj estis subigitaj al speciala celprogramo, kiu konsistis en ŝanĝo de la vivstilo – dietoŝanĝo, fizika aktiveco. Samtempe la pacientoj ĝuis psikologian subtenon. Personoj 60- kaj pli jaraĝaj malgrasiĝis meze je 7,3 procentoj, pli junaj pacientoj je 6,9 procentoj. Samtempe pacientoj el la grupo de grandaĝuloj partoprenis la programon dum 33,6 monatoj kaj pli junaj dum 41, 5 monatoj. Ĉiuj suferis obezomalsanon kaj ilia korpomasa indico superis 40. La pezoperdo estas esenca en ĉiu aĝo, gravas ankaŭ grandaĝe. Nome konforme al la aĝokresko kreskas risko de malsanoj akompanantaj la obezecon. Kun ĝi liĝiĝas pli ol 50 sanperturboj kaj aliaj malsanoj, inkluzive de diabeto, tiaj psikaj problemoj kiel deprimo kaj timostato, inflamo de la osta-artika sistemo aŭ aliaj problemoj ligitaj kun la homa movaparato. Obezeco ligiĝas krome kun grandiĝanta mortoofteco kaj malaltigas la vivkvaliton. Pro tio laŭ la gvidintoj de la esploroj necesas aktive subteni grizaĝulojn per alirebligo al ili de la kontraŭobezaj helpoprogramoj. Alia rilato signifas riskon de pliaj neglektoj rilate ĉi tiun socian grupon motivitan de la socia aĝdiskriminacio.

El la elsendo 23.02.2021. Legas Tomek – 2′ 03″

Sciencistoj el la Fakultato de Fiziko, Astronomio kaj Aplikata Informadiko de la Jagelona Universitato laboras pri tomografo ebligonta bildigi la tutan korpon de paciento. Laŭpremise ĝi kapablos samtempe malkovri tumorojn en la tuta korpo kaj eĉ konstati la gradon de ilia nociveco. Temas pri tio, ke kuracisto ricevu laŭeble plej multajn informojn pri la sanstato de paciento sen la neceso de kirurgia interveno. Nun por ekscii, ĉu en konkreta korpoparto troviĝas kanceraj histoj necesa estas biopsio kaj sekve histopatologiaj ekzamenadoj. Dank’ al nova solvo – pri kiu laboras la krakovaj sciencistoj – kuracisto povos surekrane vidi, kiel substancon liveritan al la paciento akceptas ties korpo kaj kiel ĝi efikas en metabola procezo. Aktuale kuracistoj dum la tomografaj ekzamenoj povas rigardi surekrane nur unuopajn korpopartojn kun la kanceraj ŝanĝoj.

El la elsendo 16.02.2021. Legas Tomek – 1′ 04″

Por la 2026 jaro estas planita starto de la misio PLATO. Kadre de ĝi la Eŭropa Kosma Agentejo serĉos planedojn similajn al la Tero. Polaj inĝenieroj el la firmao SENER projektos, produktos kaj testos aranĝaĵojn helpontajn al integriĝo, al kunligo de la elementoj de ĝia satelito. La ĉefa celo de PLATO (Planetary Transits and Oscillations of Stars) estas esplori la ekstersunajn plandsistemojn, aparte rokajn planedojn orbitantajn ĉirkaŭ steloj similaj al la Suno. Inter malkovrotaj objektoj la Agentejo esperas trovi planedojn similajn al la Tero. La esplorpunkto de la misio estos la virtuala punkto „L2” en la Kosmo troviĝanta en la distanco de unu kaj duona milionoj da kilometroj for de la Tero. La ĉefaj realigantoj de la projekto estas la eŭropa OHB System AG en Bremeno, la franca-itala konsorcio Thales Alenia Space kaj la svisa RUAG Space Switzerland. PLATO vastigos la daŭrantan nun mision de Cheops (the Characterising Exoplanet Satellite), kiu ekde 2019 (du mil dek naŭ) gvidas esplorojn pri ekzoplanedoj en la kosma spaco.

El la elsendo 10.02.2021. Legas Tomek – 0′ 19″

La Amazoniaj arbaroj okupas la surfacon de kvin kaj duona milionoj da kvadrataj kilometroj. Tio estas la plej granda pluvarbaro de la Tero kontribuanta al redukto de la aerpoluado kaj reguliganta la globskalan cirkuladon de oksigeno kaj karbono. Ĝi reguligas krome pluvojn tiel helpante al konservo de la dolĉa akvo en la tuta regiono.
Multaj sciencistoj deloge prognozis proksimiĝantan malaperon de la Amazoniaj arbaroj, sed neniu antaŭvidis, ke tiu katastrofo proksimiĝos tiom rapide. Profesoro Robert Walker el University of Florida prognozas ke ĝis 2064 la Amazonia pluvarbaro trasformiĝos en sekan ebenaĵon surkreskitan de arbustoj. Tio okazos ne nur pro klimataj transformiĝoj, sed ankaŭ pro la forhakado de arboj laŭ granda skalo. Profesoro Walker longe esploris la vivon de indiĝenaj loĝantoj, kontaktiĝante kun farmistoj kaj arbohakistoj. Konklude li konstatis, ke mizero kaj malbona registara administrado per la bonhavaĵoj definitive alkondukas al troa arbardeficito. Homoj zorgantaj pri vivtenrimedoj ne enzorgiĝas pri biologia diverseco kaj la natura medio.
Oni ne sole forhas la arbojn en ĉi tiu regiono, sed lokaj farmistoj ofte bruligas la arbarojn por akiri kultiveblajn grundojn. Aldoniĝas incendioj ligitaj kun la globskala varmiĝo. Tiu problemo draste kreskis en 2019, kiam en aŭgusto de tiu jaro la brazila Nacia Instituto pri la Kosmaj Esploroj notis pli ol 80 mil incendiojn en la tuta lando, je sepdek sep procentoj pli ol en 2018. Walker atentigas, ke la Amazoniaj pluvarbaroj spertis jam sekecsezonojn kaj incendiojn en 2005, 2010 kaj 2015. Oni rimarkas tendencon al pli longdaŭraj kaj pli oftaj sekecperiodoj. Pro tio la arbaroj ne havas tempon por regeneriĝo. Se sekeco en la suda Amazonio plagos ĝin same kiel en la lasta jardeko tio fariĝos tipa fenomeno por ĉi tiu regiono fine de la jarcento. Laŭ Robert Walker la kriza momento povas veni ankoraŭ antaŭ la 2064 jaro.

El la elsendo 10.02.2021. Legas Barbara kaj Pamela – 2′ 34″

La fama Arko de Septimo Severo en Romo sur Forum Romanum estas historia marmora monumento konstruita en 203 jaro honore al al la romia imperiestro kaj liaj filoj Karakalla kaj Geta por memorindigi lian venkon super Partoj. Ĝia riĉa basreliefa ornamaĵo prezentas mitologiajn diojn, personigon de la jarsezonoj kaj scenojn de militekspedicioj. Nun post la paso de 40-jara periodo ĝi estas subigita al restaŭristaj laboroj en kiuj oni aplikas eksperimentan teknikon kun la uzo de bakterion. Aŭtoras ĝin konservisto de antikvaĵoj Alessandro Lugari. La surfaco de la arko estos por kelka tempo kovrita de ĝelotavolo. Pli frue ĉi tiu motodo evidentiĝis efika kaze de pentraĵoj. Se ankaŭ ĉi-foje ĝi alportos pozitivajn rezultojn oni uzos ĝin dum konservistaj laboroj de aliaj historiaj objektoj sur la arkeologia tereno de Koloseo kaj Forum Romanum. La laboroj sur la arko vasta 25 metrojn kaj alta 23 metrojn daŭros 7 monatojn.

El la elsendo 02.02.2021. Lagas Barbara – 1′ 31″

Stanford University, la eldonejo Elsevier kaj la firmao SciTech Strategies publikigis en „PLOS Biology” liston de du procentoj de sciencistoj, kies prilaboraĵoj estas plej ofte citataj en la scienca literaturo. Inter ili estas 726 sciencistoj el Pollando. La listo ĉirkaŭprenas preskaŭ 160 mil specialistojn el 22 branĉoj dividitaj je 176 pli detalaj specializoj. La aŭtoroj de la rangolisto konsideris la atingaĵojn de esploristoj el ilia tuta vivo ĝis 2019. Inter polaj sciencistoj plej ofte estis citataj laboraĵoj de la ne plu vivanta profesoro Zdzisław Pawlak el la Varsovia Universitato, specialisto pri matematiko kaj informadiko. Li akiris 1827-an lokon. Pliajn lokojn okupis profesoro Tomasz Dietl el la Fizika Instituto de la Pola Sciencakademio, kemiistino, profesorino Elżbieta Frąckowiak el la Poznana Politekniko, ne plu vivanta kuracisto kaj sciencisto profesoro Andrzej Szczeklik, kemiisto kaj fizikisto el la Militista Teknika Akademio en Varsovio profesoro Antoni Rogalski, profesoro Tadeusz Robak hematologo el la Medicina Universitato en Lodzo. La rangolisto kreiĝis baze de komplika algoritmo, konsideranta i.a. indicon de Hirsch, aplikatan ekde 2005.

El le elsendo 26.01.2021. Legas Maciek – 1′ 26″