Sciencaj informoj

La marsa paŝilo Curiosity ekde 2016 kolektanta donitaĵojn pri la Ruĝa Planedo liveris fotojn de interesaj nuboj moviĝantaj super ĝi en la Kratero Gale. Nuboj sur la Marso estas ĝenerale tre maloftaj, pro la maldikeco de la planeda atmosfero. Kutime ili estas konstataj ĉe la ekvatoro de la plandedo en la plej malvarma jarsezono, kiam Marso troviĝas en la plej granda distanco disde la Suno. Sciencistoj de NASA jam antaŭ du jaroj konstatis, ke tiu speco de nuboj kreiĝas en la pli frua etapo de la Marsa jaro ol ili atendis. Tial en la nuna jaro ili streĉe atendis tiujn nubojn kaj ne seniluziiĝis. Efektive la kuriozaj nuboj aperis fine de januaro, kiam la roboto observanta la ĉielon komencis pridokumenti lanugajn, riĉajn je glacio nubojn. NASA-sciencistoj konstatis krome, ke tiuj specifaj nuboj en la atmosfero de Marso aperas pli supre ol kutime observeblaj nuboj, ĉirkaŭ 60 kilometrojn super la surfaco de la planedo. Ilia aparta aspekto povas speguli ĝian specifan kemian konsiston. Kvankam sciencistoj ne certas pri tio, povas esti, ke temas pri nuboj kun frostigita karbondioksido. Pliaj fotoj de perlaj, irizantaj nuboj estis peritaj en marto. Ilia aspekto ligiĝas kun la maniero de ilia kreiĝado, kiam elementoj formantaj nubojn estas tre etdimensiaj, kio okazas kiam nuboj apenaŭ elformiĝis kaj kreskas kun sama rapideco. Difuzante la sunlumon ili kreas kolorajn bildojn, onidire la plej kolorajn objektojn sur la ruĝa planedo. Sciencistoj difinas ilin kiel arĝentecaj, perlaj. Kelkiuj el ili ŝajnas iom irizi. Laŭ fotoj el Marso tiuj nuboj aspektas plej spektaklece tuj post la Sunsubiro.

El la elsendo 01.06.2021. Legas Barbara – 2′ 23″

La kultura varieco, kiu manifestiĝas en lingva malsameco kaj biodiverseco estas interligitaj. Laŭ sciencistoj el Usono kaj Britio la konservo de tiu ligo povas esti ŝlosila por la protekto de biodiverseco kaj por la protekto de indiĝenaj kulturoj de Afriko. Profesoro Larry Gorenflo el Penn State kunlabore kun Suzanne Romain, lingvistino el la Oksforda Universitato analizis 48 regionojn de Afriko, kiujn Unesko kalkulis al la monda naturheredaĵo. La atenton ili donis al donitaĵoj pri lingvoj aperantaj en ĉi tiuj regionoj. Montriĝis, ke vivas en ili pli ol 8200 bestospecioj kaj homoj uzantaj sume 147 lingvojn. Homoj tamen loĝas ankaŭ en aliaj lokoj gravaj por la monda naturheredaĵo, ĉiam ĝis iu grado influante la tiean naturmedion. Tio estas laŭ sciencistoj grava argumento por engaĝi la indiĝenajn loĝantojn al la administrado per ekosistemo, en kiu ili vivas kaj kiuj verŝajne helpis krei ĉi tiun biodiversecon. La esploristoj rimarkis ankaŭ, ke kvanto de la uzataj lingvoj estas proporcia al la nombro de vivantaj betospecioj. Por la esploroj estis uzita la lingvistika bazo Ethnoloque, donitaĵoj el la listo de minacitaj specioj de Internacia Unio por Naturprotekto kaj el Birdlife International. Sekve ilia plia konkludo estas, ke se en iu loko grava por la monda naturheredaĵo estas rimarkita granda lingvovarieco, tie aperas konstateble granda nombro de la bestospecioj. Tio povas rezulti el la fakto, ke riĉa naturmedio kondukas al pli riĉa kultura mozaiko. Gorenflo, arkitekto de naturpanoramoj, specialisto pri geografio kaj esplorado de afrikaj kulturoj planas nun pli detale ekzameni ligojn inter la biodiverseco kaj lingvistka varieco en Eastern Arc, Tanzanio kaj en aliaj regionoj kiel Hindoĉinio, suda Ĉinio kaj Mezameriko.

El la elsendo 25.05.2021. Legas Barbara – 2′ 35″

Interesajn esplorrezultojn publikigis jam antaŭ kelka tempo polaj kaj germanaj sciencistoj en la prestiĝa periodaĵo „Optica”. Kunlaborantaj en la pola-germana esplorkolektivo sciencistoj el la Politekniko en Vroclavo kaj el la universitatoj en Augsburgo, Münster kaj Munkeno sukcesis miksi la nanoskalajn sonondojn kun lumkvantumoj. En siaj eploroj ili aplikis artefaritan atomon, kiu transformas – kun nekonata ĝis nun precizeco – la vibradojn de sonondo en unuopajn lumkvantumojn, fotonojn. La lumaj kaj sonaj ondoj estas la bazo de la modernaj komunikteknikoj. Lumo servas por transportado de donitaĵoj en la mondskala lumfadena, optikfibra reto. La sonondoj estas utiligataj por sendrata komunikado inter diversaj elektronikaj aranĝaĵoj. Nun necesas ambaŭ ŝlosilajn teknologiojn adapti al la proksimiĝanta erao de kvantuma komunikado. La ŝlosilan rolon en tio plenumas la tiel nomataj hibridaj kvantumaj teknologioj. Ili kunigas malsamajn kvartumajn strukturojn, utiligante la avantaĝojn de ĉiu el ili, samtempe superante iliajn limigojn. Laŭ unu el la sciencistoj aparte promesoplenaj ĉi-rilate estas fononoj, vibradoj de kristala reto. Oni taksas, ke la artikolo de la pola-germana sciencista grupo en la marta „Optica” estas la unua paŝo al estontaj fononaj kvantumaj teknologioj.

El la elsendo 18.05.2021. Legas Barbara – 1′ 52″

Sciencista kolektivo el Purdue University priskirbis en la periodaĵo „Nature Communications” molan medicinan surokulan lenson, t.e. kontaktlenson, kiu baldaŭ povos esti produktata komerccele. La inventaĵo jam akiris patenton. Dank’ al ĝi eblos diagnozi kaj frue malkovri diversajn okulmalanojn i.a. glaŭkomon. La nova teknologio ligiĝos kun multaj avantaĝoj koncerne sendoloran diagnozadon. Pli frue ne eblis krei ĉi specajn elastajn kontaktolensojn pro la neceo apliki malelastajn elektronikajn elementojn. La nova teknologio konsistas en ligo de enorme maldikaj kaj elastaj sentiloj kun la kontaktolensoj jam ekzistantaj sur la merkato. La lokitaj sur la surfaco de korneo sentiloj povas samtepe mezuri la aktivecon de retino sen la bezono apliki sendolorigon necesan en eĉ klinika ekzamenado. Tiu teknologio ebligos al kuracistoj kaj sciencistoj pli bone kompreni la naturan aktivecon de retino kun pli signifa precizeco kaj komforto por la uzanto. La klinikaj ekzamenadoj okazos en Indiana University.

El la elsendo 11.05.2021. Legas Maciek – 1′ 14″

Pasintjare sciencistoj el la Tsinghua Univeristato en Pekino faris eksperimenton por provoki, elvoki pluvon sur la Tibeta Altebenaĵo. Utiligante grandegan sonlaŭtigilon ili emisiis direke al la nuboj 160-decibelan sonon kun la frekvenco de 50 hercoj, kio kompareblas al laboro de jetmotoro. La eksperimento elmontris, ke la sonondoj ebligis grandigi la pluvon en la 500-metra distanco je 11-17 procentoj. Sciencistoj premisas, ke pli abunda pluvo aperas kiel sekvo de kuniĝado de malpli grandaj elementoj enformiĝantaj en pli grandajn. Tamen la apenaŭ du horojn daŭranta testo ne liveris sufiĉajn donitaĵojn por klarigi la fenomenon. La apliko de la sonondoj ŝajnas estis pli avantaĝa metodo ol aliaj teknikoj elvokantaj, grandigantaj pluvojn. Tiu ĉi tekniko ne postulas aplikon de kemiaĵoj en la atmosfero nek uzon por tio de aviadiloj aŭ raketoj. Ĝi ebligas krome relative malmultekostan distancan stiradon de pluvoj. Estas ne sole avantaĝoj, ĉar samtempe tiu ĉi metodo ligiĝas kun sonpoluado de la medio, kio povas influi la vivantajn en la ĉirkauaĵo homojn kaj bestojn.

El la elsendo 04.05.2021. Legas Barbara – 1′ 37″

Sciencistoj estas preskaŭ certaj, ke la Luno aperis post kiam antaŭ 4,5 miliardoj da jaroj la proto-Teron frapis alia planedo, Theia. Ne estas sciate, kio kun ĝi okazis, ĉu post la kolizio ĝi fordistanciĝis disde la Tero aŭ ĉu ambaŭ kuniĝis. Qian Yuan kaj liaj kolegoj el la Ŝtata Universiato de Arizono asertas, ke okazis kuniĝo kaj krome, ke la restaĵo de Theia troviĝas ene de la Tero. Laŭ komencaj taksoj Theia havis la dimension de la Marso, sed aŭtoroj de la laste aperintaj esploroj opinias, ke ĝi estis kvaroble pli granda kaj egalis laŭ sia grandeco al la proto-Tero. La aŭtoroj de ambaŭ konceptoj samopinias, ke la kuniĝo de la nukleoj de la Tero kaj de Theia okazis en la daŭro de nur kelkaj horoj. La tavolo inter la Tera nukleao kaj krusto, la tiel nomata termatelo dikas je 2900 kilometroj, sed ĝi ne estas kohera. Ĉirkaŭ 8 procentoj en maniero evidenta diferencas disde la cetera parto. Formas ĝin du grandegaj spacoj, t.n. provincoj de malaltigitaj rapidecoj de transversaj ondoj LLSVP, en kiuj la sismaj ondoj moviĝas eĉ du procentojn malpli rapide. Unu el ili troviĝas sub Afriko, la alia sub Pacifiko. Parto de sciencistoj opinias, ke la malrapidigo de ondoj en LLSVP rezultas el la fakto, ke ili karakteriziĝas per pli alta temperaturo ol la cetera parto de la termantelo. La sciencistoj el Arizono opinias krome, ke ili estas ne sole pli varmaj, sed ankaŭ pli densaj kaj havas malsaman konsiston. Yuan mem deklaris, ke la esplorojn pri LLSVP kiel restaĵoj de Theia inspiris lekcio de profesoro Misza Zołorow asertinta, ke mankas rektaj pruvoj pri la ekzisto de koliziinta planedo. La pliaj esploroj de Yuan ebligis lanĉi sian hipotezon pri spuroj de Theia ene de la Tero. Li ligis al siaj mezuroj, al esploroj de geokemiisto Sujoy Mukhopadhyay pri izotopoj de noblaj gasoj en la tera matelo kaj al laboroj de astrofizikisto Steven Desch esploranta probablan konsiston de Theia. Oni esperas, ke nun aliaj sciencistoj levos la temon por ĝin konfirmi aŭ faligi.

El la elsendo 20.04.2021. Lagas Barbara – 2′ 59″

Sciencistoj el Fermilab publikigis la unuajn rezultojn de la eksperimento Muon g-2. Ĝi konfirmis, ke la partikloj difinataj kiel muonoj funkcias ne tiel, kiel indikas la t.n. Norma Modelo. Tiu malakordeco indikas ekziston de nemalkovritaj novaj partikloj aŭ fortoj, kio povas inaŭguri „novan ekscitan fizikon”. La donitaĵoj kolektitaj en la Nacia Laboratorio pri la Akcelado de Elementaj Partikloj de Enrico Fermi proksime de Ĉikago ŝajnas elmontri, ke la eteta subatoma partiklo difinata kiel muono pulsas multe pli ol antaŭvidas ĉi tion teorio. Laŭ fizikistoj la plej bona klarigo de tio estas, kvazaŭ muono estis puŝata de tute ne konataj al fiziko specoj de materio kaj energio. Se iliaj rezultoj estas veraj, tiu malkovro estas turna punkto en la fiziko de a elementaj partikloj ekde 50 jaroj, kiam la unuan fojon estis klarigita la dominanta nun teorio klariganta la konduton de subatomaj elementoj. Laŭ la kunaŭtoro de la eksperimento kaj fizikisto en la itala Nacia Instituto pri Nuklea Fiziko oni atendis tiun tagn kaj kun ili la tuta internacia fizikista socio. Muonoj fojfoje difinataj kiel „dikaj elektronoj” similas al ili, sed estas 200-oble pli pezaj kaj radioaktive nestabilaj. Ili malkomponiĝas en milionona parto de sekundo je elektronoj kaj neŭtrinoj. Muonoj karakteriziĝas ankaŭ per spino, kio kaŭzas ke ili kondutas kvazaŭ malgrandaj magnetoj kaj lokitaj en la magneta kampo rotacias kvazau etaj giroskopoj. Tamen la rezultoj de la eksperimento elmontras, ke muono rotacias multe pli ol antaŭvidite. Unusola ekspliko de la fenomeno estas ekzisto de partikloj, kiuj ne estis konsideritaj en la t.n. Norma Modelo, kiu restas senŝanĝa ekde la duono de la 70-aj jaroj de la pasinta jarcento. Tiuj ekzotaj nekonataj partikloj kaj ligitaj kun ili energioj konforme al ĉi tiu koncepto povus premi kaj ŝiri muonojn ene de la cirklo. Sciencistoj el Fermilab estas relative certaj ke tio, kion ili rimarkis – temas pri plia rotaciado – estis vera fenomeno kaj ne statistika malregulaĵo. Ili difinis ĉi tiun certecon per la nombro „4,2 sigma”, kio proksimas al la sojlo 5 sigma, kiam fizikistoj de elementaj partikloj deklaras seriozan malkovron.

El la elsendo 13.04.2021. Lagas Barbara – 3′ 09″

Kanadaj sciencistoj pruvis, ke severa edukstilo de la gepatroj ligiĝas kun gravaj negativaj sekvoj por la infana evoluo. Tio aparte koncernis la severan edukmetodon ade apliantan al infanoj en la aĝo inter la 2-a kaj 9-a vivojaroj. Ĝi karakteriziĝas per oftaj kolereksplodoj de la gepatroj, ofta punado, mistraktado de infanoj inkluzive de fizika kolerskuado. Simile kiel kaze de infanoj ĉikanataj, forlasitaj aŭ sekse trouzataj ĉe la infanoj, kiujn oni edukis kontinue helpe de severaj edukmetodoj – eĉ se ne serioze akuzendaj – sciencitoj rimarkis problemojn en la emocia evoluo de tiuj infanoj. Krome ĉe ili estis konstatita malpli granda cerboparto respondeca pro emocioj. Dume ĝi havas ankaŭ grandan signifon por tio, ĉu koncerna persono estas subiĝema je perturboj ligitaj kun timo kaj deprimo. Jam pli frue la esploristoj konstatis, ke la infanoj kies gepatroj aplikis severajn edukmetodojn manifestis pli grandan timemon ol iliaj samaĝuloj el familioj, kies edukmetodoj estis pli mildaj. Scencistoj el la universitato en Montrealo kune kun sploristoj el Stanford University dum jaroj ekde la naskiĝo monitoris kaj analizis i.a. la timemogradon de tiuj infanoj, kaj en la aĝo de 12 kaj 16 jaroj oni mezuris iliajn cerbojn. Laŭ d-rino Sabrina Suffren el la montrala universitato la unuan fojon oni dum ĉi tiu esplorado sukcesis ligi la severajn edukmetodojn kun la dimensioj de la cerbostrukturo, kiuj estas similaj kaj konstateblaj ĉe la infanoj ekstreme mistraktitaj.

El la elsendo 07.04.2021. Legas Barbara – 2′ 26″

La laŭvicaj esploroj elmontris, ke societemaj senjoroj estas pli rezistemaj je demenco. Sciencistoj el la usona universitato en Pittsburg analizis donitaĵojn de 293 personoj, kies meza aĝo egalis al 83 jaroj. La ekzamenatoj liveris detalajn informojn pri la grado de sia socia engaĝiĝo. Interalie temis pri la ofteco de renkontiĝoj kun familianoj kaj konatoj, pri la ofteco partopreni diversspecajn eventojn aŭ pri ilia volontula aktivado. La cerbobildigado helpe de DTI – disvastiga tensora bildado – elmontris, ke ĉe senjoroj kiuj en pli signifa grado engaĝiĝadis socie videbliĝis pli granda integreco de la griza substanco en la cerboregionoj ligitaj kun demenco. La donitaĵoj estis kolektitaj antaŭ la kronvirusa pandemio. La esploro dokumentis, ke la interrilatado kun almenaŭ unu persono aktivigas la cerboregionojn respondecajn pro rekonado de vizaĝoj, pro emocioj, pro la alprenataj decidoj kaj pro la sento de satisfakcio/ kontentiĝo. En la nuna situacio socia izoliĝo de ĉiuj senjoroj povas grandigi ilian subiĝemon al demenco, asertas sciencistoj gvidintaj la esploron.

El la elsendo 30.03.2021. Legas Pamela -1′ 27″

Neŭromerkatiko estas tre populara merkatpraktiko ebliganta kompreni kial homo alprenas tiajn kaj ne aliajn decidojn, ekzemple dum butikumado. Malgraŭ tio, ke ofte ŝajnas al ni, ke niaj decidoj estas raciaj kaj pripensitaj evidentiĝas, ke temas pri decidoj kreiĝantaj sekve de emocioj kaj subkonscio. Neŭromerkatiko kolektante ĉiujn konojn pri la cerbo klopodas tiujn procezojn klarigi kaj traduki en efikajn merkatmekanismojn. Laŭ la neŭrobiologia esploro de la firmao Spotler evidentiĝis, ke la plej efika maniero ligi kontakton kun reta kliento estas utiligo de enpaĝigo, karakteriza por retaj mesaĝoj de MS Outlook. La aŭtoroj de la esploroj uzis elektroencefalografon EEG por pritaksi aktivecon de unuopaj cerbosferoj post la rigardo de diversaj formatoj de reklamnovaĵoj. Tio havis praktikan celon. Ekzemple guglo post la ŝanĝo de aplikata kolornuanco en reklamaj adresligiloj kreskigis siajn enspezojn je 200 milionoj da dolaroj. Do koloroj de varbetikedoj en superbazaroj aŭ produktopakumoj estas projektataj konforme al kognoprocezoj, konforme al tio kiel ili influas nian konduton en vendejoj. Sur neŭromerkatiko baziĝas ankaŭ grandparte merkato de edukservoj. Ĉiam pli multan atenton oni donas al efika lernado, aparte en la epoko de distanca edukado. Neŭromerkatiko kaj konoj pri tio, kiamaniere firmigi scion, kaj kiel alproprigi konojn pli rapide, estas aparte valoraj por ĉuj produktantoj de elektronikaj instrumaterialoj, ankaŭ por multaj instruistoj. Laŭ Mordor Intelligence la monda merkato de neŭromerkatiko kreskos ĝis 2026 laŭ la meza jara ritmo je 15,6 procentoj. La pandemio nur en mallonga perspektivo ĝin perturbas kaj en iom longa perspektivo ĉi tiun merkaton atendas stabila kresko.

El la elsendo 24.03.2021. Legas Maciek – 2′ 13″