Sciencaj informoj

Ĝenerale estas sciate, ke plasto kaj plastkonsisteroj troviĝas ĉie. Laŭ la plej novaj esploroj, pri kiuj raportis “Nature Medicine” surprize grandaj kvantoj da mikro- kaj nanoplasto troviĝas en la homa cerbo. Baze de tiuj donitaĵoj en la periodaĵo „Brain Medicine” estis publikigita komento de esploristoj, kiuj atentigas pri eksterordinara absorbiveco de la cerbo grandkvante kolekti mikro- kaj nanoplaston. La cerba histo enhavas 7- ĝis 30-oblan koncentriĝon de nedezirindaj plastoelementoj ol aliaj organoj de la homa korpo kiel hepato aŭ renoj.
Tion oni konkludis post la sekco kaj analizo de provaĵoj el frunta kortekso kaj ilia komparo kun histoj devenantaj el la jaroj 2016-24. La ekzamenado elmontris, ke en la homa cerbo troviĝas 12 diversspecaj polimeroj, sed aparte danĝera estas nanoplasto, alivore plastelementoj malpli ol 200-nanometraj. La kvanto da mikro- kaj nanoplasto en la cerbo – egala al plena tekulero – kreskas de 3- ĝis 5-oble kaze de homoj suferantaj demencon. Hasta kresko de koncentriĝo de mikroplasto en la cerbo nur dum 8 jaroj (2016-2024) estas alarma.
Mikro- kaj nanoplasto kreiĝas sekve de malkomponiĝo de polimeroj kaj aliaj plastaj produktoj. Homo konsumas ilin manĝante varmigatajn produktojn en plastaj ujoj el mikroondaj forneloj. Minacaj estas plastaj tesaketoj, kiuj dum la tepreparado liberigas milionojn da plastaj konsisteroj. Minaca estas ankaŭ enboteligata akvo, kiu pro la plasta botelo, liveras jare preskaŭ samtiom da mikroplasto kiom oni konsumas kaj enspiras el ĉiuj fontoj entute. Tial ekzemple la rekutimiĝo al la trinkado de krana akvo povas – laŭ esploristoj – malkreskigi tiun minacon je preskaŭ 90 procentoj.

El la elsendo 20.03.2025. Legas Barbara – 02′ 43″

La brupoluado estas ĉiam pli granda problemo por la medio kaj homoj. Unu je kvin eŭropanoj estas minacita de negativa kaj longdaŭra bruo ligita kun la aŭtovoja, fervoja kaj aviada transportoj. Pli ol 500 mil infanoj en Eŭropo ne povas koncentriĝi pro la trafikbruo, kio efikas je iliaj malfacilaĵoj legi kaj diversaj kondutproblemoj. Longdaŭra efikado de stratbruo kaŭzas permanentan reagon, kiu manifestiĝas en la produktado de streshormonoj, grandigo de korbata frekvenco, kresko de la sangopremo kaj malvastiĝo de angiovojoj, kio elvokas diversajn longiĝajn malsanojn.
La sonintenseco estas mezurata per decibeloj, kies percepto varias inter 0 ĝis 140. La nula decibelo estas por homo neperceptebla, bruo superanta 140 decibelojn kondukas al perdo de la aŭdokapablo. Tiu superanta 150 decibelojn, kiu akompanas starton de raketo detruas timpanan membranon. Ĉe 200 decibeloj bruo povas lezi pulmojn. Minacoj ligitaj kun bruo ne ligiĝas sole kun decibeloj. Nome aperas krome la t.n. brunebulo, tio estas sonoj de altaj aŭ malaltaj frekvencoj kun malpli granda intenseco, sed efikantaj longiĝe. Ili ankaŭ povas negative influi psikon kaj sanproblemojn, inkluzive de aŭdokapabla lezo. Laŭ la pola leĝaro la plej alta allasebla bruo dum la 8-hora labortago egalas al 85 decibeloj. Laboro en konstanta bruo de 95 ĝis100 decibeloj ne povas daŭri pli ol 40 ĝis 100 minutojn tage, laboro en bruo ĝis 110 decibeloj ne povas superi 10 minutojn tage.
Laŭ pola specialisto profesoro Henryk Skarżyński necesas konscie zorgi pri la stato de sia aŭdokapablo ne sole per evitado de brulokoj aŭ limigo de la estado en brumedio. Estas necesaj sistemaj ekzamenadoj de la aŭdokapablo. Estas necese reagnoski silenton, kiu ebligas ripozi al la sensoĉeloj ene de la interna orelo, al la sangocirkula, nerva kaj spira sistemoj.

El la elsendo 25.02.2025. Legas Tomek – 02′ 24″

Sciencistoj kaj inĝenieroj el Bristol-universitato kaj la brita Agentejo por la Atoma Energio kreis la unuan diamantan baterion kun la radioaktiva karbono C-14. Ĉi-specaj aranĝaĵoj povas funkcii dum miloj da jaroj, fariĝante la neelĉerpebla provizfonto, kiu povas esti plurloke aplikebla. La baterio utiligas la radiaktivan C-14 povante longdaŭre produkti etajn energikvantojn. Ili povos esti uzitaj en bioakordigeblaj medicinaj aranĝaĵoj kiel ekzemple orelenplantaĵoj aŭ korstimuliloj. Ilia grandega avantaĝo estus elimino de la neceso daŭre ilin renovigi, reŝargi Ili taŭgos ankaŭ en la kosma spaco aŭ ekstremaj teraj medioj, kie interŝanĝo de baterio – en ajnaj aranĝaĵoj – estus malfacila, nepraktika aŭ neebla. La diamanta baterio generas energiom transkaptante elektronojn devenantajn el la malkomponiĝado de la radioaktva karbono C-14, kies periodo de la duonmalkomponiĝo egalas al 5730 jaroj.
La laboro pri la diamanta baterio daŭris 5 jarojn. Laŭ Sarah Clark, la direktoro de Fuelciklo de Tricio en la brita Agentejo por la Atoma Energio, la nova teknologio signifas sekuran kaj ekvilibran manieron por longdaŭra liverado de energio kalkulata je mikrovatoj.

El la elsendo 15.02.2025. Legas Tomek – 01′ 31″

Post la 11-jara funkciado la kosma sondilo Gaia finis la skanadon de la ĉielo. La kolektitaj de ĝi donitaĵoj estos analizataj ankoraŭ dum multaj jaroj. Jam nun ili ŝanĝis niajn konojn pri la Lakta Vojo kaj pri la ĉirkaŭa Universo. Post kelaj testosemajnoj Gaia forlasos sian orbiton ĉirkaŭ la punkto Lagrange 2 laŭ la akso la Tero – la Suno kaj estos lokita sur la heliocentran orbiton for de la gravita influo de la Tero. Gaia estos elŝaltita la 27-an de marto 2025.
En la daŭro de sia funkciado Gaia faris tri bilionojn da observadoj rilate du miliardojn da steloj kaj aliaj objektoj. Ĝi monitoris poziciojn, distancojn, helecoŝanĝojn, kemian konsiston kaj aliajn parametrojn de steloj kaj aliaj kosmaj objektoj plurfoje observante ilin per siaj intrumentoj. Dank’ al tio kreiĝis la plej granda kaj plej preciza mapo de la Lakta Vojo, kiu prezentas nian galaktikon en maniero, kiun faris antaŭe neniu alia misio. La ripetiĝantaj mezuradoj de la steldistancoj, stelmovoj kaj aliaj proprecoj estas ŝlosilaj por gvidi la tiel nomatan „galaktikan arkeologion”. Tio ebligos malkovri mankantajn elementojn en la komplika historio de nia galaktiko kaj helpi en la kompreno de nia deveno.
Gaia malkovris ankaŭ aliajn objektojn – ekde la plej malgrandaj planetoidoj en la Sunsistemo ĝis grandegaj galaktikoj kaj kvazaroj. Temas pri helaj, aktivaj centroj de galaktikoj provizataj de supermasaj nigraj truoj, troviĝantaj ekster la Lakta Vojo. Gaia malkovris ankaŭ novan specon de la nigraj truoj, inkluzive de unu kun maso preskaŭ 33-oble pli granda ol la maso de la Suno. Ĝi troviĝas en la konstelacio de Aglo en la distanco de malpli ol du mil lumjaroj disde la Tero. En tiu malkovro partoprenis ankaŭ polaj sciencistoj.
Profesorino Carole Mundell, la direktoro pri la sciencaj aferoj de la Eŭropa Kosma Agentejo deklaris, ke la sukceso de Gaia superis la plej aŭdacajn atendojn. Ĝi funkciis duoble pli longe ol planite kaj liveris pli da sciencaj malkovroj ol la kosmaj teleskopoj Hubble kaj Webb kune.

El la elsendo 05.02.2025. Legas Tomek – 02′ 23″

Artefarita Intelekto ŝanĝas la bildon de la scienco. Dank’ al ĝi junaj sciencistoj akiras novajn eblojn por evoluigi sian karieron. Tamen la esploroj faritaj de sciencistoj el la Ĉikaga Universitato kaj el la Universitato Tsinghua en Ĉinio priombras ĉi tiujn avantaĝojn. Unuflanke AI malfermas pordon al la scienca mondo, aliflanke povas konduki al malvastigo de ĝiaj horizontoj.
La esploranalizo ĉirkaŭprenis preskaŭ 68 milionojn da sciencaj disertaĵoj el la jaroj 1980-2024. Ili koncernis ses diversajn sciencbranĉojn – biologion, kemion, fizikon, geologion kaj materialan inĝenierion. La rezultoj unusignife elmontras, ke apliko de AI-instrumentoj ebligas al sciencistoj publikigi meze je 67 procentoj da laboraĵoj pli en la jara skalo. Iliaj esploroj estas citataj trioble pli ofte ol tiuj, kiuj kreiĝas sen la apogo de algoritmoj.
Por junaj esploristoj, kiuj ankoraŭ ne gvidis esplorkolektivon AI evidentiĝis bazo por progresigo de sia kariero. Personoj utiligantaj AI havas je 32 procentoj pli grandan ŝancon por la gvidposteno en esplorkolektivoj, cetere en malpli longa periodo. Por multaj el ili tio estas la unusola ŝanco por fariĝi scienca laboranto.
Tamen la esploroj elmontris samtempe, ke la temaro de laboraĵoj kreiĝintaj helpe de AI estis je 5 procentoj malpli vasta kompare al esploroj okazigitaj sen AI. Eĉ 80 procentoj da citaĵoj limiĝis ĝis 20 procentoj de la plej ofte referencitaj laboraĵoj kaj duono de la esploroj neniam estis citita denove. La aŭtoroj de la esploro komparis ĉi tiun fenomenon al la rezultoj de la ciferecigo de la scienco, priskribita de James Evans en 2008. Nome, kiam la akademiaj periodaĵoj aperis en la interreto sciencistoj komencis citi malpli da laboraĵoj, elektante ĉi lastajn el malpli vasta aro da publikaĵoj. Tio favoras kreiĝadon de popularaj temoj, kiuj dominas en la sciencaj esploroj, sed ne kondukas al signifa reciproka influo inter pliaj publikaĵoj. Laboraĵoj kreiĝantaj baze de AI generas je 24 procentoj malpli da pliaj esploroj kompare al laboraĵoj kreiĝantaj sen la apliko de la Artefarita Intelekto.

El la elsendo 25.01.2025. Legas Tomek – 02′ 41″

Profesorino Katarzyna Węsierska, el la Silezia Universitato en Katowice kiel la unua pola legopediisto ricevis prestiĝan profesian premion, atribuatan de American Speech-Language-Hearing Association. La asocio okupiĝas pri la sciencoj koncernantaj komunikadon kaj parolperturbojn.
Por akiri la titolon ASHA Fellow la kandidato devis pruvi esceptajn atingaĵojn, kun esenca signifo same por la profesia socio kiel ankaŭ ekster ĝi. La distingo estas atribuata al personoj, kiuj per sia laboro signife influas la evoluon de la scienco, praktiko kaj edukado koncerne parolon, lingvon, aŭdokapablon kaj familiarajn sferojn. Krome la laŭreatoj devis distiniĝi kiel avanuloj, novigantoj aŭ mentoroj, kiuj kontribuas al la evoluo de la profesio kaj ĝia pozitiva influo je la socio.
La premion prof-ino Katarzyna Węsierska transprenis dum la ĉiujara Kongreso de ASHA. Dum ĝi ŝi prezentis la rezultojn de esploroj, kiuj rilatas al la ŝanĝo de sinteno al la balbultado en Pollando, kiujn ellaboris la kunkreita de ŝi interbranĉa kolektivo.
Iuj el ŝiaj esploroj konfirmis, ke personoj balbutantoj ne volas specialan traktadon, sed en la komunikado gravas por ili engaĝiteco de interparolanto, kiu koncentriĝu pri ilia eldirata mesaĝo. Aliaj esploroj koncernis subtenajn helpoformojn en interparolo kun balbutanta infano. La rezultoj sumiĝas al tio, ke necesas pacience atendi ĝis kiam infano finos sian eldiron. La klopodoj helpocele fini eldiron anstataŭe de la infano ne estas helpaj.

El la elsendo 15.01.2025. Legas Maciek – 01′ 56″

En 2024 plian fojon laŭreto de la konkurso „Populariganto de la Scienco”, ĉi-foje en la kategorio „Sciencisto”, fariĝis nia redakcia kolego Tomasz Miller el Kopernik-centro de Interbranĉaj Esploroj de la Jagelona Universitato. Kiel substrekis membroj de la konkursa kapitulo li ricevis la distingon pro „bildigado de la beleco de la abstraktaj strukturoj de matematiko kaj fizkilo kaj ilia profunda ligo kun la Universo. Pro la pasia eksplikado de problemoj tiom hermetaj kiel Riemann-hipotezo, geometrio de kurbiĝinta tempospaco, interpretoj de kvantuma mekanio aŭ ekzotikaj nombrosistemoj.
En siaj dankvortoj dum la transpreno de la premio Tomasz Miller diris: „Bertrand Russel skribis, ke matematiko konforme prezentata distingiĝas per pura beleco, simila al beleco de skuptaĵo kaj tiu beleco malgraŭ cirkulantaj opinioj pri hermeteco de matematiko estas alirebla al ĉiuj interesiĝantoj. Ne necesas esti matematikisto por ĝin ĝui. Same kiel ne necesas esti artisto por ĝui arton. Kaj miaj popularigaj spertoj plene konfirmas tion. Matematiko interesas homojn”.

El la elsendo 05.01.2025. Legas Barbara – 01′ 31″

Unuiĝinraj Nacioj proklamis la 2025-an jaron kiel Internacian Jaron de la Kvantumo Scienco kaj Teknologo. La tutjara, tutmonda iniciato celas omaĝi la kontribuon de la kvantuma scienco al la teknologia progreso dum la lasta jarcento, al la globskala konscio pri ĝia signifo por la ekvilibra evoluo en la 21-a jarcento.
La Jaro kongruas kun la 100-jariĝo de la moderna kvartuma mekaniko, teorio priskribanta la konduton de materio kaj energio en la atoma kaj subatoma skaloj, kiu ebligis kreiĝon de multaj plej gravaj teknologioj en la mondo. Dum la lastaj 100 jaroj la kvantuma teorio fundamentis fizikon, kemion, inĝenierion kaj biologion, evoluigis la modernan elektronikon kaj globskalan komunikadon. Inventaĵoj kiel tranzistoroj, laseroj, magnetoj de maloftaj terprovizoj, LED-diodoj, teknologioj, kiuj ebligis kreiĝon de Interreto, komputiloj, sunĉeloj, magneta rezonanco kaj globskala navigado ekzistas dank’ al la kvantuma mekaniko.
Vasta subteno por Kvantuma Scienco kaj Teknologio signalas la bezonon firmigi la eduk-, esplor- kaj evoluigan povon de registaroj por disvolvi la kvantumajn sciencojn kaj teknologiojn avantaĝe por la homaro.

El la elsendo 05.01.2025. Legas Barbara – 01′ 40″

De jaroj neniu sciencista skipo gvidis esplorojn sur la tereno de la Nacia Parko Serengeti en la norda Tanzanio. Tiuj terenoj estis esplorataj la lastan fojon antaŭ 40 jaroj fare de la usona sciencisto prof. John Bower kaj antaŭ 20 jaroj fare de profesoro Audax Mabulla el la Universitato Dar es Salamm. Multaj esplorrezultoj ne estis ĝis nun publikigitaj en sciencaj periodaĵoj. La unusolaj kaj ne tre detalaj mapoj de la tereno havas profesoro Mabulla. Eksterlandaj sciencaj esploroj okazas aktuale nur en Olduvai-ravino lime de la nacia parko.
Al ĉi-lastaj eksterlandaj esploristoj aliĝis polaj sciencistoj sub la gvido de profesorino Marta Osypińska el la Vroclava Universitato kaj doktoro Piotr Osypiński el la Instituto pri Arkeologio kaj Etnologio de la Pola Sciencakademio. La finiĝintaj aŭtune esploroj fermis la unuan esplorsezonon. Dum ili la arkeologoj volis ekscii, ĉu troviĝas tie arkeologiaj terenoj taŭgaj por esploroj laŭ la vidpunkto de interbranĉaj mediaj studoj. En du kavernoj ili malkovris la nekonatajn ĝis nun surrokajn pentraĵojn kaj signifan nombron de la kolektitaj animalaj ostoj. Tio elmontras, ke temis pri rifuĝejo, kion konfirmas la spuroj de fajrujo, fragmentoj de ceramiko kaj ŝtonlaboriloj. En alia loko krom la surrokaj pentrajoj poloj malkovis ankaŭ restaĵojn de la homa skeleto. La malkovritaj pentrajoj bildigas la masajajn torĉojn, homajn siluetojn kaj animalojn ne sole sovaĝajn, sed ankaŭ bredbestojn. Ili estis pentritaj per okro, pulvorigitaj ostoj kaj karbo.
Ĉiuj ĉi malkovroj estis dokumentitaj kaj esplorprovaĵoj trafis al polaj laboratorioj. Bedaŭrinde multaj esplorendaj terenoj estas damaĝitaj pro la disvolviĝanta turismo. La polaj esploristoj frontas do nun ne sole esplordefiojn. Ili devas ankaŭ engaĝiĝi en klerigagadon en Tanzanio por konsciigi pri la graveco de la troviĝantaj tie spuroj de la homa civilizacio.

El la elsendo 25.11.2024. Legas Milada kaj Barbara – 02′ 51″

La unuan fojon kvar asterioidoj estis oficiale baptitaj per la nomoj de katolikaj monakinoj. Ĉi tiuj ĉielaj korpoj estis malkovritaj en malsama tempo fare de esploristoj el la Vatikana Observatorio sur Monto Graham en Arizono. Kvar monakinoj el Lombardio partoprenis la internacian projekton pri kreo de la ĉielmapo. Ili laboris en la Vatikana Astronomia Observatorio kaj malkovris kaj katalogis preskaŭ 500 mil stelojn. Ili eksterordinare lertiĝis ne sole pri la prikalulado de astronomiaj koordinatoj, sed krome pri la priservado de grandega teleskopo. Ĉiuj rapide estis forgesitaj malgraŭ la enorma peno entreprenita por la esplorado de la Kosmo. Iliajn nomojn memorigis ĉirkaŭ 100 jarojn poste laboranta en la Vatikana Astronomia Observatorio, pastro Sabino Maffeo.
Kiel sciigis la septembraj bultenoj de Internacia Astronomia Unio la ĉielaj korpoj kun la numeroj 709193 kaj 714305 ricevis nomojn de italaj monakinoj. Unu el du malpli grandaj planedoj portas la nomon Concettafinardi. Ĝi omaĝas fratulinon Concetta Lucia Finardi, mortintan en 1975, kiu ĝis la 1921 jaro kun tri aliaj monakinoj laboris pri la registro de kelkcent mil ĉielaj korpoj. La alia asteroido malkovrita en 2011 ricevis la nomon Panceri honore al fratulino Luigia Carmelita Hiacynta Panceri, mortinta en 1982. Ŝi ankaŭ antaŭ pli ol 100 jaroj okupiĝis pri la pena katalogado de la ĉielaj korpoj. Pli frue, en junio 2024 oni anoncis, ke la planedo 627981 portos la nomon de fratulino Emilia Anna Ponzoni 1883-1950 kaj la ĉiela korpo 634659 ricevis la nomon de monakino Regina Maria Colombo (1885-1953).
Dank’ al tio la nomoj de kvar monakinoj, kiuj okupiĝis pri la katalogado de la ĉielaj korpoj en la jaroj 1910-1921 ekde kelka tempo brilas surĉiele.
Internacia Astronomia Unio, kiu havas sian sidejon en Parizo, katalogis preskaŭ 25 mil malpli grandajn ĉielajn korpojn baptitajn per nomoj de konkretaj, fizikaj personoj.

El la elsendo 25.10.2024. Legas Barbara – 03′ 19″