Sciencaj informoj

Malsano, kiu ligiĝas kun grandaj sociaj kaj ekonomiaj kostoj estas ostoporozo kiun kaŭzas perturboj en la natura procezo de la sorbitiveco (ensorbado) de ostoj kaj ilia rekreado. Eĉ 40 procentoj de virinoj post la 50-a vivojaro suferas gravajn ostorompojn pro ĉi tiu malsano. Kaze de viroj temas pri 20 procentoj. Homoj ofte ne konscias pri sia sanstato. EĈ 20 procentoj de grandaĝaj personoj suferinaj rompon de femurosta kolo mortas en la daŭro de unu jaro, kaj pli ol duono suferintaj la rompon neniam rekiras pli fruan nivelon de aktiveco.
Malsanuloj ricevas medikamentojn, kiuj aŭ magrandigas la ostoesorbadon aŭ akcelas ostorekreadon, tamen necesa estas eĉ unu jaro por konstati la kuracefikojn. Dum ĝi la pacientoj estas endanĝerigitaj de ostorompo.
Dominique Pioletti el la Laboratorio pri Biomekanika Ortopedio en la Teknologia Instituto en Laŭzano prilaboris kun sia kolektivo hidroĵeleon, kiu post la injekcio en la oston fulmrapide grandigas ĝian densecon. La esploroj, pri kies rezultoj skribis la peridaĵo Bone elmontris, ke ĉe la laboratoriaj ratoj okazis eĉ 5-obla densiĝo de piedostoj. Kiel la unuaj svisaj esploristoj elmontris ke sistema apliko de medikamentoj kun loka injekciado de ĵeleo alkondukas al rapida grandigo de ostodenseco.
Aktuale ekzistas kelkaj similaj terapioj. La facile injektebla ĵeleo prilaborita en EPFL konsistanta el hialurona acido kaj nanoelementoj de hidroksiapatito formas strukturon similan al strukturo de natura osto. Detalaj analizoj pruvis, ke la injekciaĵoj de hidroĵeleo mem aplikataj loke povas grandigi la ostodensecon eĉ trioble.

El la elsendo 10.05.2025. Legas Barbara – 02′ 29″

Doktoro Rafał Muda el Psikologia Instituto de la Vroclava Universitato kadre de sia doktoriga laboro esploris kiel homajn decidojn influas tio, se ni alprenas ilin baze de informoj en fremda lingvo. Temas pri lingvo, kiun ni lernis aldone, ekzemple en lernejo. Kiomgrade tiuj decidoj estas aliaj, ol se ni farus ilin analizante situacion en la gepatra lingvo. La rezultoj de liaj esploroj aperis en 4 artikoloj publikigitaj i.a. en Cognition kaj Periodaĵo de Eksperimenta Psikologio.
Evidentiĝas, ke tiuj decidoj povas esti malsamaj. La uzata lingvo ŝanĝas la intensecon de spertataj emocioj kaj ankaŭ influas la kapablon analizi problemojn kaj elekti solvojn. Tio havas grandan signifon en la epoko de tutmondiĝo, kiam ĉiutage ni alprenas decidojn en plurlingvaj kuntekstoj.
Pli fruaj esploroj montris, ke se ni komunikas en fremda lingvo, la naturaj situacioj, kiujn karaktizas altaj emocioj komencas esti malpli stimulaj. La esprimo >mi amas vin< en la angla sonas alie ol se ĝi estus esprimita en la gepatra lingvo, ekzemple la pola. Simile en la fremda lingvo estas pli facile blasfemi aŭ mensogi. La esploroj de doktoro Rafał Muda estas la unua provo komplekse testi mekanismojn, kiuj fundamentas ĉi tiun fenomenon. Ekzemple frontante moralajn dilemojn personoj analizantaj taskon prezentitan en la fremda lingvo donis malpli grandan atenton al la sociaj normoj kaj konsekvencoj de siaj agadoj. Samtempe dum alprenado de riskaj decidoj la uzo de la fremda lingvo ne ĉiam influis, ŝanĝis la alprenatajn decidojn. La esploroj de doktoro Rafał Muda malfermas pordon al aplikoj de iliaj rezultoj en realaj situacioj, tiaj kiel edukado aŭ projektado de lingvaj interfacoj en plurkulturaj kuntekstoj.

El la elsendo 10.05.2025. Legas Barbara – 02′ 35″

Al Pollando revenis sunplenaj tagoj kaj poloj, dank’al printempaj temperaturoj kaj alproksimiĝantaj festotagoj (temas pri la 1-a kaj 3-a de majo) ŝatas pasigi la liberan tempon ekstere. Ĉi-kuntekste indas rememori pri respondeca ĝuado de la sunradioj.
Ĉiufoje kiam ni surmetas sunokulvitrojn, ni faras ion bonan por ni mem. Ultraviola radiado kondukas al la formado de liberaj radikaloj en la haŭto kaj okuloj, kiuj akcelas la maljuniĝoprocezon kaj damaĝas la ĉelojn. Tiuokaze doktoro Piotr Fryczkowski, estro de la varsovia Oftalmologia Hospitalo “Retina” memorigas, ke sunokulvitroj rolas por la okuloj kiel protekta ŝildo, blokante radiadon kaj limigante la formiĝadon de liberaj radikaloj. La ultraviola radiado penetras la korneon kaj atingas la retinon. Jen de kie nervaj impulsoj estas senditaj al la cerbo. La UV-radioj pliigas la katarakto-riskon kaj degeneron de la flava makulo. Ĉiutaga troa ekspozicio de la okuloj al la suno kondukas al damaĝokresko, interalie al difekto de lumensiloj, t.e. ĉeloj, kiuj sendas nervajn impulsojn al la cerbo. En tomografia studo eblas vidi perdon de lumkaptaj ĉeloj ĉe personoj, kiuj ne sufiĉe zorgis pri la okuloj dum sunaj tagoj. La konsekvenco de tia malzorgo estas difektita vidkapablo.
Unu el la plej facilaj manieroj protekti niajn okulojn estas la uzo de sunokulvitroj, sed nepre de tiuj kun UV-filtroj. La merkato plenplenas je diversaj modeloj distingiĝantaj per dezajno, lensa materialo kaj protektonivelo. Se temas pri tiu ĉi lasta faktoro, aldonendas, ke sunokulvitroj kun la simbolo UV-400 protektas kontraŭ lumondoj 400-nanometraj, nome ili filtras preskaŭ tutece la malutilan UVA- kaj UVB-radiadon elsendatan de la suno. Indas ankaŭ certiĝi pri tio, ĉu sur la aĉetotaj sunokulvitroj troviĝas la dulitera simbolo “CE”, indikanta ke la produkto kongruas kun la uniaj kvalitonormoj.

El la elsendo 30.04.2025. Legas Maciek – 02′ 23″

Inter la 20-a kaj 25-a de majo 2025 en Krakovo disvolviĝos la nunjara eldono de Copernicus Festival. Ĉi-foje sciencistoj kaj artistoj interparolos pri la plej grandaj sekretoj de la mondo ekde kosmaj, tra tiuj de la homa cerbo kaj genetika kodo. La tegmenta temo estas „Mistero”.
Copernicus Festival – kreiĝinta laŭ inspiro de pastro profesoro Michał Heller, filozofo kaj kosmologo, kiu en la scienco rimarkas ne sole precizecon, sed ankaŭ belon – logas milojn da interesiĝantoj sopirantaj al konoj kaj raviĝo pri la mondo. Ligante sciencon kun kulturo la festivalo pruvas, ke gravajn demandojn pri ĉirkŭanta nin realo, loko de homo en la Universo starigas same fizikistoj kiel ankaŭ filozofoj, neŭrobiologoj aŭ artistoj. Dum festivalaj rendevuoj oni traktas plej diversajn temojn – ekde Artefarita Intelekto, tra komenco de la Universo kaj lingvaĵo de simioj, ĝis DNA de niaj praŭuloj.
Ĉiuj festivalaj eventoj estas senpagaj kaj malfermaj fizike aŭ elekronike. La festivala programo estas publike konsultebla. copernicusfestival.com

El la elsendo 20.04.2025. Legas Gabi – 01′ 33″

La Scienca Centro Kopernik enketis lernantojn en la aĝgrupo 13-19 vivojaroj pri la temo „Porteblaj elektronikaj akcesoraĵoj en la lernado kaj instruado”. Rezultas el ili, ke 96 procentoj de polaj dekkeljaruloj utiligas inteligentajn poŝtelefonojn, 93 procentoj disponas pri ili kiel personaj komunikiloj kaj 65 procentaj preskaŭ neniam disiĝas de ili. Ili servas por distro, flegado de interesiĝoj, dum realigado de hejmaj taskoj, dum lecjonoj. 80 procentoj de la enketitoj uzas inteligentajn telefonojn en publikaj transportiloj, 66 procentoj dum renkontĝoj.
Ne nur porteblaj inteligentaj telefonoj estas en la dispono de dekkelkjaruloj. 79 procentoj de ili utiligas ankaŭ tekokomputilojn, 48 procentojn – ludkonzolojn, 39 procentoj – tabletojn, 31 procentoj saĝhorloĝojn, 11 procentoj bitlegilojn. Se dumtage junuloj uzas prefere inteligentajn poŝtelefonojn, posttagmeze kaj vespere ili utiligas aldone tekokomputilojn aŭ dratkonektitajn komputilojn. Ĉi-lastajn utiligas 48 procentoj de la lernantoj.
Inteligentajn poŝtelefonojn polaj junuloj povas uzi ankaŭ en lernejoj. Tion oni konfirmis en 84 procentoj de la donitaj respondoj. Pli ol 78 procentoj de la enketitaj junuloj, kiuj uzas inteligentajn poŝtelefonojn en lernejoj deklaras, ke instruistoj – almenaŭ kelkfoje – rekomendas dum leciono fari iun taskon konsultante saĝtelefonon. Plej ofte dum lecionoj de fremda lingvo, informadiko, matematiko, la pola lingvo, geografio, historio, biologio.
Farante la hejmajn taskojn lernantoj havas je sia dispono ĉiujn disponeblajn elektronikaĵojn. Taskojn ligitajn kun la lernoprogramo kaj kreado de aŭdio-, video- kaj fototaskoj ili faras helpe de dratkonektitaj komputiloj. Por notoj kaj verkado plej ofte estas uzataj tekokomputiloj. En pliaj lokoj troviĝas dratkonektitaj komputiloj, tabletoj kaj inteligentaj telefonoj.

El la elsendo 10.04.2025. Legas Gabi – 02′ 49″

En marto 2019 kaj en novembro 2024, 815 polaj internaŭtoj, pli ol 15-jaraĝaj, partoprenis esplorojn pri agresa kaj ofenda lingvaĵo en la reto. Nun baze de tiuj esploroj aperis raporto de profesoro Marek Kochan el la varsovia Altlernejo pri la Socia Psikologio, lingvisto kaj specialisto pri komunikmedioj.
El la raporto rezultas i.a., ke pasintjare 45 procentoj de la enketitoj renkontis agresajn kaj ofendajn enhavojn kaj 28 procentoj deklaris, ke ili mem spertis ilin. Precipe la problemo koncernis la plej junan generacion. Preskaŭ duono de personoj 15-24-jaraĝaj legis pri si en la reto negativajn opiniojn. Kvin jarojn pli frue la esplorrezultoj estis pli altaj, ĉar tiam 52 de la enketitoj deklaris, ke renkontis en la reto agresajn kaj ofendajn mesaĝojn, kaj 30 procentoj konfesis esti ilia adresato. Laŭ profesoro Kochan tio povas atesti, ke la fenomeno de la uzo de la agresa kaj ofenda lingvaĵo en la reto „normaliĝis” kaj internaŭtoj kutimiĝis al la komunikoj kun negativaj enhavoj, ĉar ĝenerale malatiĝis la nivelo de publika komuniknormo.
Samtempe la internaŭtoj kapablas distingi la agresajn kaj ofendajn mesaĝojn disde kritiko. Por 67 procentoj de la enketitoj la agresa kaj ofenda lingvaĵo estas aplikata kun la celo malagrable tuŝi la adresaton. Por 66 procentoj temas pri mesaĝo plena de malamo, kaj por 34 procentoj ĉiu publika kritiko de aliaj personoj aŭ ties opinioj kalkuliĝas al agresa kaj ofenda lingvaĵo.
Ĝenerale 87 procentoj de la respodintoj taksis la uzon de la agresa kaj ofenda lingvaĵo serioza socia problemo. Laŭ 90 procentoj necesas kontraŭbatali ĉi tiun fenemenon. Plej ofte deklaris tion virinoj, kaj la ĝenerala subteno por la kontraŭbatalado de agresa kaj ofenda lingvaĵo kreskas konforme al la klerecnivelo. Ju pli alta despli alta subteno
Samtempe laŭ la polaj internaŭtoj la batalo kontraŭ reta agresa kaj ofenda lingvaĵo devas okazi sen limigo de la parollibereco. Tion deklaris 66 procentoj de la respondintoj. Por 7 procentoj la parollibereco estas pli grava ol la batalo kontraŭ la negativan fenomenon. 27 procentoj de la enketitoj emus rezigni pri parollibereco en la reto por eviti malamplenajn komentojn, negativajn mesaĝojn kun la uzo de agresa kaj ofenda lingvaĵo.

El la elsendo 30.03.2025. Legas Barbara – 03′ 37″

Ĝenerale estas sciate, ke plasto kaj plastkonsisteroj troviĝas ĉie. Laŭ la plej novaj esploroj, pri kiuj raportis “Nature Medicine” surprize grandaj kvantoj da mikro- kaj nanoplasto troviĝas en la homa cerbo. Baze de tiuj donitaĵoj en la periodaĵo „Brain Medicine” estis publikigita komento de esploristoj, kiuj atentigas pri eksterordinara absorbiveco de la cerbo grandkvante kolekti mikro- kaj nanoplaston. La cerba histo enhavas 7- ĝis 30-oblan koncentriĝon de nedezirindaj plastoelementoj ol aliaj organoj de la homa korpo kiel hepato aŭ renoj.
Tion oni konkludis post la sekco kaj analizo de provaĵoj el frunta kortekso kaj ilia komparo kun histoj devenantaj el la jaroj 2016-24. La ekzamenado elmontris, ke en la homa cerbo troviĝas 12 diversspecaj polimeroj, sed aparte danĝera estas nanoplasto, alivore plastelementoj malpli ol 200-nanometraj. La kvanto da mikro- kaj nanoplasto en la cerbo – egala al plena tekulero – kreskas de 3- ĝis 5-oble kaze de homoj suferantaj demencon. Hasta kresko de koncentriĝo de mikroplasto en la cerbo nur dum 8 jaroj (2016-2024) estas alarma.
Mikro- kaj nanoplasto kreiĝas sekve de malkomponiĝo de polimeroj kaj aliaj plastaj produktoj. Homo konsumas ilin manĝante varmigatajn produktojn en plastaj ujoj el mikroondaj forneloj. Minacaj estas plastaj tesaketoj, kiuj dum la tepreparado liberigas milionojn da plastaj konsisteroj. Minaca estas ankaŭ enboteligata akvo, kiu pro la plasta botelo, liveras jare preskaŭ samtiom da mikroplasto kiom oni konsumas kaj enspiras el ĉiuj fontoj entute. Tial ekzemple la rekutimiĝo al la trinkado de krana akvo povas – laŭ esploristoj – malkreskigi tiun minacon je preskaŭ 90 procentoj.

El la elsendo 20.03.2025. Legas Barbara – 02′ 43″

La brupoluado estas ĉiam pli granda problemo por la medio kaj homoj. Unu je kvin eŭropanoj estas minacita de negativa kaj longdaŭra bruo ligita kun la aŭtovoja, fervoja kaj aviada transportoj. Pli ol 500 mil infanoj en Eŭropo ne povas koncentriĝi pro la trafikbruo, kio efikas je iliaj malfacilaĵoj legi kaj diversaj kondutproblemoj. Longdaŭra efikado de stratbruo kaŭzas permanentan reagon, kiu manifestiĝas en la produktado de streshormonoj, grandigo de korbata frekvenco, kresko de la sangopremo kaj malvastiĝo de angiovojoj, kio elvokas diversajn longiĝajn malsanojn.
La sonintenseco estas mezurata per decibeloj, kies percepto varias inter 0 ĝis 140. La nula decibelo estas por homo neperceptebla, bruo superanta 140 decibelojn kondukas al perdo de la aŭdokapablo. Tiu superanta 150 decibelojn, kiu akompanas starton de raketo detruas timpanan membranon. Ĉe 200 decibeloj bruo povas lezi pulmojn. Minacoj ligitaj kun bruo ne ligiĝas sole kun decibeloj. Nome aperas krome la t.n. brunebulo, tio estas sonoj de altaj aŭ malaltaj frekvencoj kun malpli granda intenseco, sed efikantaj longiĝe. Ili ankaŭ povas negative influi psikon kaj sanproblemojn, inkluzive de aŭdokapabla lezo. Laŭ la pola leĝaro la plej alta allasebla bruo dum la 8-hora labortago egalas al 85 decibeloj. Laboro en konstanta bruo de 95 ĝis100 decibeloj ne povas daŭri pli ol 40 ĝis 100 minutojn tage, laboro en bruo ĝis 110 decibeloj ne povas superi 10 minutojn tage.
Laŭ pola specialisto profesoro Henryk Skarżyński necesas konscie zorgi pri la stato de sia aŭdokapablo ne sole per evitado de brulokoj aŭ limigo de la estado en brumedio. Estas necesaj sistemaj ekzamenadoj de la aŭdokapablo. Estas necese reagnoski silenton, kiu ebligas ripozi al la sensoĉeloj ene de la interna orelo, al la sangocirkula, nerva kaj spira sistemoj.

El la elsendo 25.02.2025. Legas Tomek – 02′ 24″

Sciencistoj kaj inĝenieroj el Bristol-universitato kaj la brita Agentejo por la Atoma Energio kreis la unuan diamantan baterion kun la radioaktiva karbono C-14. Ĉi-specaj aranĝaĵoj povas funkcii dum miloj da jaroj, fariĝante la neelĉerpebla provizfonto, kiu povas esti plurloke aplikebla. La baterio utiligas la radiaktivan C-14 povante longdaŭre produkti etajn energikvantojn. Ili povos esti uzitaj en bioakordigeblaj medicinaj aranĝaĵoj kiel ekzemple orelenplantaĵoj aŭ korstimuliloj. Ilia grandega avantaĝo estus elimino de la neceso daŭre ilin renovigi, reŝargi Ili taŭgos ankaŭ en la kosma spaco aŭ ekstremaj teraj medioj, kie interŝanĝo de baterio – en ajnaj aranĝaĵoj – estus malfacila, nepraktika aŭ neebla. La diamanta baterio generas energiom transkaptante elektronojn devenantajn el la malkomponiĝado de la radioaktva karbono C-14, kies periodo de la duonmalkomponiĝo egalas al 5730 jaroj.
La laboro pri la diamanta baterio daŭris 5 jarojn. Laŭ Sarah Clark, la direktoro de Fuelciklo de Tricio en la brita Agentejo por la Atoma Energio, la nova teknologio signifas sekuran kaj ekvilibran manieron por longdaŭra liverado de energio kalkulata je mikrovatoj.

El la elsendo 15.02.2025. Legas Tomek – 01′ 31″

Post la 11-jara funkciado la kosma sondilo Gaia finis la skanadon de la ĉielo. La kolektitaj de ĝi donitaĵoj estos analizataj ankoraŭ dum multaj jaroj. Jam nun ili ŝanĝis niajn konojn pri la Lakta Vojo kaj pri la ĉirkaŭa Universo. Post kelaj testosemajnoj Gaia forlasos sian orbiton ĉirkaŭ la punkto Lagrange 2 laŭ la akso la Tero – la Suno kaj estos lokita sur la heliocentran orbiton for de la gravita influo de la Tero. Gaia estos elŝaltita la 27-an de marto 2025.
En la daŭro de sia funkciado Gaia faris tri bilionojn da observadoj rilate du miliardojn da steloj kaj aliaj objektoj. Ĝi monitoris poziciojn, distancojn, helecoŝanĝojn, kemian konsiston kaj aliajn parametrojn de steloj kaj aliaj kosmaj objektoj plurfoje observante ilin per siaj intrumentoj. Dank’ al tio kreiĝis la plej granda kaj plej preciza mapo de la Lakta Vojo, kiu prezentas nian galaktikon en maniero, kiun faris antaŭe neniu alia misio. La ripetiĝantaj mezuradoj de la steldistancoj, stelmovoj kaj aliaj proprecoj estas ŝlosilaj por gvidi la tiel nomatan „galaktikan arkeologion”. Tio ebligos malkovri mankantajn elementojn en la komplika historio de nia galaktiko kaj helpi en la kompreno de nia deveno.
Gaia malkovris ankaŭ aliajn objektojn – ekde la plej malgrandaj planetoidoj en la Sunsistemo ĝis grandegaj galaktikoj kaj kvazaroj. Temas pri helaj, aktivaj centroj de galaktikoj provizataj de supermasaj nigraj truoj, troviĝantaj ekster la Lakta Vojo. Gaia malkovris ankaŭ novan specon de la nigraj truoj, inkluzive de unu kun maso preskaŭ 33-oble pli granda ol la maso de la Suno. Ĝi troviĝas en la konstelacio de Aglo en la distanco de malpli ol du mil lumjaroj disde la Tero. En tiu malkovro partoprenis ankaŭ polaj sciencistoj.
Profesorino Carole Mundell, la direktoro pri la sciencaj aferoj de la Eŭropa Kosma Agentejo deklaris, ke la sukceso de Gaia superis la plej aŭdacajn atendojn. Ĝi funkciis duoble pli longe ol planite kaj liveris pli da sciencaj malkovroj ol la kosmaj teleskopoj Hubble kaj Webb kune.

El la elsendo 05.02.2025. Legas Tomek – 02′ 23″