Novaĵoj

La ĵurio de la plebiscito pri la Vorto de la Jaro 2023, okazanta sub la patroneco de la Konsilio de la Pola Lingvo, kiel la vorton de la Jaro 2023 agnoskis la esprimon „Artefarita Inteligento”. La Konsilio funkcianta ĉe la Pola Sciencakademio prezentas siajn opiniojn koncerne ĉiujn aferojn rilate al la uzo de la pola lingvo en la publika komunikado. Samtempe la Varsovia Universitato anoncis en 2024 la rezultojn de sia jam 13-a interreta konkurso por la Vorto de la Jaro 2023. En ĉi tiu konkurso la „Artefarita Inteligento” okupis la 2-an lokon, dum kiel la unua estis elektita la vorto „balotoj”. Marĝene de la venka esprimo „Artefarita Inteligento”, lingvisto, profesoro Jerzy Bralczyk atentigis, ke la difino „artefarita” en la nuntempa pola lingvo havas subtaksan signifon dum ankoraŭ en la 19-a jarcento ĝi signifis aferon faritan konforme al la reguloj de normo, arto. Poste la signifo komencis signifi ion „nenaturan”, „falsan” laŭ la kompreno truka, trompa. Liaopinie povas okazi, ke nun la signifo de la vorto „artefarita” sub la influo de AI alprenos pliajn signifonuancojn. La plebiscitoj kaj konkursoj pri la vorto de la jaro okazas ne sole en Pollando. Kio estas interesa ankaŭ leksikografoj de la eldonejo Collins Cambridge kiel la ĉefan vorton de 2023 por la angla lingvo, elektis la esprimon „Artefarita Inteligento” plus „haluciniĝo”, sed en la kunteksto de AI.

El la elsendo 20.01.2024. Legas Pamela – 01′ 58″

En 2024 pasas la 300-a naskiĝdatreveno de granda filozofo, Immanuel Kant. Lige kun tio la vojevodiaj aŭtoritatoj en Varmio-Mazurio (la nord-orienta Pollando) decidis, ke la jaro estos ligita kun celebrado de la datreveno kaj la ligoj de Kant kun la regiono. La Jaro laŭ la decidintoj devus kontribui al la diskuto „pri la morala stato de la hodiaŭa mondo en la globskala dimensio, kaj de la mondo de interhomaj rilatoj”. Immanuel Kant (1724-1804) estis filozofo, profesoro de la Universitato en Kenigsbergo. Li estis la kreinto de kritika filozofio, aŭtoro de i.a. „Kritiko de pura racio”. En sia filozofia-jura koncepto de „Eterna paco” Kant substrekis, ke neniu el la ŝtatoj povas senigi la alian je suvereneco, ĉar ĝi apartenas al la socio de homoj ĝin kreantaj, nek povas interveni en internajn aferojn de aliaj ŝtatoj. En la varmia-mazuria vojevodio troviĝas du lokoj, kiujn Immanuel Kant vizitis dum sia vivo. Tio estas Gołdap kaj Jarnołtowo. En ĉi lasta li laboris kiel instruisto dum 4 jaroj. Ambaŭ lokoj omaĝas tiun fakton jen per monumento, jen per memortabulo kaj skulptaĵo prezentanta la filozofon. Estas premisite, ke la Jaro de Kant en 2024 estos la okazo popularigi lin kaj liajn verkojn en la regionaj lernejaj medioj, en kulturinstitucioj, sociaj organizoj kaj amaskomunikiloj.

El la elsendo 10.01.2024. Legas Maciek – 01′ 54″

Antaŭ 100 jaroj, en decmbro 1923 en Pollando kreiĝis la organizo Pola YMCA, dank’ al kiu pola junularo konatiĝis kun tiaj sportbranĉoj kiel retpilko, korbopilko kaj akvopilko. Young Men’s Christian Association (YMCA) – Kristana Societo de Junaj Viroj, gvidanta la edukankaj kaj protektan agadon por junularo kreiĝis en junio 1844 en Londono laŭ la iniciato de filantropo sir Georg Williams. Sep jarojn poste ĝiaj filioj kreiĝis en Usono, en Francio, Svislando kaj kelkdeko da aliaj landoj. Al la regajninta en 1918 suverenecon Pollando YMCA venis el Franco en 1919. Estis establataj vendejoj por soldatoj, organizataj kulturaj eventoj kaj popularigitaj novaj sportbranĉoj. YMCA-centroj kreiĝis i.a. en Varsovio, Krakovo, Lvovo, Brześć, Częstochowa, Lublin, Tarnopol kaj Wilno. YMCA popularigis la fizikan kulturon – gimnastikon, bokson, naĝadon, korpoluktojn kaj aliajn sportbranĉojn. Krome YMCA popularigis kulturon establante bibliotekojn kaj legejojn, organizante koncertojn, prelegojn kaj lingvokurojn. Por ĝiaj bezonoj kreiĝis en Varsovio la ĉefsidejo de YMKA ĉe la varsovia Konopnicka-strato. Post la eksplodo de la 2-a mondmilito la sidejon transprenis la germana Werhmacht. Post la milito YMCA restarigis sian aktivadon en Pollando.

El la elsendo 10.01.2024. Legas Milada – 02′ 09″

La fondaĵo Allianz ekzamenis la sintenton de junaj plenkreskuloj rilate al la komprenemo por senideco, t.e. vivplanado ekskludanta infanojn. La esplorado baziĝis sur 34 grupaj intervjuoj kaj 10 mil enketoj. Kiel oni ekscias el „Rzeczpospolita”, kiu publikigis la esplorrezultojn, la komprenemo por la plenkreskula seninfana vivo en Pollando estas enorme alta. Eĉ 86 procentoj de poloj en la aĝo inter la 18-a kaj la 39-a vivojaroj asertas, ke aktuale „ne estas bona tempo por havi infanojn”. Tiu indico estas pli alta ol en Italio – 82 procentoj, Britio – 81 procentoj, Germanio – 78 procentoj aŭ Greklando – 75 procentoj. Unu el la kaŭzoj de tiaj rezultoj inter poloj povas esti, ke en Pollando la familio estis traktata kiel privata afero male al la protestanta parto de Eŭropo. Laŭ direktoro de demografia fako en la Instituto Generacioj, Michał Kot en Pollando simple malakceptebla estas trudinstigado posedi infanojn. Liaopinie la esplorrezultojn influas ankaŭ la milito en Ukrainio, el kio sekvas la sinteno „tio ne estas bona tempo havi la infanojn”. Tiel emfaziĝas la timoj de junuloj ligitaj kun la milito kaj la inflacio. En Pollando naskiĝas aktuale plej malmultaj infanoj ekde la momento post la 2-a mondmilito. En 2022 enmondiĝs sole 305 mil infanoj. Unu el la motivoj de la demografia kolapso estas krome la malkreksinta nombro de la virinoj en la genera aĝo. Malkreskas ankaŭ la infanposeda indico, kio signifas statistikan nombron da infanoj kalkulataj je unu virino.

El la elsendo 10.01.2024. Legas Milada – 02′ 31″

La 6-an de januaro, dum la morgaŭa Epifanio tra la stratoj de 880 polaj urboj kaj ankaŭ eksterlande moviĝos Epifaniaj Paradoj. Akompanas ilin la slogano, „En trogo Li kuŝas”, kiu estas ĉerpita el la 17-jarcenta kristnaska kanto „La Nova Jaro hastas” kaj ligas al la 800-jariĝo de la kristnaska kripeto aranĝita la unuan fojon de sankta Francisko el Asizo en Greccio, Italio.
En la nuna jaro la kristnaska kripeto en Varsovio estos lokita ĉe la Kastela Placo. La tuta evento komenĉigos ĉe Kopernik-monumento ĉe Krakowskie Przedmieście-strato. Dum la tramarŝo de ĉi tiu distanco en la akompano de polaj kristnaskaj kantoj disvolviĝos scenoj ligantaj al la Evangeliaj tekstoj. Ne mankos elementoj de la popola kristnaska tradicio – bonvenigo de la Tri Reĝoj, kavaliroj, korteganoj, paŝtistetoj, anĝeloj, veluraj kameloj, kaj ankaŭ perturbanta ilin diabla hordo.
La kulmina estos adorklinĝo de la Tri Reĝoj antaŭ la kuŝanta en trogo Jesueto kaj transdono de iliaj donacoj. Tiun scenon kronos polonezo dancata sur la kastela placo laŭ la melodio de la kristnaka kanto „Di-naskiĝas” kaj komuna kunkantado de kristnaskaj kantoj. La nunjaran paradon akompanas plastika, poezia konkursoj kaj konkurso por kripetelfarado. Kiel kristnaskkripetan defion oni proponas familiajn fotojn en epifaniaj vestoj, kiuj estu publikigitaj en la sociaj portaloj.

El la elsendo 05.01.2024. Legas Barbara kaj Milada – 02′ 12″

La pola flugkompanio LOT akiris la 3-an lokon en la monda rangolisto de la plej bonaj flugkomanioj en 2023. La unuan lokon okupis Qatar Airways, la duan Eurowings. La monda rangolisto de la plej bonaj flugkompanioj kaj flughavenoj AirHelp Score estas publikgata ekde 2015 fare de la plej granda en la mondo firmao protektanta la rajtojn de flugliniaj pasaĝeroj. La nunjara eldono estas vera sukceso por la pola LOT, kiu avancis – kompare al la pasinta jaro – je 12 lokoj. LOT akiris krome bonan poentadon en tri partaj kategorioj, kiuj estis konsideritaj por la suma pritakso fare de AirHelp Score, tio estas akurateco/tempoĝusteco, opinioj de la pasaĝeroj kaj lerta priservado de reparacioj. La pola flugkompanio en la rangolisto akiris krome la unuan lokon, se temas nur pri Eŭropo. Sur la sekvaj lokoj ektroviĝis KLM kaj Wizz Air. La rangolisto AirHelp Score kreiĝis baze de donitaĵoj pri la aviadtrafiko el la tuta mondo en la periodo ekde la 1-a de januaro kaj la 31-a de oktobro 2023 kaj baze de opinioj de pasaĝeroj pri flugkompanioj kaj flughavenoj, kies servojn ili uzis en la menciita periodo.

El la elsendo 30.12.2023. Legas Maciek – 01′ 37″

Daŭre en multaj polaj domoj kaj publikaj lokoj dank’ al la ornamitaj kristnaskaj pingloarbetoj regas la festa etoso. Kristnaskaj arbetoj akompanos nin dum la porokazaj renkontiĝoj, baloj kaj eventoj ligitaj kun la bonvenigo de la 2024-a jaro. Pollando apartenas al unu el iliaj plej grandaj produktantoj en Eŭropo, tuj post Aŭstrio kaj la skandinaviaj landoj. Pasintjare la valoro de la pola merkato egalis al ĉirkaŭ 500 milionoj da zlotoj. Laŭ taksoj ĉiujare en Pollando oni vendas inter 5 kaj 6 milionoj da kristnaskaj arbetoj. Ofertas ilin privataj kultivantoj kaj ankaŭ la entrepreno Ŝtataj Arbaroj. Tio signifas 10 procentojn de ĉiuj kritnaskaj arbetoj en Eŭropo, ĉar ĉiujare eŭropaj klientoj aĉetas almenaŭ 50 milionojn da ili. La plej granda eksportanto estas Danlando, el kiu devenas ĉirkaŭ 6-7 milionoj da kristnaskaj arbetoj, ĝia propra bezonateco estas taksata je ĉirkaŭ 700 mil arbetoj. La plejmulto estas eksportata al Germanio. Ĉi tiu lando ne nur importas kristnaskajn arbetojn el Danlano, sed ankaŭ mem produktas pingloarbojn en la kvanto de 25-30 milionoj. Plimulto restas sur la landa merkato. En 2022 la eksportovaloro de la polaj kristnaskaj arbetoj egalis al 41,43 milionoj da zlotoj kaj tiu valoro de jaroj kreskas. Ili ĉefe trafas al la uniaj landoj tiaj kiel Danlando, Francio kaj Rumanio. Pollando krom kultivataj vivaj arbetoj produktas ankaŭ popularajn inter klientoj artefaritajn kristnaskajn arbetojn. Ilia produktocentro estas la komunumo Koziegłowy en la suda Pollando, kie funkcias preskaŭ du mil produktofirmaoj. Tie la produktado de plastaj kristnaskaj arbetoj komenciĝis en la mezo de la 80-aj jaroj.

El la elsendo 30.12.2023. Legas Milada – 02′ 58″

Ĝis la fino de decembro en la Podlaĥia Muzeo de Bjalistoko estas prezentata la laŭvica t.n. historia vidindaĵo. La kampanjo „Historia vidindaĵo de la monato” estis inaŭgurita en 2021 kaj proksimigas historion de iu elektita objekto el la muzea kolekto, kiu en la ĉiutagaj kondiĉoj ne estas publike rigardebla. Tiu objekto ŝanĝiĝas ĉiumonate kaj estas prezentata en la ĉefvestiblo de la muzeo en la bjalistoka urbodomo. En decembro temas pri vojaĝa skribkompleto el la arta fako de la Muzeo. Tio estas la devenanta el Germanio ornama kesteto kun kompleto da necesaj skribakcesoraĵoj – vitra inkujo, osta papertranĉilo, krajoningo por grafitoj kaj gravurilo por stampoj kun la monogramo KU. Ĉiuj elementoj de la skribkompleto estas riĉe ornamitaj per rozmotivo kaj ovalo en la perlamota kadro. La vojaĝa skribkesteto estas kovrita per nigra papera imitaĵo de silko, interne tegita per kremkolora veluro. La Podlaĥia Muzeo en Bjalistoko estas la plej granda ĉi speca kulturinstitucio en la regiono, kiu krom la ĉefa sidejo havas ok regionajn filiojn, al kiuj apartenas i.a. Muzeo de Ikonoj en Supraśl kaj la muzeo en Tykocin-sinagogo.

El la elsendo 30.12.2023. Legas Pamela – 01′ 39″

Muzulmana Religia Asocio en Pola Respubliko eldonis kalendaron por 2024, kies ĉefmotivo estas Bohoniki, la vilaĝo en la nord-orienta Pollando, kiu de jarcentoj vekas asociaciojn kun la tatara socio sur la polaj teritorioj. La kalendaro notas ne sole islamajn festojn difinitajn laŭ la luna jaro, sed ankaŭ katolikajn, ŝtatajn kaj familiajn. La kalendaron ornamas fotoj el la jaroj 2019-2022, kiuj en plimulto rilatas al Bohoniki mem, i.a. ĝia ligna moskeo. Sed krome tio estas fotoj pri la dua ligna moskeo en Pollando, tiu en Kruszyniany, pri muzulmana tombejo, pri moskeo de Bjalistoko aŭ Tatara Kulturcentro de Islamo en Suchowola. Muzulmana Religia Asocio estas la plej malnova kaj plej grava organizo de la polaj islamanoj. Mankas precizaj statistikaĵoj pri ilia nombro. Laŭ la Muzulmana Religia Asocio en Pola Respubliko apartenas al ĝi 5 mil personoj. Laŭ la lasta Nacia Ĝenerala Popolregistro, en kiu la respondo pri konfesio ne estis deviga, la apartenon al la asocio deklaris 2 mil 200 personoj. La asocio taksas la nombron de ĉiuj muzulmanoj en Pollando je ĉirkau 60 mil personoj, inklzuive eksterlandanojn t.e. rifuĝintoj, studentoj, diplomatoj, merkatistoj.

El la elsendo 30.12.2023. Legas Maciek – 01′ 38″

Eĉ 97 procentoj de poloj festas Kristnaskon, kio sekvas el la enketado de Preply. Por plimulto tio estas la okazo pasigi tempon kun la familio kaj tiajn planojn havas 9 je 10 poloj. Verdire, poloj ŝatas iom revi pri dumfesta eksterlanda „fuĝo” kaj tropikaj landoj (tion deklaras preskaŭ la duono de la enketitoj), sed reale dum la festoperiodo poloj plej volonte vizitas tiuperiode personojn plej proksimajn. Kaj se temas pri la rilato al la kristnaskaj kutimoj?
Eĉ por 85 procentoj de la respondintoj inter la 18-a kaj 65-a vivojaroj la plej grava estas la sanktvespera reciproka interŝanĝo de bondeziroj, dum kiu oni kunrompas, kundividas blankan oblaton. Temas pri speco de benitaj, fajne maldikaj, preskaŭ diafanaj farunaĵoj en la speco de la sanktkomunia oblato. La sekvan lokon okupas la komuna ornamado de la kristnaska abieto, kio gravas por 83 procentoj de la respondintoj. La trian lokon okupas donacoj, por kio deklaris sin 78 procentoj de la respondindaj poloj. La plej ofte elektataj estas kosmetikaĵoj kaj parfumoj, vendejaj donackartoj, personaj ornamaĵoj, horloĝoj, libroj, elektronikaĵoj, akcesoraĵoj ligitaj kun modo. 40 procentoj de la enetitoj deklaras, ke unu el la plej bonaj donacoj estas materialoj por la lingvolernado, kiel libroj, retaj kursoj aŭ aplikaĵoj.
La tradicia festado estas populara ankaŭ inter junaj poloj. Laŭ Preply 64 procentoj de poloj lasas ĉe la sanktvespera tablo liberan lokon por neatendita gasto, aŭ familiano ĵus forpasinta, 60 procentoj metas sub la tablotukon fojnofaskon memore al la trogfojno sur kiu kuŝis Jesueto. 53 procentoj de poloj deklaras la festokazan fastadon kaj 52 procentoj komencas la sanktvesperan manĝon per la preĝo, 41 procentoj partoprenas la noktomezan paŝtistan meson kaj ĉiu kvara polo sendas poŝte festokazajn bondezirkartojn.
Tradicia estas ankaŭ la menuo de nia sanktvespera tablo. Pli ol la duono de la enketitaj poloj pretigas tiuokaze 12 pladojn kaj ĉe 70 procentoj de ili temas sole pri polaj frandaĵoj. La plej popularaj (79 procentoj) estas ravioloj kun acida brasiko kaj fungoj, sekvas ruĝa barĉo kun ravioletoj kaj fritita karpo. Laŭvice surtable aperas papavokuko, kompoto el sekaj fruktoj kaj fiŝo laŭ greka maniero, t.e. sub tomata saŭco. Preskaŭ ĉiu kvina enketito en la festmanĝon enplektas pladojn el aliaj landoj aŭ kulturoj.
Iom post iom krom la festokaza hejma ornamado de abietoj ĉiam pli da personoj lumigas lampetojn eksterhejme kaj kristnasketose ornamas siajn domĝardenojn. Por pli ol duono el 62 procentoj tio estas kaŭzo de plezuro, kiu ebligas mergiĝi en la festan etoson.

El la elsendo 25.12.2023. Legas Milada, Barbara kaj Krystyna – 04′ 03″