Felietonoj

Ĉi-foje en niaj vagadoj ni reiru al la nordorienta Pollando por viziti la lokon Szczytno. Iuj ligas la etimogologion de la nomo kun la vorto „szczyt” – pinto de altaĵo, la aliaj serĉas la nomradikon en la latina nomo de lagoj inter kiuj la urbo kreiĝis „Sciten Minor” kaj „Sciten Maior”. La unuaj mencioj pri Szczytno devenas el la 1198-a jaro. La ligna kastelo, parte ĉirkaŭbarita estis konstruita apud la lago Szczytno Granda. En ĝi troviĝis doganejo, kie pro la utiligado de vojoj kaj varkomercado necesis pagi per naturvaroj, sed eblis ankaŭ per kontanta mono. Komence de la kristaniga periodo en Szczytno troviĝis preĝejo de sankta Jakobo devenanta el la 1250-a jaro. Ĝi estis kalkulata al 25 plej malnovaj, kreiĝintaj sur la teritorioj troviĝantaj okcidente for de Vistulo. kaj la unua sur la teritorio de Człochów favore al kiu Szczytno perdis la signifon post kiam la terenojn ruze transprenis teŭtonoj. Ilia kastelo estis konstruita meze de la 14-a jarcento proksime de la komerca itinero kondukanta de apud Baltiko al la sudo. Pli-malpli samperiode norde de la kastelo kreiĝis setlejo de arbaraj abelbredistoj el Mazovio. Ekzistante jam pli frue ĝi rapide pluevoluis logante konstruantojn kaj metiistojn ligitajn, kun la konstruarto. Komence de la 17-a jarcento ĝi akiris la rajton produkti kaj vendi bieron, kio spronis ĝian bonstatiĝon kaj decidis pri ĝia difino „urbeto”. La urborajtojn Szytno ricevis relative malfrue, ĉar nur en la 20-aj jaroj de la 18-a jarcento. La sekva jarcento ligiĝis kun la spaca kaj demografia evoluo de la urbo, tiel ke ĝi fariĝis la ĉefa urbo de la distrikto. Lime de la jarcentoj en Szczytno estis eldonata la unsuola en la tuta prusa aneksoparto de Pollando periodaĵo en la pola lingvo „Mazur”. Cetere la tuta 19-a jarcento karakteriziĝis per aktivadoj favore al la poleco de la regiono. La periodo de la plebiscito decidonta ĉu Szczytno revenu al Pollando intensigis la agresan germanigadon. Okazis atakoj kaj fizika lezado de la agantoj de la pola movado, polaj mitingoj kaj renkontiĝoj estis trude dispelataj. Malgraŭ malfavora por Pollando plebiscito en la 1922-a jaro en Szczytno kreiĝis la societo Mazuria Interhelpo kaj unu jaron poste estis establita nova organizo Mazuria Unuiĝo, komencis aperi Mazuria Amiko de la Popolo. Oni intense klopodis establi polan lernejon. La fino de la 2-a mondmilito ligiĝis kun signifaj detruoj en Szczytno. Post la fuĝo kaj sekve truda aliloko de la germanaj loĝintoj al la senhejmiĝinta urbo en junio 1945 estis venigitaj la unuaj polaj trudtransloĝigitoj el la transprenitaj orientaj randregionoj de la antaŭmilita Pollando. Ili konsistigis kernon de la nova urbosocio, kiu en la 60-aj jaroj havante iom pli ol 13 mil loĝantojn duobligis sian nombron en la mezo de la 1995-a jaro. Nun la urboevoluon favoras la najbereco de Grandaj Mazuriaj Lagoj. La kreskanta interesiĝo pri ĝi flanke de la landaj kaj eksterlandaj turistoj kaŭzis, ke en la 90-aj jaroj en la apuda loko Szymany estis funkciigita la flughaveno Mazury. Ni ne forgesu diri kelkajn vortojn pri la troviĝantaj en Szczytno vidindaĵoj. Apartenas al ili i.a. la ruino de la Teŭtona Kastelo, kiu siatempe estis limgardejo protektanta la komercan itineron el la sudo al Baltiko kaj inverse. La origina ligna konstruaĵo estis forbruligita de litovoj en la 14-a jarcento. En ĝia loko kreiĝis kastelo el ŝtonoj kaj brikoj servanta por la teŭtona administracio. En la 15/16-a jarcentoj ĝi estis objekto de pluraj bataloj dum la polaj-teŭtonaj militoj. Poste alikonstruita je ĉasista kastelo ĝi servis al prusaj princoj. Ni notu ankaŭ, ke meze de la 17-a jarcento estadis tie kelkfoje la pola reĝo Vladislavo la 4-a. La samjarcentaj damaĝaj militoj ne evitis Szczytno kaj ĝian kastelon. En la 1656 jaro dum la katastrofa por la tuta Mazurio tatara invado la kastelo la lastan fojon en sia historio plenumis la defendorolon. Komence de la 20-a jarcento la kastelrestaĵoj estis protektitaj kiel firma ruinaĵo kaj nun konsistigas originalan scenaron por la kulturaj kaj distraj aranĝoj dum la turisma sezono en Szczytno. En unu el la aloj de la 20-jarcenta urbodomo funkcias ekde la 1945 jaro Mazuria Muzeo, daŭrigante la tradiciojn de la iama Heimatmuseum heredinte post ĝi 600 objektojn ligitajn kun la etnologio, historio, arkeologio, arto kaj la arta metio. Aparta fierindaĵo estas unika kolekto de popolaj fornokaheloj. Ekspoziciataj estas krome militakcesoraĵoj, numismataĵoj kaj nutruriĉaĵoj. En konstanta 4-salona ekspozicio estas montrita en elĉerpa maniero interesa kulturo de mazuroj. Ĉe la korto etendiĝanta antŭ la urbodomo troviĝas la busto de la pola verkisto Henryk Sienkiewicz, kiu famigis la urbon en sia romano “La Teŭtonoj”. La aŭtoro mem vizitis la urbon antaŭ 100 jaroj en la 1908-a gastante tiam en la domo de la redaktoro de la pola gazeto “Mazur”, en kiu poparte estis aperigata lia fama romano. Szczytno situante en la centro de Mazurio, unu el la plej belaj kaj pitoreskaj regionoj de Pollando rolas kiel turisma centro. Ĉiuflanke ĉirkaŭas ĝin puraj lagoj kaj arbaroj, tiel do el Szczytno facilas starti por interesaj ekskursoj navigaj, piedaj, biciklaj. Pri la naturriĉo de tiu parto de Mazurio decidas tre variaj panoramoj, multaj arbaraj kompleksoj, riĉo da riveroj, lagoj kaj marĉaj terenoj. Same la tiea planta kiel ankaŭ besta mondoj estas riĉe reprezentitaj kaj ne mankas inter ili ekzempleroj aparte vidindaj. Ekzemple al imponaj naturmonumentoj apartenas abio kreskanta prokisme de Szczytno. Ĝia zonovasto, perimetro egalas al ĉ. 4 metroj kaj alto al 48 metroj. Dominante inter aliaj arboj ĝi estas facile rimarkebla el la urbo mem. Riĉa estas ankaŭ la loka faŭno, aparte la birdospecioj. Raraĵo de Mazurio, aperanta nur en la regiono de Szczytno estas unu el la plej grandaj kaj belaj papilioj, latine difinata Iphiclides podalirus.

El la elsendo 15.06.2024. Legas Barbara – 08′ 28″

Hieraŭ, la 24-an de majo pasis 415 jaroj post kiam la reĝo Zygmunt III Waza, Sigismundo la 3-a Vasa kune kun la familio kaj kortego forlasis Wawel-kastelon en Krakovo translokiĝante por konstante al Varsovio. Ekde tiam ĝi rolos kiel la ĉefurbo de Pollando. La figuro de la reĝo Sigismundo la 3-a Vasa estas bone konata ne sole al la varsovianoj, sed al ĉiuj gastoj de la pola ĉefurbo, kiuj ĉe la turisme atrakcia Kastela Placo admiras la kolonon, sur kies pinto troviĝas la silueto de la reĝo kun kruco kaj sabro en la manoj. Sigismundo la 3-a Vasa el la sveda dinastio estis la elekta reĝo de Pollando. Li estis la filo de la sveda reĝo Johano la 3-a Vasa kaj la edziniĝinta al li pola reĝidino Katarzyna Jagelonidino. Li estis nepo de la reĝo Sigismundo la Maljuna kaj lia edzino, reĝino Bona Sforza, la nevo de la lasta reĝo el la Jagelona dinastio Sigismundo Aŭgusto. Post la senhereda morto de ĉi lasta la pola nobelaro mem estis indikanta dum la libera elekto, kiu fariĝu la pola reĝo. Sigismundo la 3-a Vasa estis la 3-a el la elektitaj, entute 13 polaj, regantoj. Tio okazis en 1587 post la morto de la elekta reĝo Stefan Batory. La decidon de Sigismundo la 3-a Vasa transloki la ĉefurbon al Varsovio motivis multaj kialoj. Koncentriĝante pri la orienta kaj norda politiko li vidis malkomfortan, periferian geografie situon de Krakovo. Varsovio troviĝas ĉe trakoj kondukantaj al Poznano, Vroclavo kaj de tie al la okcidenta Eŭropo, ĝi troviĝis pli proksime al Litovio, kiu estis en politika unio kun la Pola Reĝolando. Varsovion favoris rapida konekto kun Svedio, kie la reĝo havis familion. En la epoko de reĝelektado gravis ankaŭ, ke la pola kaj litova nobelaro havu komfortan kaj egalan distancon al la debatanta pri tio en Varsovio parlamenta asembleo, Sejmo. Ne malpli gravis incendio en la Wawel-kastelo kaj perspektivo de longdaŭraj riparadoj kaj renovigadoj. Hodiaŭ mi ne intencas aparte koncentriĝi pri detaloj de la regado de Sigismundo la 3-a Vasa, kvankam oni memoras, ke pro li Pollando estis entirita en 30-jarajn batalojn kontraŭ la skandinavia reĝolando, kiuj finiĝis per malavantaĝa por Pollando pactraktado. Aliflanke sub la regado Sigismundo la 3-a Vasa Pollando notis multajn militsukcesojn en la bataloj apud Kałuszyn, Chocim, Smolensko kaj eĉ konkeron de Moskvo. Sigismundo la 3-a Vasa estis ankaŭ patro de du pliaj polaj reĝoj Vladislavo la 4- kaj Johano Kazimiro. Dum lia regado la Pola Reĝolando ekhavis la plej grandan teritorion. Ne ofte oni elstarigas tamen, ke Sigismundo la 3-a Vasa estis samtempe homo ĉiuflanke klera, flue reganta kvin lingvojn, inkluzive la polan. Jam junaĝe li estis persono tre serioza, plena de reĝa digno, distanciĝanta de bankedado kaj amuziĝado. Sigismundo la 3-a Vasa distingiĝadis per laboremo, pieco kaj interna disciplino. Li apartenis al la laikula jezuita societo/ordeno komencante sian tagon per du sanktaj mesoj, ĉiutage preĝante brevieron kaj liturgian horpreĝadon – kiun kultivas manokoj – honore al la Dipatrino. Sed li estis samtempe bona mastro, trioble grandiginta la enspezojn de la reĝa trezorejo.
Krome Sigismundo la 3-a Vasa estis talenta laŭ la arta vidpunkto. Li praktikis pentroarton, li ludis klavikordon, komptentis pri arkitekturo. Li plenumis mecenatan rolon super arto kolektante tolaĵojn de la veneciaj kaj flamandaj pentromajstroj kreinte en Varsovio la unuan modernan artgalerion de Pollando. Li ŝatis okupojn ligitajn kun la skulptado, gravurado, lignoĉizado, orumado kaj sukcenprilaborado. Li aŭtoris orajn kalikojn, patenojn, kandelingojn, hostiujojn, lampojn, kiujn li kutimis disdonadis kiel donacojn, kun ŝato li konstruadis horloĝojn. La reĝo interesiĝis ankaŭ pri alkemio, sed li ŝatis krome pilkoludon, okupiĝis pri hortokulturado. Sigismundo la 3-a Vasa mortis en Varsovio en 1632 baldaŭ post la morto de sia dua edzino Konstancja, sed malgraŭ diversaj malsanoj kaj videbla kadukiĝo li manifestis ĝis la vivofino labordisiplinemon kaj laboremon. Liaj korpaj restaĵoj troĝas en Wawel-katedralo en Krakovo. Post lia morto la elekta sejmo proklamis lian filon Vladislavon la 4-a la reĝo de Pollando. Honre al la patro en 1644 reĝo Władysław IV – Vladislavo la 4-a iniciatis la elkonstruion de la omaĝmonumento en la formo de kolono. Ĝi estas la plej malnova laika monumento en Varsovio kaj la unua kolono dediĉita al laikulo en moderna Eŭropo. Ĝi restis la unua ĉi-speca monumento ĝis 1810, kiam en Parizo estis starigita la kolono Vendôme. Sur la kolono la reĝo Sigismundo la 3-a Vasa laŭ la projekto de Augustyn Locci kaj Constantino Tencalli estas prezenta en la stilizita arkaike kiraso kaj riĉe ornamita kronmantelro kun krono sur la kapo, Per la dekstra mano li tenas sabron, per la maldekstra krucon, la dekstran piedon li apogas je kasko kun strutaj plumoj kaj sur lia brusto videbliĝas la ordeno de la Ora Ŝaffelo. La originala kolono estis rekonstruata du fojojn en la jaroj 1885–1887 kaj 1929–1931. La originala kolono estis detruita de germanoj dum la Varsovia Insurekcio 1944, sed bonŝance la figuro de la reĝo estis nemulte damaĝita kaj la tuto estis rekonstruita en 1949. Kun la sabro ligiĝas la ondrio, ke se al Varsovio minacas mortminaco la reĝo mallevas la sabron, en momentoj aŭgurantaj tempon prosperan la reĝo la sabron levas suprenen. La pola romantika poeto Juliusz Slowacki priskribis la Sigismundan Kolonon en sia poeziaĵo „Trankivliĝo”; Kaj la kolono aperas ankaŭ en la kanzonteksto por la fimo „Aventuro ĉe Mariensztat” urboparto de antaŭ 70 jaoj en 1954.

El la elsendo 25.05.2024. Legas Barbara – 09′ 21″

La reganta en Pollando bela printempo intensigas la deziron viziti diversajn landopartojn, admiri la naturon kaj interesajn objektojn. Al tiuj interesaj objektoj apartenas Palaco de Sobański-familio en la prokima al Varsovio – je ĉirkaŭ 40-minuta aŭtomobila veturo – loko Guzowo. Ĝi estas escepta en la landa skalo ekzemplo de la franca novrenesanca stilo kaj vekas asociaciojn pri famaj francaj palacoj laŭe de Luaro. Ankoraŭ nevizitebla, ankoraŭ en rekonstruado. Ĝian historion formas la sortoj de tri magnataj familioj – Ogiński, Łubieński kaj Sobański – plurfoje komplikaj kaj dramecaj. Kaj ĉio ĉi komenciĝis en la 17-a jarcento, kiam en 1602 oni notis la informon pri la ekzistanta en Guzowo ligna biendomo apud tri etaj artefartaj mastrumlagetoj. En 1789 oni jam trovas informojn pri duetaĝa tie masonita palaco kun dek kelkaj ĉambroj, vestoĉambroj kaj salonoj. Kaj tio dank’ al vojevodo, Andrzej princo Ogiński, kiu alikonstruis la palacon kaj krome modernigis la ĉirkaŭan bienon. Post lia morto la palaco fariĝis la posedaĵo de la vidvino Paula familie Szembek kaj ŝia filo Michał Kleofas Ogiński – komponisto, aŭtoro de famaj polonezoj. Poste pri la posedaĵo zorgis dum ĉirkaŭ 60 jaroj Feliks grafo Łubieński, la plej aĝa filo de Paula, kiam post la malprava konfisko de la posedaĵoj fare de prusaj aneksintoj li ĝin reakiris. Li estis pola politika aganto, i.a. membro de la Asembleo de Amikoj de la Konstitucio, aktiva membro de la Reĝa Societo de Amikoj de la Sciencoj. La forta ekonomia pozicio de la familio estis ŝanceligita en 1842 pro falsa akuzo de lia filo Henryk, i.a. vicprezidanto de la Pola Banko, pro mikso de la ŝtata kapitalo kun la privata. Henryk estis ekzilita en la profundon de Rusio kaj Guzowo estis konfiskita kiel garantiaĵo pro onidiraj ŝuldoj. Finfine la bienon en 1856 aĉetis en aŭkcio lia nepo Feliks grafo Sobański. Ankaŭ lia sorto enhavis multajn dramecajn momentojn pro lia sendependiga, kontraŭcara agado. Unue li estis malliberigita en la Petropaŭla fortikaĵo en Peterburgo, sekve internigito en Odessa. Fine li estis devigita forlasi la landon kaj la havaĵojn, kiujn la familio havis ankaŭ en Podolio, parte konfiskitaj. Dum kelkaj jaroj li vivis en Parizo, sed post la reveno al la lando ĉirkaŭ 1872 li montriĝis esti energia entreprenisto, filantropo kaj mecenato. La vivperiodo pasigita apud Luaro influis la artajn preferojn de grafo Feliks Sobański. Ok jarojn poste alpreninte la decidon pri la alikonstruo de la palaco en Guzowo li komisiis fari tion en franca stilo kaj en la daŭro de dek kelkaj jaroj ĝi transformiĝis en „kastelon de apud Luaro”. Al alikonstruita palaco estis aldonita kapelo dediĉita al la familipatrono s-ta Félix de Valois. Por ĝi estis venigitaj imponaj vitraloj el la franca laborejo de Ch. Champigneulle kaj la eksteran fragmenton de absido ornamis la basreliefo de pola pentristino kaj skulptistino Maria Gerson „Kristo silentiganta tempeton”. Laŭvica tasko esti adekvate aranĝi la internojn de la alikonstruita palaco. Ĉiujare grafo Feliks Sobański kun la familio enteprenadis vojaĝojn tra Eŭropo laŭ senŝanĝa itinero: Obodówka (en la podoliaj havaĵoj), Vieno, Karlsbad, Napolo, Romo, Parizo, Varsovio, Podolio. La ĉiujaraj veturoj estis okazo por venigi amason da tolaĵoj, skulptaĵoj kaj mebloj por ornami Sobański-palacojn en Guzowo, en Varsoio ĉe Jerusalema Aleo kaj en Obodówka, ilia ĉefrezidejo en Podolio. Tiamaniere al la palaco en Guzowo trafis i.a. mebloj en la stilo de Ludoviko la 15-a kaj du marmoraj ĉambraj kamenetoj el la palaco Tuileries bruligita dum la Pariza Komunumo en 1871. Paralele al la aranĝaj laboroj en la palaco oni modernigis la parkon. Du arkitektoj dungitaj de grafo Sobański Walerian Kronenberg kaj Franciszek Szanior talente ligis la francstilan kun la panorama parko. Mastrumlagetoj estis ligitaj kaj transformitaj en kunligitajn akvenojn. Sur unu el ili estis kreita artefarira insulo kun groto. En tiu stato la palaco kaj la parko transdaŭris ĝis la 1-a mondmilito. En 1915 en la palaco estis instalita milithospitalo, sekve de kio la internoj estis damaĝitaj kaj post la milito ili estis pli modeste ekipitaj. Laŭvicaj sortobatoj ligiĝis kun la 2-a mondmilito. En septembro 1939 al Guzowo venis germana ĝenerala stabo mem por festi sian invadon kontraŭ Pollandon. Por tiu periodo Sobański-familio estis foĵetita el la palaco. Por la germanaj soldatoj kaj oficiroj estis la okazo por forporti diversajn „memoraĵojn” en la formo ekzemple de arĝenta mangilaro, por ruinigi meblojn per eltranĉado de familia blazono el la lede tegitaj seĝoj. La sengradigado de la palaco daŭris ne nur dum la 2-a mondmilito, sed ankaŭ postmilite. Denove Sobańki-familio estis forigita el la palaco kaj en ĝi mem instaliĝis oficejoj de proksima sukerfabriko. Oni estis farantaj iujn provizorajn riparojn, sed temis sole pri provizoraĵoj. Malgraŭ la grandparta ruiniĝo la placo konservis sian ĉarmon, pro kio interesiĝon pri ĝi manifestis filmistoj. En 1979 en la impona konstruaĵo, parte grave damaĝita, estis realigita beletra filmo „Ŝlosilgardisto”. 10 jarojn poste en Pollando okazis reĝimaj transformiĝoj, sekve de kiuj iamaj posedantoj povis entrepreni klopodojn pri reakiro de siaj antaŭmilitaj posedaĵoj, kiel la unuaj aĉetantoj. Tiajn klopodojn entreprenis grafino Sobańska, la bofilino de grafo Feliks Sobański. Tio daŭris kelkan tempon, sed fine la palaco revenis al siaj ĝiaj posedantoj en 1996. Oni tuj entreprenis enormajn laborojn, komencante per protekto de internoj kontraŭ enpenetranta akvo kaj humideco. Oni faris pliajn paŝojn por savi la plej valorajn, saviĝintajn elementojn de internoj – ĉambrajn kamenetojn, ekipaĵojn de banejoj. En 2009 la aktualaj posedantoj, kiuj estas la nepo de grafo Feliks Sobański, Michał kun sia fratio establis Fondaĵon, kies ĉefa celo estis kaj estas restaŭro de la rezidejo. La elspezoj por tiu celo komence el la privataj poŝoj de la posedantoj ricevis oficialan subtenon. Subvencion por la restaŭraj laboroj en la objekto kun granda historia kaj arta valoro, kiu en 1962 ektroviĝis en la registro de la protektataj historiobjetkoj, en 2010 atribuis la Pola Kulturministerio. La Nacia Fondajo por Naturprotekto helpis en laboroj okazantaj en la parko, reĝitrita kiel protektata historiobjekto en 1981. Aktuale la fina celo estas instali en la palaco en Guzowo hotelon kun la karaktero de Chateau Form kaj konferencan centron. Troviĝos en ĝi ankaŭ ĉambro dediĉita al la memoro de tri gentoj ligitaj kun Guzowo, la magnataj familioj Ogiński, Łubieński kaj Sobański. Kun la aspekto de la renovigata Sobański-palaco antaŭnelonge povis konatiĝi vasta publiko. Nome la tv-kanalo Canal +/Planete + pretigis novan filmserion pri la renovigado de polaj historiaj rezidejoj. Ĝia filmo dediĉita al la renovigado de la Palaco en Guzowo estis prezentita fine de aprilo.

El la elsendo 15.05.2024. Legas Barbara – 10′ 17″

Finante nian lastan elsendon mi informis pri interesa teksto de Frederiko Gobbo en la maja numero de „Esperanto”, kiun jam de kelka tempo ni ricevis rete. Mi ne scias, kiom da aŭskultantoj tiklis en mia anonco la difino „Esperanto kiel lingvo ricevema”. Mi mem krom legi la eksplikojn de la aŭtoro kelkan tempon dediĉis por profundigi la konojn pri la koncepto mem kaj esploroj rilataj al la fenomeno, ekzistanta kiel tia delonge, sed esplorata ne tiom longe. Sub la anglalingva difino >receptive language<, la gugla tradukilo proponas la ne „ricevema” sed „akcepteman lingvon”. Ĉiukaze temas pri komunikformo, en kiu diversnaciaj homoj daŭre parolas sian propran lingvon kaj daŭre interkompreniĝas. Sed por uzi riceveman aŭ akcepteman lingvon necesas havi sufiĉajn pasivajn konojn pri lingvo de interparolanto, la kapablon aŭskulti kaj legi ĝin, sed ne nepre ĝin paroli, kio estas – do la aŭskultado kaj legado – pli facila ol la aktiva lingvouzo. Tiu ideo de lingvo ricevema/akceptema do kontraŭas la ideon de „lingua franca”, kiu signifis interkompreniĝadon per la tria lingvo, konata al malsamlingvaj interparoloj. Frederiko Gobbo ampleksan ĉapitron en sia artikolo dediĉis al detaligo kial E-o utilas kiel lingvo ricevema/akceptema por konkludi i.a. „mi estas profunde konvinkita, ke la uzo de Esperanto kiel lingvo ricevema ekzistas ekde kiam la lingvo estis ekparolata je la fino de la deknaŭa jarcento kaj certe post 1905. Ĉiuokaze, miascie neniu antaŭe aplikis sisteme la koncepton de lingvo ricevema – kiel difinita de lingvosci¬encistoj – al Esperanto. Mi esperas, ke ĉi tiu artikolo povas helpi al la rekta montrado de Esperanto al ekstera, scivolema, lingvoama, publiko”. Mi esperas, ke ni baldaŭ konatiĝos kun eventualaj reagaj komentoj flanke de E-lingvistoj, interlingvistoj. Estos krome interese ekscii pri la starpunkto de propagandistoj pri la apliko de Esperanto en la internacia komunikado. Rigardante rete la majan numeron „Esperanto” ni aldonu, ke tiu laŭvica numero de UEA-revuo denove riĉas je kontribuoj referencaj al la nunjara UK en Aruŝo kiel juna kaj vigla E-movado en Afriko, la 52-a Kongreseto de Infanoj kaj Adoleksnatoj, ankaŭ en Afriko. Apartekaraktera estas teksto de estrano Wandel rememoranta Tanzanion kaj Kilimanĝaron. Ne ĉio movadume okazos nunjare en Afriko, pri kio atestas informoj/alvokoj al la julia ILEI-kongreso en Brazilo kaj la aŭgusta LIBE-kongreso en Serbio. Se temas pri la ekstera prezentiĝo de esperantistoj sendube la atenton meritas ĉi-numere en „Esperanto” la raporto de Massimo Ripani pri la partopreno de Itala E-Federacio en Didacta, la plej granda kaj plej grava foiro pri didaktiko, instruado kaj la lerneja mondo en Italio, kiun partoprenis 20 mil vzitantoj. Al standovizitantoj de la esperantista federacio- inter kiuj estis ankaŭ nemovade konataj E-parolantantoj oni disdonis multajn E-informilojn, unuavice pri la instruprojekto „30 oraj horoj”. Itala E-Federacio esperas ripeti tiun porkesteran aktivadon en simila aranĝo aŭtune. Iuj E-kongresoj antaŭ ni, en la ĵusaj tagoj en Strasburgo okazas Eŭropa Esperanto-kongreso 2024. Do la ĵusan alvenon de la kajero de TAKE (Tutmonda Asocio de Konstruistoj Esperantitoj) 2024 mi traktas kiel apartan kaj belan koincidon, sed certe tio estis antaŭplanita. Nome la kajeron inaŭguras interesaj artikoloj pri la urbo, pri Strasburgo, riĉa je monumentoj. Tion, kion la kongesanoj vidas propraokule la leganto de la kajero „Konstruado” TAKE-2024 vidas intelekte. Fascinas do spuri la historion kaj evoluetapojn de la loka Katedralo, pri kiu fotojn iuj el la kongresanoj jam peris en fb-o. Interese estas ekscii pri alia impona loka konstruaĵo-palaco, en kiu sian sidejon havas Eŭropa Kortumo pri Homaj Rajtoj. La 77-paĝa kajero de TAKE 2024 entenas pli da interesaj artikoloj kiel i.a. pri testoturo en Rottweil servanta al testado de noveteknikaj liftoj aŭ Metropo, koncepto por tuteŭropa trajnreto. Eĉ se iuj kontribuoj ŝajnas iom teknikaj, eble eĉ tro teknikaj, aliflanka avantaĝo estas la eblo konatiĝi kun faka terminologio. Ĉiukaze leganto, aparte tiu interesiĝanta pri arkitekturo kaj urbanismaj temoj havas la ŝanĉon sekvi kompetentajn tekstojn de fakuloj. Ne estante fakulo pri agrikulturo mi kun ioma surprizo kaj vera scivolemo legis i.a. artikolon de OKUMURA Juka en la lasta atinginta nin numero de „La Revuo Orienta”. En ĝi la aŭtoro, terkulturisto el Hokajdo, paŝon-post-paŝo priskribas siajn tagojn plene dediĉitajn al la kulturado de kukumoj. Mi kiel 100-procenta laikulo spirdetene legis pri lia metodo akri fortajn kukumojn dank’ kunkreskigado de ili kun…. kukurboj, pere de greftado. Kiel li asertas „la kunigita planto (ĉu mi diru „kukurbkumumoj”?) ricevas forton de kukurbo”. Ne malpli impresaj estas liaj vortoj pri la peniga rikoltoperiodo seninterrompe daŭranta inter junio kaj fino de oktobro. La aŭtoro, kiu komencis sian aventuron kun kukumkultivado antaŭ kvin jaroj ŝajne ŝatas sian okupon. Li tamen ne prisilentas, ke la neta profito sumiĝanta al unu triono de la vendosumo estas multe malpli granda ol tiu de ordinaraj salajruloj, kio ne povas logi al terkultirista laboro junulojn. Povas atesti pri tio multaj kampoj forlasitaj de la kulturado. OKUMURA Juka aldudas al avantaĝoj, kiujn ĝuas eŭropaj terkulturistoj pro garantiita prezo de produktaĵoj kaj enspezoj. Sed reage niaflanke ne eblas kaŝi, ke tiuj feliĉaj liaopinie eŭropaj terkulturistoj, ĉefe uniaj, nun frontas minacajn defiojn pro pluraj ekologiaj postuloj kaj limigoj. Unu afero estas tutcerta, se same kiel en Japanio ankaŭ en Eŭropo kukumoj – almenaŭ ĝis nun – troviĝas en konstanta vendooferto kontentigante la atendojn de la konsumantoj. Komence mi referencis al la artikolo pri la ricevema/akceptema lingvo. Al tiuj, kies scivolemon tamen kaptis la temo, mi rekomendas la raporteton de Severija Marija Banaitinė en la 316-a numero de „Kontakto” pri lingva praktiko lime de Urugvajo kaj Brazilo „De >po prostu< ĝis portuñol”. Se temas pri novaj rubrikoj en „Kontakto” plaĉas al mi tiu dediĉita al scienca scivolemo. Ĉi-numere Frank van Hertrooij laŭ la ekzemplo de Neptuno, prefere ĝiaj koloroj diskonigitaj en la bildoj de Voyager 2 interse artikolas pri falsaj koloroj en scienco, aparte trompeblo de homa kolorpercepto. El fb-o mi ĵus eksciis, ke la nova numero de „Kontakto” jam survojas, do tiujn kiuj ankoraŭ ne legis ĝin mi atentigu pri ampleksa intervjuo kun Petolma Jonny M., kiu koincide hodiaŭ festas sian naskiĝdatrevenon. Do al Jonny M. multajn bodezirojn por novaj inspiroj kaj ideoj, novaj komponaĵoj, kiuj pruvu – kiel kostatas Jonny M. en tiu intervjuo, ke „profesie farita muziko ja estas signo de vivanta lingvo”. Estas bele ekscii tuj sekve pri lRoskila-festivalo, en kiu Eo rolas kiel vivanta lingvo dum la tendumado, muzikado, artprezento, aktivismo kaj libereco. Kaj fine menciindas, ke la nunjara Roskilda Festivalo jam baldaŭ, dum la unua semajno de la somero.

El la elsendo 10.05.2024. Legas Barbara – 10’45

Hodiaŭ gesinjoroj ni volas prezenti la silueton de Marceli Nencki, la pioniro de la biokemio. Li naskiĝis antaŭ 177 jaroj en 1847 en la vilaĝo Boczki, unu el la posedaĵoj de la devenanta el Livonio nobela Nencki-familio. La gepatroj donis grandan atenton al la eduko de siaj infanoj – kvin filoj kaj du filinoj – tiel do la komenca instruado okazis ankoraŭ hejme. Bedaŭrinde rapide Marceli orfiĝis, ĉar la patro mortis kiam li estis 13-jaraĝa, 4 jarojn poste mortis la patrino. Sed ankoraŭ kiam li estis sub iliaj protektaj flugiloj kiel la 9-jarulo li daŭrigis la hejman lernadon en la humanisma klaso de klasika gimnazio en Piotrowice, kiun karakterizis alta kaj patriota eduknivelo. La lernadon en ĝi li finis en 1863, kaj tuj li aliĝis al la kontraŭcara Januara Insurekcio. Post ĝia falo li forveturis al Krakovo, kie li komencis filozofiajn studojn. Pliaj vivosortoj kondukis lin al Dresdeno, kie protekton super li transprenis konata pola romanverkisto Józef Ignacy Kraszewski, amikiĝinta kun Nencki-famiio. Laŭ lia instigo Marceli entreprenis filologiajn studojn en la filozofia fakultato en Jena. Li daŭrigis ilin en Berlino, sed tie subite ŝanĝigis liaj interesiĝoj kaj kun sia frato Leon li komencis en 1864 medicinajn studojn kaj studojn pri natursciencoj. Lian intereson kaptis kemiaj procezoj en la vivaj organismoj. Kun Otto Schultzen kaj Bernhard Naunyn li komencis esplorojn pri sukero en organismo kaj pri ureo. Kune kun Schultzen Marceli Nencki publikigis en 1869 sian unuan sciencan disertaĵon pri tiuj esploroj en „Raportoj de Germana Kemia Societo”. Samtempe en la daŭro de la berlinaj studoj Marceli aktivis en la Scienca Akademia Societo, kiu kunordigis la kulturan agadon de la polaj societoj en Berlino flegante, subtenante ilian polecon. La sekvan jaron Marceli Nencki doktoriĝis pri medicino kaj kirurgio. Baldaŭ li komencis labori en la kemia laborejo de Teknika Akademio en Berlino sub la gvido de renoma kemiisto, profesoro Adolf von Bayer dank’ al kiu li riĉigis sian esplorstablon kaj farĝis membro de la Germana Kemia Societo. Tiu sperto difinis lian plian sciencistan vojon dediĉitan al la esplorado de vivaj organismoj laŭ la vidpunkto de la okazantaj en ili kemiaj procezoj. Jam la unuaj sciencaj laboroj alportis al Marceli Nencki famon kaj proponon de asistanto en la Universitato en Berno. Tie en 1877 jam kiel profesoro li fariĝis estro de la speciale por li establita Katedro de la Fizjologia Kemio. Lia famo logis sciencistojn el la tuta Eŭropo. En siaj laboratorioj li esploris nitrogenajn kombinaĵojn, ureatan acidon, ureon kaj iliajn derivaĵojn. Dum sia svisa vivperiodo li estis ankaŭ profesoro pri bakteriologio kaj dekano de la kuracista fakultato en la Berna Universitato. Liaj esploroj pri kemio de bakterioj igis lin pioniro de la monda biokemio de mikroorganismoj kaj lia biokemia esplorado ricevis la difinon Nencki-skolo. En Svislando li edzigis al Maria Helena Shultzen kun kiu li havis filon, kiu fariĝis kuracisto. La geedziĝo ne daŭris longe. Marceli ne estis logita de la mondana vivo, kiun ŝatis lia edzino kaj reciproke. Malgraŭ la disiĝo, la divorco ili ambaŭ flegis amikajn rilatojn kaj korespondis dum la tuta vivo. Kvankam Marceli Nencki revis pri reveno al Pollando en la apogea periodo de sia sciencista kariero li decidis forlasi Svislandon por transpreni en Peterburgo estran postenon en la Kemia Subinstituto de la kreata tiam Instituto pri Eksperimenta Medicino. Bonegaj laborkondiĉoj, pli bonaj ol en Berno, fruktis per pliaj gravegaj esploroj pri biosintezo de ureo, konsisto kaj efikado de stomaksuko, konsisto de proteinoj kaj enzimoj. Lia kunlaboro kun Iwan Pawłow fruktis per atribuita al ili stipendio de Adolf Nobel, kiu vigle interesiĝis pri iliaj laboroj. La plej grandan famon alportis al Nencki esploroj gviditaj kun Leon Marchlewski pri hemoglobino kaj klorofilo. Dank’ al Nencki la Peterburga Instituto brile evoluis kaj li mem meritiĝis krome en esploroj pri kontraŭbatalado de kolero kaj bruta pesto prilaborante proprajn injekcimetodojn kaj desinfektometodojn. Li iniciatis esplorojn kaj poste produktadon de seroj kontraŭ kontaĝaj malsanoj. La ĉefaj laboroj de Marceli Nencki koncernas organikan kaj fizjologian kemiojn, bakteriologion. Li okupiĝis ankaŭ pri la procezoj de la putrado kaj malkomponiĝado de proteinoj. Kiel la unua li komencis sisteme apliki bakteriojn en la biokemiaj esploroj. Tre grandan signifon havis liaj esporoj pri la rolo de akvo en la organismo. Dum sia peterburga vivperiodo Nencki estis aktiva membro de la Societo de Rusaj Kuracistoj kaj Peterburga Farmacia Societo, sed samtempe li estis forte ligita kun la loka pola kolonio, aktivis en la Rondo e Polaj Kuracistoj, kiu gvidis karitatan agadon zorgante pri malriĉaj malsanuloj. Marceli Nencki publikigis entute 174 disertaĵojn germanlinge, franclingve, pollingva kaj ruse. Li konis krome la anglan, italan, latinon kaj la grekan lingvojn. Nencki estis erudiciulo rilate al pluraj sciencbranĉojn. Liaj disertaĵoj en 1906 – jam postmorte – aperis en la kolekto „Opera Omnia”. Lia esolormetodoj estis vaste utiligataj en la kemia analizo kaj sintezo, ankaŭ en la industriaj procezoj en farmakologio kaj kuracado. Lian nomon portas la varsovia Instituto pri la Eksperimenta Biologio de la pola Sciencakademio. En 1897 okaze de la 25-jariĝo de lia sciencista laboro Nencki fariĝis honora membro de Kuracistaj Societoj de Varsovio, Vilno, Krakovo kaj Lvovo. La rusaj aŭtoritatoj atribuis al li la titolon de generalo. Nencki dankis pro la distngo samtempe skribe petante, ke oni liberigu lin de la devo porti la generalajn uniformon kaj distingojn. Li sopiris al la lando ofte feriante en la naskiĝbieno en Boczki tamen konsciante, ke pli grandajn evlueblecojn certigas al li grandaj, bone ekipitaj esplorcentroj. En la pleno de kreaj kapabloj atakis lin stomakkancero. Li mortis en Peterburgo apenaŭ 54-jara. Laŭ lia lasta deziro liaj teraj restaĵoj estis sepultitaj en la evangelia-reformita tombejo en Varsovio.

El la elsendo 05.05.2024. Legas Barbara – 09′ 10″

Ni proponas hodiaŭ viziti la regionon de la vilaĝo Niechorze en (la nord-okcidenta Pollando), situantan rekte ĉe la bordo de la Balta Maro. Najbare de ĝi troviĝas la lago Liwia-Łuża, kiu estas la plej profunda ĉemara akveno en Pollando, kvankam ĝia profundo ne estas impona kaj egalas nur al 1 metro 70 centimetroj. Apud ĝi troviĝas unika rezervejo de la akva birdaro. Niechorze estas tipa ripoza loko. Iam temis ankaŭ pri la fiŝkaptista setlejo. Cetere ankaŭ hodiaŭ eblas ĉi tie renkonti fiŝkaptistajn kutrojn, sed ili prefere rolas kiel turisma atrakciaĵo. Tamen, Niechorze famas en Pollando pro unu el la plej bonaj fiŝfritejoj, kaj kiel la plej vizitindan oni rekomendas la lokon “Ĉe Civilulo”. Al la atrakciaĵoj de Niechorze apartenas vasta, sabloriĉa plaĝo, aromaj pin-betulaj arbaroj, kiuj dank’ al la pura aero kreas kuracan, salubran mikroklimaton, favoran por kuraci la malsanojn de la spir- kaj sangovojoj, alergiojn kaj ankaŭ kazojn de fizika kaj psika elĉerpiĝo. Niechorze ravas ankaŭ per la plej granda kaj plej bela apud la pola Balta Maro laterno kaj malvastŝpura trajno, „rapidanta” 20 kilometrojn po hore. Per ĝi eblas atingi Trzebiatów apudmaran urbeton riĉan je monumentoj. Nome Trzebiatów, kiel unu el sep polaj urboj estas ĉirkaŭprenita per la aparta programo “La Savado de Historiaj Urbetoj”. Parolante pri ĝiaj allogaĵoj nepras mencii kolekton de sonoriloj troviĝantaj en la tiea preĝejo de la Patrineco de la Plej Sankta Virgulino. En la tuta komplekso, kiu en la mezepoko rolis ankaŭ kiel marlanterno, malgraŭ la fakto, ke Trzebiatów troviĝas 10 kilometrojn for de la bordo troviĝas unikaj sonoriloj. La unua, sennoma devenas el la 1399-a jaro. Sed interesa estas ankaŭ la sonorilo “Maria” pezanta 3 mil 700 kilogramojn. Ĝin la ekspertoj komparas kun la fama Sigismunda Sonorilo el la krakova Wawel-kastelo. Sed ni revenu al Niechorze. Ĝi kiel la ripozloko funkcias ekde la komenco de la 19-a jarcento, sed nur en la 1870-a komenciĝis ĝia vera disfloro. En la 1889-a la lokon vizitis 700 personoj, 25 jarojn poste temis jam pri nombro 3-oble pli granda. Oni konstruis tiam imponan banejan pavilonon, kiun nun oni povas admiri nur sur la malnovaj poŝtkartoj de Niechorze, kiu tiam portis la nomon Gross Horst, pro la fakto, ke tiam la vilaĝo apartenis al Germanio. Ĝis hodiaŭ en la plej malnova parto eblas admiri la restaĵojn de ĝiaj plej malnovaj konstruaĵoj. Temas pri la 18- kaj 19- jarcentaj riĉe ornamitaj pordegoj. Sendube valoras ilin viziti, sed estante en Niechorze nepras rigardi la menciitan lanternon troviĝantan rekte ĉe la klifo. Ĝia konstruprojekto estis akceptita en majo de la 1863-a jaro. Malsupra parto de la lanterno estas ortangula kaj altas 13 metrojn. Super ĝi leviĝas la turo finiĝinta per kupolo, en kiu troviĝas optikaj aranĝaĵoj, instrumentoj. La tuto estas farita de la ruĝa briko, sed por la ekstremaĵoj de ĝia bazo oni aplikis alterne ruĝajn kaj nigrajn brikojn. La tuta konstruaĵo altas 45 metrojn. Antaŭ la 2-a mondmilito la lumigado okazis pere de kvar torĉoj, por kiuj dumhore oni bezonis duonan kilogramon de la kolza oleo. La alteco de ilia flamo egalis al 9 centimetroj. Jare necesis uzi 1943 kilogramojn da oleo. Maristoj la unuan fojon povis orientiĝi laŭ ĝia lumo la 1-an de decembro de la 1866-a jaro. Konforme al la regularo la flamon oni estis bruliganta duonhoron antaŭ la krepusko kaj oni estingadis ĝin post la sunmalleviĝo. Kial? Nome dum la nubaj tagoj la Suno malaperas pli frue kaj krome plenintensan flamon necesis atendi 15 minutojn. Dum la 2-a mondmilito la lanterno estis serioze damaĝita. Ĝia rekonstruo finiĝis la 18-an de decembro de la 1948-a jaro, kaj tiam ĝi ekbrilis devove. Priservadis ĝin komence pola marinsoldato, dummilite famiĝinta pro heroeco, tial oni decidis atribui al li tre gravan por la maristoj funkcion malgraŭ la fakto, ke dumilite li perdis la manon. Ekde la 1997-a la unuan fojon en la historio de la Okcidenta Pomerio kiel lanternisto laboras virino. Sume en Pollando tiun ĉi funkcion plenumas tri sinjorinoj. Do, ankaŭ pro tiu motivo la lanternon voloras viziti. Penan supergrimpon laŭ 200 ŝtupoj kompensas bela panoramo al la maro kaj la regiono. Atente obervante ĝin oni facile rekonas multajn interesajn lokojn ĉirkaŭe de Niechorze.

El la elsendo 15.04.2024. Legas Barbara – 06′ 26″

Ne mankas informoj pri minaco de nekonataj ĝis nun malsanoj kaj nia komuna lastatempe sperto estis sendube la kovima pendemio, pri kies daŭraj sandetruaj postsekvoj ni ekscias el esploristaj laboratorioj. La iamaj plagoj, kiel lepro, ne plu aparas en la socia konscio, kvankam ĝi daŭre aperas. Eĉ 50 procentojn de infektiĝokazoj oni notas en Barato krome en la Sud-orienta Azio, en la Ekvatora Afriko, en la Suda Ameriko. Eble aŭskultantoj scias, memoras pri Josef Kondor, esperantisto el Hungario/Germanio, kiu dum jaroj gvidis kampanjon por helpi la leprulojn. Nun pri lepro kiel nekuracebla plaga malsano eblas legi sur la bibliaj paĝoj, ĉar nun eblas ĝin sukcese kuraci. Ne tiel estis en la epoko de nia heroo, kiu estas agnoskita kiel pioniro de moderna medicinista protekto super personoj trafitaj de ĉi tiu terura malsano. Jan Beyzym naskiĝis en Beyzymy Wielkie en Wołyń-provico kiel la plej aĝa filo el inter kvin infanoj de grafoj Jan kaj Olga. Kiam li havis 13 jarojn lia patro, sekve de la partopreno en la kontraŭcara, liberiga Januara Insurekcio 1863 estis ekzilita. Ilian biendomon en Onackowice forbruligis kozakoj, la havaĵo estis konfiskita. Tiam la patrino kun la infanoj translokiĝis al Kievo. Jan zorgis pri la gefratoj, helpis al la patrino vivteni la familion per heplecionoj, kopiado de dokumentoj. Li denove li povis ekfrekventi gimnazion, en kiu li finis la lernadon en 1871 kun la decido eniri sacerdotigan seminarion. La sekvan jaron li traiĝis al Galicio, kie en decembro kiel 22-jarulo li fariĝis jezuita novico en la loko Stara Wieś. Tie li subiĝis al la humanismaj kaj filozofiaj studoj. Sekve teologion li studis en Krakovo. Post la sacerdotiĝo li estis edukisto en la jezuita monaĥejo en Tarnopol kaj ekde 1886 la rolon de edukisto li plenumis en la jezuita Scienc-Kleriga Instituto en Chyrowo. Tie li instruis ankau la francan kaj rusan lingvojn kaj krome estris subalternan al li kuracejon, daŭre pensante pri laboro por lepruloj. Li estis tre ŝatata de siaj subalternuloj, ĉefe pro siaj koloraj rakontoj, anekdotoj. Personoj, kiuj bone lin konis atestas pri lia aparta impresiĝemo je naturbeleco, je la planta kaj besta mondoj. Aliflanke pri lia skulptista talento atestas pluraj skulptaĵoj ĝis nun troveblaj en la jezuita muzeo en Stara Wieś, en la karmelanina klostro en Krakovo kaj sur Madagaskaro. Oni rememoras ankaŭ lian rolon en la spirita kaj arta eduko de Antoni Wiwulski, poste unu el la plej grandaj polaj skulptistoj kaj arkitektoj, la aŭtoro de monumento omaĝe al la venka Grunwald-batalo el 1410 en Krakovo. Antoni estis ofta gasto ĉe patro Beyzym, kiu disponis en sia ĉelo pri skulptista stablo kaj instrumentoj. Beyzym mem konfirmis, ke Wiwulski la unuajn provojn de sia skulptista vokiĝo praktis en lia ĉelo. La pensoj pri misiista laboro ne forlasis patron Jan Beyzym. La permson iri al Madagaskaro – tiam la franca kolonio – li ricevis jam kiel 48-jarulo. En oktobro 1898 li por ĉiam adiaŭis Pollandon direktiĝante al Francio kaj de tie komence de novembro pasaĝerŝipo kondukis lin el Marsejlo al Madagaskaro. La 30-an de decembro Jan Beyzym atingis la ĉefurbon de la lando. Tuj li estis direktita al la ekzistanta ekde 1873 leprulrifuĝejo en Ambahivoraka. La tiea laprulizolejo konsistis el kvar konstruaĵoj, en kiuj 150 malsanuloj, senigitaj je medicinista protekto vegetis en ekstrema mizero, mortante pli ofte pro malsato ol la malsano mem. Beyzym raportis, ke „katolikoj, paganoj, viroj, virinoj, infanoj estas kunpremitaj kiel bestoj”. Siajn ŝveligintajn, vundoplenajn vizaĝojn kaj korpolezojn ili kaŝis sub lintolaĵoj dumtage servantaj kiel vesto kaj nokte kiel littukoj. Jan Beyzym tuj entreprenis pezan kaj kvazaŭ senesperan laboron por plibonigi ilian fizikan kaj animan staton, por forigi la socian stigmatadon. Tie Jan Beyzym laboris 4 jarojn. Forlasante Ambahivoraka li direktiĝis perpiede – senkonsidere al la veterkondiĉoj pluvo aŭ varmego – al Fianarantsoa, troviĝanta en la distanco de 395 kilometroj. Ne ĝi estis lia celo, sed Marana, eta setlejo por lepruloj 7 kilometrojn for de la granda urbo. En 1892 gubernatoro de la lasta reĝino de Madagaskaro Ranavalona la 3-a disponigis 50-hektaran parcelon por iliaj bezonoj. Signifa estis tiumomente la alveno de patro Beyzym, kiu kunportis kun si la spertojn el la vivo inter la lepruloj en Ambahivoraka kaj plene konsciis, ke lepron necesas trakti kiel malsanon kaj orgnizi la vivon de lepruloj kvazaŭ ili vivus en hospitalo. Li decidis elkonstrui en Marana, veran hospitalon por 200 lepruloj. La kosto de 30 mil frankoj superis la tiamajn eblojn de la jezuita misio. Beyzym organizis vastskale planitan korespondan kvestadon inter poloj el Pollando, Aŭstrio kaj Germanio. Ĝis la fino de 1900 li kolektis 25 mil frankojn. Eblis komenci la konstruadon, kiu daŭris 8 jarojn. En la konstrulaboroj helpis ankaŭ lepruloj mem, se patro Beyzym aprobis tion konsiderante ilian sanstaton. En 1911 la leprulhospitalo por „nigraj birdoj” – kiel li difinis leprulojn – estis provizita per la fluanta akvo, estis dungita medicinista personalo. La hospitalo, kies patrono fariĝis la Nigra Madono, la Di-patrino de Częstochowa komencis funkcii. Ĝi funkcias ĝis hodiaŭ. Tiutempe la hospitalo apartenis al la plej bonaj kaj plej modernaj. En du aloj troviĝis salonoj por malsanuloj, kuirejo, manĝejo, povizejo, apoteko kaj banejoj, kiujn antaŭe oni tie ne konis. Ĉiu malsanulo disponis pri propra lito, validis higienaj principoj kaj taghoraro. Ĉiuj estis same vestitaj per blankaj ĉemizoj, pantalonoj aŭ jupoj. Krom la ĉefa zorgo, kiu estis la laboro kun lepruloj patro Beyzym aŭtoris artikolojn por la malagasa misiista gazetaro, samtempe li sukcesis verki ankaŭ la polan-malagasan vortaron. Post la efektivigo de ĉi tiu tasko Jan Beyzym malgraŭ siaj 60 vivojaroj planis veturi al Saĥaleno, por porti helpon al la tieaj polaj ekzilitoj. Tiu plano ne realiĝis. Patro Jan malsaniĝis je malario kaj jam pli frue infektita de lepro li mortis la 2-an de oktobro 1912 post longa suferiga periodo. Li estis entombigita en Marana. La inaŭgurita de patro Jan Beyzym verko daŭras kaj estas evoluigata. Apud la hospitalo estis elkonstruis domentoj, kie lepruloj vivas kun la tutaj familioj. La hospitalo estis modernigta kaj nun troviĝas en ĝi eĉ operacia bloko. Infanoj kaj junuloj frekventas lernejon kaj lernas profesion por – post la fina kuracado – aliĝi al la socia vivo. Dank’ al la kuracista helpo kaj moderna metodo kuraci lepron malsanuloj ne devas pasigi la tutan vivon en izoliteco. Ne mirige do, ke patro Jan Beyzym – nun ankaŭ beatulo – estas difinata kiel apostolo de Madagaskaro.

El la elsendo 15.03.2024. Legas Barbara – 10′ 47″

En nia lasta elsendo parolante kun la direktoro de CED, Mark Fettes ni i.a. aŭdis pri la eldonataj de ĝi periodaĵoj. Inter ili estas „IpI” Informilo por Interlingvistoj kaj verdire ĝia unua nunjara numero elektronike venis jam antaŭ kelkaj semajnoj. Per ĝi ni komencu nian trarigardon. Jam unuapaĝe ni trovas informon jam de ni peritan pri la julia nunjare Internacia simpozio pri konstruitaj lingvoj. Signitaj estas la raporto de la pasintjara Nitobe-simpozio kun referenca ligo al la koncerna jutuba videaĵo. Per referenca ligo eblas ekscii pri la nunjara internacia lingvistika kongreso, kiu en septembo okazos ĉe Adam Mickiewicz-Universitato, dum kiu kongreso estas planita ankaŭ laborsekcio pri interlingvistiko. „IpI” per ampleksa nekrologa noto adiaŭas la forpasintan en oktobro profesoron Erich-Dieter Krause, akademianon, unuavice konatan germanan leksikografon, kies E-vortarojn bone konas ĉiuj, unuavice germanaj esperantistoj. Por pola leganto estas interese ekscii pri artikolo de Paweł Dzienis dedĉita al Esperanto kiel lingvo de jura traktado, kiu aperis en la pola „Jarkvarona Revuo de la Internacia Leĝaro”. Apartan atenton „IpI” donas la Jarlibro de Interlingvistika Societo, GIL. Evidente ni ne celas listigi la tutan enhavon, de ĉi tiu interesa numero de „IpI” , sed nepre mi iom koncentriĝu pri la artikolo de Gabriela Skonieczna pri „La Esperanto-kolekto ĉe la Nacia Biblioteko de Pollando”, pri kio ni plurfoje menciis en niaj elsendoj. La aŭtorino, kiu nun praktike okupiĝas pri la ordigado de la veninta al Varsovio materialo prave atentigas, ke jam antaŭ la transdono de la Biblioteko Hodler Varsovio posedis iun el la plej interesaj E-kolektoj, kiu dokumentas la komencon kaj evoluigon kaj de la lingvo kaj de la movado. La koncernaj titoloj estas serĉeblaj per la biblioteka plurlingva katalogo. Kio ne estas al ĉiuj konata, – malgranda parto de tiu kolekto jam bitigita – estas konsultebla kaj elŝutebla rete, ĉe la paĝaro Polona, kiu estas parto de la Nacia Biblioteko. Verŝajne la plej interesaj estas la vortoj de la aŭtorino pri la praktika defio katalogi la venintajn provizojn de Hodler-Biblioteko, pro la fakto, ke ili ne estis pli frue katalogitaj aŭ detale priskribitaj. Gabriela Skonieczna iom detaligas normajn procedurojn de la katalogado, kiujn ŝi devis eklerni ekde la komenco de sia laboro. Kvankam tiu lernado daŭras ŝi ne hezitas deklari, ke sian okupon ŝi traktas kiel fascinan aventuron, kiu ebligas „lerni pere de katalogataj libroj pri la mondo kaj homoj kaj laŭeble plej bone disponigi tiun scion al aliaj, igante la libron bone prilaborita kaj facile serĉebla”. Niaflanke ni esperas, ke Gabriela Skonieczna pri tiu laboro ankaŭ ŝatos paroli kun ni antaŭmikrofone. Jam semajnfine en la finna Oulu disvolviĝos Vintraj Tagoj kaj la jarkunveno de E-Asocio de Finnlando. Tio estas unu el la plej gravaj movadaj informoj en la februara, en la unua nunjara numero de „Esperantolehti”. Ĉi-foje ĝi atingis nin elektronike. Tra 16 paĝoj ni ekscias pri pluraj aliaj eventoj lokaj kun grupa, kursa karaktero. Tiun ĉi numeron malfermas dulingva versio de la enkonduka artikolo de EAF-prezidanto Juha Metsäkallas, sub la pensiga titolo „Kial la finnoj posedu la rusan?”. Mi volas iom citi el liaj rezonadoj, ĉar kiel li atentigis enkonduke „multaj opinias, ke ni ne havu iun ajn rilaton al io ajn, kio rilatas al Rusio”. Sed certe tiajn opiniojn flegas ne sole finnoj. Juha Metsäkallas skribas: „Estas facile forgesi, ke la rusa, kiel postlasaĵo de Sovetunio, estas la lingua franca, la komuna lingvo, uzata en vasta areo por politikaj kunvenoj, komercaj intertraktadoj kaj aliaj aferoj inter diversnaciaj homoj. […] Sed la uzo de la rusa ne limiĝas al komunikado inter diversaj naciecoj. Antaŭ la invado ĉirkaŭ triono de ukrainoj parolis hejme nur la rusan, kvankam granda nombro da ili konsideras sin etne ukrainaj. [….] La aŭtoro daŭrigas „Rusio kiel lando kaj la rusa kiel la lingvo ne perdiĝos. Sendepende de kiu regas en Rusio, ni bezonas la rusan jam pro sekureco: por ekscii, por intertrakti, ktp. Ni esperu, ke la administrado en la lando ŝanĝiĝos kaj demokratio anstataŭigos la nunan, kiuokaze nia helpo estos necesa por konstrui ĝin. Krome la rusa kulturo nenie malaperis aŭ malaperos. La verkoj de Dostojevskij, Ejzenŝtejn, Ŝostakoviĉ, Tolstoj kaj multaj aliaj neniel ruiniĝis. [….] La argumentoj de EAF-prezidanto ne ŝajnas esti dubaj, sed aliflanke rilate al la finnan socion estas interese ekscii pri „la decidoj de kelkaj municipoj**”, kiujn li difinas strangaj, pro la fakto, „ke ili reduktas la instruadon de la rusa aŭ eĉ tute abolas ruslingvajn klasojn”. Fine en ĉi tiu kunteksto la prezidanto de EAF aldonas siajn pensojn kiel esperantisto kaj movadano. Denove mi citu: „Ĉu ni kiel esperantistoj ne specife havas kialon por montri, ke Rusio kaj la rusa lingvo estas io alia ol propraĵo de iu megalomaniulo? La Esperanto-movado ja rigardas lingvan diversecon, de ĉiuj lingvoj, kiel valoran. Ĉi tio validas ankaŭ por la rusa” – fino de la citaĵoj el la atikolo de EAF-prezidanto. „Esperantolehti” per aparta nekrologa noto memorigas la forpasintan en novembro finnan esperantiston d-ron Veli Kolari, kiu antaŭkongrese de la Helsinkia UK gvidis en la publika radio E-kurson kaj sekve de ĝi verkis modernan E-libron „Via dua lingvo”. Kiel ni ekscias „la lernolibro kun ampleksa gramatika parto estis longe uzata en Finnlando ankaŭ post la radia kurso. Multaj finnaj esperantistoj ankoraŭ aktivaj komencis lerni Esperanton danke al la radia kurso aŭ uzante poste la lernolibron, kiu daŭre estas vaste konata kaj ankaŭ iomete uzata. Interesa informo pri la E-lingvaj kursoj pere de la radio, pere de la amaskomunikiloj. Kvankam jam delonge pasis la februara Valentena Tago estas agrable legi la rilatan tekston de Saliko, kiu jen ĝenerale traktas la nunajn kutimojn soleni la tagon, jen ligas al historio kaj la figuro de s-ta Valenteno. Tutcerte por finna leganto estas interese konatiĝi pri la valententagaj kutimoj en Francio, kiujn Saliko mencias baze de informoj de sia franca amikino. Valentena Tago estas internacie konata, sed ne ekzistas ĝeneralaj konoj pri diverslandaj naciaj festoj. Pri sep el inter 16 japanaj festotagoj ni povas iom lerni el la februara numero de „Novaĵoj Tamtamas”, reta internacia gazeto de E-Jokohama, Hama-Rondo. Kelkaj semajnoj jam pasis post la Novjara Tago, kiu tamen internacie ŝajnas komuna. Evidentiĝas tamen, ke japanoj tiuokaze ferias dum tri unuaj tagoj de la nova jaro kaj dum 2-3 tagoj de la pasanta jaro por digne sin prepari al la bonvenigo de la Nova Jaro. Tutcerte specife japana estas Festo de Maturĝo en la dua lundo de januaro. Kiel la leganto ekscias oni tiuokaze gratulas kaj kuraĝigas la junulojn, kiuj konscias sian maturiĝon kaj volas mem starigi sian propran vivon”. La festo celas – kiel ni ekscias – akceli la partoprenon de pli junaj homoj en naciaj aferoj, kaj egaligi la aĝon de plenkreskiĝo al aĝo ĝenerala en la mondo. Kaj ni ekscias, ke ekde 2022 laŭ japana leĝo la plenkreskulo estas persono 18-jaraĝa, kaj ne – kiel iam 20-jaraĝa. Ni informiĝas sekve, ke la 11-an de februaro oni solenis en Japanio la Fondotagon de la Ŝtato kaj la 23-an de la sama monato, de februaro pasis la naskiĝdatreveno de la japana imperiestro, tenoo Narŭito. La plej proksima japana festo estos la 20-a de marto kiel Printempa Ekvinoksa Tago, la festo – kiel estas ak centite – „por admiri la naturon, ami vivaĵojn”. Sed estas krome interese ekscii, ke en Japanio la festo originis el la printempa kortega, la printempa festo por tennoaj prapatroj. Eble ekster Japanio la alveno de Printempo ne estas aparta festo, sed ĉe ĉiuj elvokas ĝojon pro la reviviĝanta naturo. La laŭvica festotago pasos en Japanio la 29-an de aprilo kiel la Tago de Ŝuowa-tempo, kiel ni legas, tra kiu la nacio releviĝis el la ruinoj post sia granda suferado kaj pentras estotecon de la nacio. La lasta menciita ĉi-numere de Akiya Hideo festotago pasos la 3-an de Majo, dum kiu oni memoros la aplikadon de la Konstitucio en Japanio kaj esperas kreskadon de la nacio”. Tio estas informoj interesaj por ni diverslandaj esperantistoj, legantoj de „Novaĵoj Tamtamas”. Sed Jokohamo de tri jaroj fieras ankaŭ pri sia senpage vizitebla E-Muzeo malferma al ĉiuj neesperantistoj. Pri la motivoj de ĝia kreiĝo, la ebleco aĉeti por ĝi apartan konstruaĵon ni ekscias el ampleksa 1-a parto de tiutema artikolo de Doi Hirokaz. Jam baldaŭ, ĉar la 23-an de aprilo E-Muzeo Jokohama solenos sian trijariĝon. Pli frue la latan tagon de marto en la muzeo okazos Hama-Ronda Tago dediĉita al literatura libroserio Oriento-Okcidento. Poste eblos ĉe la bordo de la rivero Ooka rigardi sakurojn kaj 10 pendantajn lanternojn kun la nomo de la klubo.

El la elsendo 05.03.2024. Legas Barbara – 13′ 16″

Hodiaŭ mi proponas gesinjoroj viziti la lokon Kamień Śląski en la sudokcidenta Pollando. La unuan fojon ĝia nomo aperas en la plej malnova pola kroniko de Gall Anonimus verkita latine en la jaroj 1112-1116. En ĝi la loko aperas du fojojn sub la latina nomo Lapis, kiel sidejo de princo Boleslao Kurbobuŝa kaj en ĝia poligita nomo kiel castrum Kamencz, t.e. „fortikaĵo ŝtono”. En la 12-a jarcento ĝi estis menciita kiel defenda burgo, la rezidejo de la nobela familio Odrowąż. Inter la 18-a kaj 20-a jarcentoj ĝi apartenis al la familio Strachwitz, kiu referencis al siaj familiaj ligoj kun la polaj nobeloj Odrowąż. Kiel kuriozaĵon ni menciu, ke ĉiuj kastelregantoj portis la grekdevenan personan nomon Jacek – en Esperanto Jakvo. Ĝuste en ĉi tiu familio naskiĝis la mirinfano, Jacek, kiu jam dum sia vivo fariĝis la simibolo de humileco kaj amo. En Romo li ricevis la dominikanan frokon el la manoj de s-ta Dominiko mem kaj kun kamaradoj revenante al Pollando li establis plurajn dominikanajn klostrojn. La memoro pri la miraklofaroj de la sankta Jacek daŭras ĝis hodiaŭ, sed kiel la sanktulo de la Romkatolika Eklezio li estis proklamita jam antaŭ 430 jaroj, en 1594. Pri la disfloro de ĉi tiu rezidejo en Kamień Śląski, saturita de historiaj eventoj zorgis la familioj Strzał, Larisch kaj Strachwitz, ĉiuj referencantaj al Odrowąż-familio kiel siaj familiradikoj. Dum ilia regado la grandegaj konstruaĵoj transformiĝis laŭforme kaj laŭfunkcie en lokan palacon. Jam la familio von Larisch la ĉambron ĉe la unua etaĝo, en kiu onidire enmondiĝis s-ta Jacek transformis en etan kapeleton, kiu iĝis loko de la religia kulto. Ankaŭ nun post la restaŭro tiu kapelo funkcias ebligante enpensiĝi kaj preĝi, kaj krome gravas sen la bezono sekvi la palacan vizititineron. Dum la 2-a mondmilito la rezidejo ne perdis sian atrakciecon, sed en ĝiaj lastaj jaroj palaco estis transformita en milithospitalon pro la troviĝanta proksime flughaveno ebliganta evakui vunditajn soldatojn. La proksimiĝantaj en januaro 1945 trupoj de la Ruĝa Armeo eldevigis evakuon de la hospitalo. Samperiode la palacon forlasis reprezentanoj de la familio von Strachwitz. Ruĝarmeaonoj eniris Kamień Sląski la 22-an de januaro 1945. Ili trovis pompan palacon kun bunta familia biblioteko kiu posedi valoregajn manuskriptojn. Ili rilabis kaj detrulis ĉion. Ili komplete ruinigis la kapelon de s-ta Jacek. Postmilite – malgraŭ la detruoj – en la palaco estis instalita infandomo, sed 1958 ili estis de tie evakuitaj kaj al la palaco pro la proksima flughaveno revenis rusoj, sovetunianoj. La palachavaĵoj estis transprenitaj de militista administracio kaj la palaco estis transformita en garnizonejon. En 1970 post la finrunigo de la tuto rusoj bruligis la palacon. Kiel ruinaĵo ĝi estis transdonita 20 jarojn poste al Opole-diocezo. Post pena kaj kostega rekonstruo la loka episkopo relanĉis en ĝi Sanktejon de s-ta Jacek, Centron de Kulturo kaj Scienco de la Teologia Fakultato de Opole-Universitato. Tio okazis en 1994 en la kadro de la solenaĵoj de la 400-jariĝo de la kanonizo de s-ta Jacek. Partoprenis la solenaĵojn ankaŭ idoj de von Strachwitz-familio, kies membro grafo Jakvo la lasta el palacposedantoj estis sepultita en Kamień Śląski komence de la 2-milaj jaroj. La palaco de Odrowąż-familio en Kamień Śląski troviĝas nun en la centro de la panorama parko, tuj malantaŭ agordoplena akvoreceptaklo kun fontanoj. Ĝi denove ravas la vizitantojn pro fajna rekonstruo, pro muroj de vastega unuetaĝa vestiblo ornamitaj per manfaritaj gobelenoj kun blazonoj de la unuopaj palacaj posedantoj. Samtempe la palaco en Kamień Sląski servas kiel loko de multaj konferencoj, spiritaj ekzercoj, nuptoj. La verdaĵplena parka ĉirkauaĵo favoras enpensiĝojn kaj refereŝiĝon en la natuta medio, en kiu jen kaj aŭdiĝas – ne nur pro la religiaj kialoj – sonoriltonoj. Povas do esti, ke dum la turismaj planoj por 2024 eĉ iuj el niaj aŭskultantoj planos viziton en unu el la plej interesaj turismaj atrakciaĵoj de Opole-regiono, kiu estas Kamień Śląski kaj ĝia palaco.

El la elsendo 25.02.2024. Legas Barbara – 06′ 50″

Ne senkaŭze en la komenco de nia hodiaŭa elsendo tostefekto. Akurate antaŭ 13 jaroj, la 15-an de februaro 2011 aŭdiĝis la unua E-programo de la Pola RetRadio el Varsovio. La unua ekster la kadro de la publika Pola Radio. En ĉi tiu periodo ni emisiis 1300 programojn kaj bonvenigas vin hodiaŭ en la 1301. Antaŭ du tagoj, la 13-an de februaro ni solenis la Mondan Tagon de Radio, kiu kreiĝis laŭ la iniciato de Hispanio unu jaron post la ekfunkcio de nia Pola RetRadio en Esperanto kaj en la nuna jaro ĝi estis solenita la 12-an fojon. Per la proklamo de ĉi tiu festo Unesko celis atentigi pri la signifo de radio kiel la monda komunikrimedo, same en la evolintaj landoj, kie la radiostacioj uzas novajn teknologiojn kiel ankaŭ en la disvolviĝantaj landoj, kie la radio stimulas la socian evoluon. Tio revalidigis la rolon de radio kiel komunikrimedo, kiu en la kunteksto de la elsendoj en la IL-Esperanto tiun rolon reliefe ludis ekde la komenco kaj daŭre ludas. Antaŭ 13 jaroj kun la subteno de multaj, de la plej fidelaj aŭskutantoj ni entreprenis la riskon savi kontraŭ la detruo kaj forgeso la tradicion de la tiam 52-jariĝinta profesia E-Redakcio en la publika radiostacio, en la pola radiofonio. Kun senduba fiero en la jaro, en kiu ni memorigos en aprilo la 65-jariĝon de la unua profesia E-radioelsendo ni povas konstati, ke dank’ al la radiokolegoj, kunlaborantoj, aŭskultantoj malnovaj kaj tute novaj tiun tradicion ni sukcesis gardi. En plimulto la bazan trunkon de nia redakcia skipo konsistigas malnovaj kolegoj el la E-redakcio de Pola Radio: redaktorino Milada Szwedo, kiu apaud mi estas unu el la plej malnovaj laborantoj de tiu ĉi E-Redakcio de Pola Radio, geredaktoroj Gabi Kosiarska kaj Maciej Jaskot, kiuj venis al la Redakcio sojle de la 2-milaj jaroj. Kelkaj iom paŭzas, sed ni kredas pri ilia reaktiviĝo. Krystyna Grochocka, komencis kunlabori en Pola RetRadio ĉ. 2012-a jaro. Multaj el vi sendube memoras la malovan verdkoloran aspekton de nia retejo, kiu aperis en 2013 dank’ al ŝia kunlaboro kaj nun dank’ al ŝi eblas sekvi la elsendojn pere de la jutuba kanalo. Ĉio ĉi ne estus ebla sen la tuja teknika helpo, kiun ni ricevis de kelkaj aktivaj aŭskultantoj kaj helpantoj kiel Simono Pejno kaj Saliĥ Zakirow. La plej fidela en ĉi tiu grupo evidentiĝis nia kanada aŭskultanto Bruce Crisp, kiu kun zorgo, sindediĉo kaj financa subteno, kaj ekde 2020 kiel la aŭtoro de nia nova retejo asistas nian ĉiutagan laboron. Dankon al ĉiuj kunlaborantaj, ĉiuj radioamikoj, kiuj riĉigis kaj riĉigas nian laboron, disvastigas ĝin. Dank’ al vi ĉiuj ni sukcesis daŭrigi. Eĉ pli, ni deziras pludaŭrigi, kun kelkaj modifoj, aparte se temas pri la kontribuantoj, se temas pri tiuj kiuj ŝatus lerni el niaj spertoj kiel fari la radion – jen aŭtore, jen traduke, jen koncepte, jen voĉkontribue. Kaj ni kalkulas ankaŭ je tiuj, kiuj ŝatus helpi al ni suflorante teknikajn plibonigojn, kiuj ŝatus kontribui al ni en pli efika promociado de niaj elsendoj, elsendoj kiuj el la Patruj’ de Esperanto diskonigas informojn pri la lulilo de nia lingvo, kaj samtempe multan atenton donas al la E-movado kaj E-komunumo en la tuta mondo.Tio estas gravaj defioj. Sed ni kalkulas je via helpo!

El la elsendo 15.02.2024. Legas Barbara – 05′ 37″