Sciencaj informoj

Universitato de Maria Curie-Skłodowska en Lublin (la orienta Pollando) solenas en 2024 sian 80-jariĝon. En la programo de la porokazaj solenaĵoj okazos i.a. Kongreso dediĉita al Maria Curie-Skłodowska sub la titolo „Novumo estas la virino”, rendevuo de la diplomitoj, koncertoj. Aktuale en la universitato studas en preskaŭ 90 fakultatoj 16 mil personoj. La eventoj ligitaj kun la jubileo daŭros dum la tuta jaro. Ilia kulimino okazos en oktobro dum la solena inaŭguro de la nova studjaro. Ĝi estos ligita kun la kunsido de la Konferenco de la Rektoroj de la Polaj Universitatoj kaj kun renkontiĝo de rektoroj de ATHENA (la konsorcio de Alliance for European Universities), kies membro la Universitato de Maria Cure-Skłodowska estas ekde 2022. La solenaĵojn akompanos artaj eventoj, kiel premiero de la muzika-literatura spektaklo pri Maria Curie-Skłodowska. Komence de oktobro en Lublino rendevuos la universitataj diplomitoj. Universitato de Maria Curie-Skłodowska estis establita en oktobro 1944 kiel ŝtata altlernejo kun kuracista, naturscienca, agronomia kaj veterinaria fakultatoj. En la sekvaj jaroj ĝi subiĝis al multaj reorganizoj, kreiĝis novaj fakultatoj kaj studdirektoj. La Universitato solenante la 80-jariĝon de sia ekzisto fieras pri pli ol 267 mil diplomtioj.

El la elsendo 20.02.2024. Legas Maciek – 01′ 43″

Nelimigita aliro al informoj povas ŝajni avantaĝa elemento de la homara evoluo. Tamen ni ricevas pli da informoj ol ni kapablas alifari. Kiel atentigas sciencistoj similan situacion la homaro jam frontis dum la industria evoluo, kiam enorman kreskon de la produktado de fero kaj kemiaĵoj oni traktis kiel nemalhaveblan por la progreso. Nun ni jam scias, ke tio ligiĝis kun tiom seriozaj minacoj kiel nekontrolata fumemisiado el fabrikaj kamentuboj alkondukataj al la sengradigo de la medio kaj serioza minaco por la homa sano. Nun sciencistoj atentigas, ke kiel la elemento de la medio, en kiu ni vivas devas estis traktita ankaŭ la informa spaco. Tro da informoj, same kiel aerpoluado povas efiki malavantaĝe je homo. Tiun temon traktis aparte internacia sciencista kolektivo, kun partopreno de poloj, kadre de la eŭropa projekto Horizonto Eŭropo. La konkludo de ilia laboro estas, ke la ĉiutaga informpoluado kaŭzas kognas troŝarĝon, kiu ligita kun laco, temopremo kaj limigita kapacito de la labormemoro malfaciligas realigadon de farendaj taskoj. En la rilata publikaĵo sciencistoj menciis tri perceptonivelojn de informa troaŝarĝo, kiuj estas reciproke dependaj. Tio estas neŭronaj kaj kognaj mekanismoj sur la nivelo de individuo, decidoj kaj informpercepto kadre de la sociaj grupoj kaj tutsocia nivelo de interagado inter individuoj, grupoj kaj informliverantoj. Dum la kolektiva laboro informoj estas alifarataj sur individua nivelo, ili estas ankaŭ interŝanĝataj inter membroj de kolektivo. Tial la informfluon eblas trakti kiel plurnivelan reton kun nodoj, kiuj reprezentas individuojn, grupojn kaj tutajn sociojn kun ligoj, kiuj spegulas interagojn inter ili. Tio formas komplikan sistemon kun propra dinamiko. Laŭ esploristoj se transiro de administrebla informfluo al la informa troŝarĝo povas esti facila tasko, solvenda en fermita grupo, kaze du kaj pli da ligitaj grupoj eblas antaŭvidi subitajn ŝanĝojn. Por pli bone kompreni la kaŭzojn kaj sekvojn de informa troŝarĝo necesas prilbori mezurojn kaj modelojn por tia plurnivela, komplika grupo kaj sekve prilbori efikajn preventajn metodojn. La aŭtoroj sugestas samtempan komencon de organizitaj agadoj en tri sferoj – scienco, edukado, leĝdonado. La unua ligiĝas kun la financado de interbranĉaj esplorprojektoj pri ekologio de plurnivela informa troŝarĝo. La dua – similie kiel kaze de recikligado de forfalaĵoj- postulas instruadon de informekologio sur la lerneja nivelo. La tria signifas ekdiskuton de ĉi-sfere konfrmaj juraj reguligoj.

El la elsendo 10.02.2024. Legas Barbara – 03′ 36

Biologoj el la Bjalistoka Universitato informis pri la unuaj testorezultoj kun nova plastfolio protektonta birdojn kontraŭ vitraj spacoj. La testado estis la rezulto de la kunlaboro inter la Fondaĵo Vitraj Embuskoj, la aŭstra organizaĵo BirdShades kaj la firmo Unidevelopment SA. La kolizioj de birdoj kontraŭ la vitraj muroj konsistigas globskalan problemon. Nur en la Norda Ameriko – kie oni intense esploras la problemon – pereas jare de 100 milionoj ĝis eĉ unu miliardo da birdoj, kiuj koliziis ekzemple kontraŭ la vitromuroj de modernaj oficpluretaĝuloj. La testata en Bjalistoko speciala plastfolio provizita per UV, enhavas regule ripetiĝantan desegnon, kiun bone vidas birdoj, kvankam ĝi ne estas videbla de homoj. Ĝi povos fariĝi alternativo por glueblaj strioj kun nigraj punktoj, kiuj eĉ se efikaj damaĝas la estetikon de eksteraj muroj de konstruaĵoj. Al Bjalistoko oni liveris 300 kvadratajn metrojn de la testota plastfolio. La unuan fojon oni uzis ĝin en Eŭropo sur tiom granda spaco. Ĝi estis utiligita sur la eksteraj muroj de la Matematika Fakultato de la Bjalistoka Universitato kaj la unuaj rezultoj estas pozitivaj, kvankam por deklari firman opinion estas necesa kelksezona testado. Krome oni volas ekzameni ĉu la noveca plastfolio efikas rilate al diversspeciaj birdoj. Ĉiukaze, ke en Bjalistoko oni konstatis, ke en la jaroj 2012-2021 eĉ unu kvarono de la mortaj birdoj sur la tereno de la universitato pereis en la sekvo de kolizio kontraŭ la vitraj muroj. Post la uzo de la folio tiu elcento malkreskis ĝis 10 procentoj.

El la elsendo 30.01.2024. Legas Maciek – 02′ 05″

Ĉiam pli ofte pacientoj ricevas la rezulton de radiografio surdiske anstataŭ pere de filmo, dume radiofilmoj daŭre estas uzataj en multaj sancentroj. Tiel ili disponas pri amaso da rentgenumaj, radiografiaj forfalaĵoj, kiuj – estas multe pli valoraj ol unuarigarde ŝajnus – pro la enestanta en ili arĝento. Oro aliflanke estas reakirebla el la elektronikaj forfalaĵoj. Ne multaj personoj konscias pri tio. Tamen la oficiala brita monemisiejo The Royal Mint el la recikligita arĝento kaj oro produktas kaj ofertas al la klientoj origianalajn ekoornamaĵojn. Tiu ĉi la plej malnova brita firmao kaj oficiala monemisiejo ligis kunlaboron kun la firmao Betts Metalas, kiu de pli ol 250 jaroj reakiras noblajn metalojn el forfalaĵoj. Ĝi kolektas la radiografaĵojn, kiuj sekve estas maŝine erigataj kaj subigataj al kemia traktado por apartigi arĝenton. Ĝi estas sekve elfandata kaj rafinata ĝis la 99,9-procenta pureco kiel ĉiu alia fonto de pura arĝento. La brita reĝa monemisiejo reakiras krome oron el elektronikaj forfalaĵoj, aplikante la kemian procedon de la kanada firmo Excir, kiu kapablas reakiri pli ol 99 procentojn de noblaj metaloj ene de kelkaj minutoj. Ĉiujare en la tuta mondo oni produktas pli ol 50 milionojn da tunoj da elektroforfalaĵoj (presitaj cirkvitoj, poŝtelefonoj), el kiu kvanto nur 20 procentoj estas recikligataj kaj en la sekvo en la rubujon trafas noblaj metaloj kun la valoro de ĉ. 57 miliardoj da usonaj dolaroj. Ne mirige, ke komencis aperi firmaoj, kiuj volas uzi la ŝanĉon profiti de tio, des pli ke noblaj metaloj en rubaĵstokejoj kreas gravan ekologian problemon. Aldone juvelistoj utiligantaj la reciklinigitan arĝenton kaj oron asertas, ke ili laŭ sia kvalito ekvivalentas al minataj metaloj. La reciklinigita defio tentas, konsiderante, ke laŭ la ekspertoj la foruzitaj aŭ difektitaj elektronikaĵoj enhavas 7 procentojn de la monda orrezervo.

El la elsendo 20.01.2024. Legas Barbara – 02′ 57″

Sciencistoj el NASA informis pri eksterordinara malkovro koncernanta elementon necesan por vivkreiĝo sur Encelado, unu el pli ol cent lunoj de la Saturno. La esploroj konfirmis krome, ke en la oceano troviĝanta sub ĝia glalcikupolo troviĝas mistera fonto de kemia energio, kio kreskigas la verŝajnon, ke la vivo povas tie evolui kaj daŭri. Tiu ĉi nova malkovro de astronomoj de NASA baziĝas sur donitaĵoj de la sondilo Cassini monitoranta la gigantan elŝprucon de glacigrajnoj kaj akvovaporo sur tiu ĉi saturna luno. Jam pli frue oni konfirmis, ke ĝi estas riĉa je organikaj kombinaĵoj necesaj por la vivo. Nun la listo estis vastigita je hidrogena cianido. Laŭ Jonah Peter, doktoriĝanto en Harvard-universitato ĉi tiu malkovro estis aparte ekscita, ĉar temas pri elirpunkto por plimulto de la teorioj pri vivdeveno. Hidrogena cianido, kiu estas forta veneno estas unu el la plej gravaj kaj ĉiuflankaj partikloj necesaj por kreiĝado de aminoacidoj, sur kiuj baziĝas konata al ni vivo. La malkovro krome malkaŝas ankoraŭ unu gravan aspekton, kiu povus esti nemalhavebla por konservi la menciitan vivon. Tio estas la fonto de kemia energio en la oceano de Encelado. Kevin Hand z Jetpropulsa Laboratorio de NASA, la kunaŭtoro de la esploroj, asertas, ke se laŭ la vidpunkto de energio metanogenezo memorigas etan horloĝan baterion, la nunaj esploroj elmontras, ke la oceano de Encelado povas oferti ion en la speco de aŭtomobila akumulatoro kapabla liveri grandkvante energion al ĉiu ĉeesta tie vivo. Encelado evidentiĝas unu el la plej promesoplenaj lokoj en nia sunsistemo, se temas pri la serĉado de la vivspuroj.

El la elsendo 10.01.2024. Legas Barbara – 02′ 29″

La centro por la kosmaj esploroj de la Pola Sciencakademio kaj Light Polution Think Tank publikigis raporton pri la lumpoluado en Pollando. Kiel rezultas el ĝi super Pollando ne plu ekzistas la natura nokta ĉielo. La plej hela loka lokalizo estas la varsovia placo antaŭ la Palaco de la Kulturo kaj Scienco, kvankam la plej helaj estas en la landa konsidero la forcejoj. La troa lumo perturbas dormon kaj metabolon negative influante homojn, bestojn kaj plantojn. 58 procentoj de polaj loĝantoj ne havas ŝancon vidi la Laktovojon kaj por 20 procentoj de la landa populacio la nokta ĉielo estas tiom hela, ke dum la tuta diurno, t.e. 24 horoj ĝi postulas la tagan vidkapablon. La pola leĝaro ne traktas la troan lumemisiadon kiel poluadon, male al bruo aŭ fumnebuloj. Dume laŭ doktoro Tomasz Ściężor el la Krakova Politekniko, la kunaŭtoro de la raporto, la dumnokta lumefikado perturbas la internan biologian horloĝon, kio sekvas per perturboj en dormo kaj metabolo, apartenantaj al unu el la civilizaciaj malsanoj. Satelitaj analizoj elmontris, ke la teritorio de Pollando el la ĉirkaŭtera orbito fariĝis pli hela almenaŭ je 6 procentoj en 2022 kompare al la pasinta jardeko. Tio estis la plej hela jaro en la historio de la observadoj. En tiaj urboj kiel Varsovio, Lodzo, Krakovo, Gdansko kaj Poznano nokto praktike de ekzistis. La plej bona situacio regis en la Bieŝĉada montoĉeno, kie la ĉielo estis pli hela je apenaŭ 6 procentoj ol la ĉielo ne poluita de la lumo. La nokta prilumado de diversaj objektoj sendube apartenas al unu el la civilizaciaj atingaĵoj tamen nepripensita kaj troa prilumado de ili dumnokte kondukas al lumpoluado. Ne temas pri tio, ke oni rezignu pri la nokta prilumado, sed ke la noktan prilumadon oni apliku racie ne senigante sin mem kaj la aliajn je la eblo sane vivi en la sana medio. La raporto ne nur atentigas pri la probemo de lumpoluado, sed liveras aferkernajn, sciencpruvitajn argumentojn por krei landan politikon de la ekvilibra prilumado.

El la elsendo 30.12.2023. Legas Barbara – 03′ 07″

Polaj ornitologoj en la nuna jaro jam fine de julio konstatis la unuajn grupiĝojn de cikonioj kaj iliajn forfugojn al la varmaj landoj. Eksterordinare frue, ĉar kutime tio okazas nur meze de aŭgusto. Dume oni antaŭnelonge fotis blankan cikonion en la nesto en la loko Zębowo en la okcidenta landoparto. Evidentiĝas, ke tio ne estas unusola kazo de la vitrumanta en Pollando cikonio, dum ni preferus kredi, ke cikonioj jam delonge troviĝas en Afriko. Evidente kelkaj cikonioj ne forflugas pro objektivaj kaŭzoj, ĉar iuj estas feblaj, vunditaj aŭ post la rompita flugilo ne riskas longdaŭran flugon. Nun tamen ŝajnas, ke la birdoj ne forflugas laŭ propra elekto aŭ forflugas je malpli longa distanco. Kutime blankaj cikonioj entreprenas longdistancan migradon alflugante eĉ la Sudan Afrikon, Zimbabvon aŭ Mozambikon. Parto haltas en la saharia Afriko, en Etiopio, Somalio kaj Sudano, kelkaj eĉ en la Proksima Oriento. Kaze de la polaj cikonioj okazas ĉiam pli ofte, ke ili haltas por la tuta vintro en Bulgario aŭ Turkio. Simile kondutas cikonioj el Hipanio kaj Portugalio. Kiel sciate cikonioj ĉiel evitas flugi super la maro, kie ne aperas tipaj por la kontinento varmaj termikaj aerkolonoj. Tiel do por la polaj cikonioj la transflugo limiĝas al distanco super Bosforo, por la hispanaj kaj portugalaj al distanco super Ĝibraltara Markolo. Laŭ ornitologoj ni atestas gravajn evoluŝanĝojn. La cikonioj forflugadis pro manko de nutraĵoj kaj pro tro malaltaj temperaturoj. Sed nun la vintraj temperaturoj fariĝas pli altaj kaj la nutraĵoj estas facile atingeblaj en rubujoj, kial do forflugi? Aldoniĝas al tio ŝanĝoj okazantaj en Afriko mem, kie la areo de Saharo vastiĝas kaj cikonioj devas traflugi pli grandan distancon por trovi taŭgan paŝtoterenon. Tio ne valoras la flugostreĉon kaj flugoriskon aparte, se la vintroj en Eŭropo estas ĉiam pli mildaj. Antaŭ kvar jaroj ankaŭ hungaroj publikigis donitaĵojn pri tio, ke multaj hungaraj cikonioj rezignas pri la forflugo. Ĝis nun la cikonia vivritmo estis tre akurata. Multaj ornitologoj asertis, ke laŭ ĉi tiu regula ritmo eblas laŭvorte reguligi horloĝojn kaj kalendarojn. Nun ĉio komencis ŝanĝiĝi.

El la elsendo 20.12.2023. Legas Barbara – 03′ 18″

La pola fondaĵo WWF Polska dum jaroj realigis projekton revenigi linkojn en la regionon Mazury, en la nordorienta Pollando. Nun daŭras la programo de la revenigado de linkoj en la nordokcidentan landoparton. Lastatempe estis tie enkondukitaj tri laŭvicaj animaloj, tiel ke en tiu ĉi regiono vivas jam 79 linkoj. Kiel klarigas natursciencistoj en la norda parto de la lando estas pli bonaj vivkondiĉoj por ĉi tiuj bestoj, ĉar la arbaroj estas pli sovaĝaj kaj homoj malpli intervenas tie. La enkondukataj en la naturajn kondiĉojn linkoj unue estas bredadaj en fermitaj vivejoj kaj havas la kontakton kun homoj, tial natursciencistoj devas kontroli, ĉu ili bone adaptiĝas al la vivo en la sovaĝaj kondiĉoj, ĉu ili havas problemojn kun ĉasado, kion ĉasas kaj ĉu proksimiĝas al la homaj vivejoj. Ĉiu besto estas provizita per telemetraj kolrimenoj ligitaj kun tutmonda loktrova sistemo, GPS. Linkoj en la natura medio reguligas la populacion de cervedoj, kiuj povas kaŭzi damaĝojn en la arbaraj kultivejoj. Ili ĉasas ankaŭ vulpojn, niktereŭtojn kaj martesojn. Dank’ al tio en la regionoj, en kiuj vivas linkoj eblas enkonduki urogalojn kaj tetrojn, kies ovoj sen linkoj fariĝas predo de vulpoj kaj niktereŭtoj. Natursciencistoj premisas, ke kun la tempopaso linkoj reaperos sur la tereno de la tuta norda Pollando.

El la elsendo 20.12.2023. Legas Maciek 01′ 46″

Ĝis la 11-a de decembro 2023 okazas la 7-a Silezia Festivalo de la Scienco, kiu estos ligita kun la inaŭguro de la solenadoj Eŭropa Urbo de la Scienco 2024 – Katowice. La festivalo kalkuliĝas al la plej grandaj popularsciencaj eventoj en Pollando kaj en Eŭropo, organizataj de la altlernejoj de Katowice-vojevodio. La festivala programo antaŭvidas kelkcent eventojn, ligitajn kun la scienco kaj arto. Temas pri prelegoj, laborrenkontoj, sciencaj demonstroj, ekspozicioj, koncertoj, diskutoj, debatoj kaj renkontiĝoj kun specialaj gastoj. En la loka Internacia Kongesa Centro estas aranĝitaj ses sferoj dediĉitaj al klimato kaj medio, sano kaj vivikvalito, industrio de la futuro, sociaj novumoj, la industria kaj kultura heredaĵo, kreemo kaj kritiko. Dum la festivalo komenciĝas la solenaĵoj ligitaj kun proklamo de Katowice la Eŭropa Urbo de la Scienco 2024. La unuan fojon en la historio tiun ĉi titolon ricevis urbo el la Centra-Orienta Eŭropo. Dum la festivalo estis planita la plej granda scienca kongreso en la Unio – EuroScience Open Forum, kiun sekvos programo disvolviĝonta dum 50 sciencaj semajnoj.

El la elsendo 10.12.2023. Legas Milada – 01′ 53″

La kronvirusa panedmio kaŭzis firman, negativan influon je la cerbofunkciado ĉe personoj pli ol 50-jaraĝaj haste akcelante malpliboniĝon de iliaj kognaj funkcioj, sendepende de tio, ĉu ili malsanis aŭ ne. La esploroj estis gviditaj de britaj sciencistoj el la universitato en Exter kaj la londona King’s College. La sciencistoj analizis testojn pri la cerbofunkciado de 3142 personoj, kiuj partoprenis la projekton Protect, kiu estis inaŭgurita en 2014 kaj planita por 25 jaroj, por kompreni la cerbofunkciadon ĉe personoj pli ol 40-jaraĝoj. La testitaj personoj en la aĝo de 50 ĝis 90 jaroj loĝis en Britio kaj iliaj testoj koncernis la mallongdaŭran memoron kaj la kapablon fari, solvi komplikajn taskojn. Montriĝis, ke la malpliboniĝo de la kognaj funkcioj konserviĝis ne sole en la tempo de la unuaj trudizoliĝoj, sed ankaŭ en la dua jaro de la pandemio, kiam la sanrigoroj estis mildigitaj, kio sugestas firmajn, nerevenigeblajn negativajn sekvojn. Samtempe en ĉiuj aĝgrupoj oni notis pli ol 50-procentan malkreskon de la interna memoro kaj de plenumfunkcioj. La aŭtoroj de la ekzamenoj gviditaj de profesoro Anne Corbett atentigis pri vico da faktoroj, kiuj povis aldone kaŭzi la akcelon de la cerbofunkcia malkresko, kiel kreskanta soleco, deprimo, malkresko de la fizika aktiveco, pli signifa konsumado de alkoholo kaj sekvoj de la malsano mem. La sciencistoj konkludis pri la neceso konsideri vastskalajn sekvojn de sanrigoroj – kiel la trudizolado, kiam oni planos estontajn pandemirigorojn. Samtempe personoj en la aĝo 50+, kiuj spertis la pandemion devas entrepreni agadojn por protekti sanon de siaj cerboj, al kiuj agadoj apartenas fizika aktiveco, sana dieto kaj flegado de sociaj kontaktoj.

El la elsendo 30.11.2023. Legas Barbara – 02′ 45″