Sciencaj informoj

La voknomoj, personaj nomoj estas universalaj en diversaj kulturoj kaj lingvoj. Ili estas parto de nia identeco kaj helpas en la komunikado, tamen atribuado de individuaj personnomoj estis konsiderata kiel escepte homa karakterizaĵo. Tamen nun dank’ al esploroj de sciencistoj el Kolorada Ŝtata Universitato (CSU) ni eksciis, ke vivantaj libere afrikaj elefantoj (Loxodonta africana) „alparolas” unu la alian helpe de sonoj, kiuj enhavas komponanton, kiu identigas individuon kaj memorigas nian personan nomon. Post kiam sciencistoj reaŭdigis al la animaloj la registritajn sonojn la „alparolataj” elefantoj vigle reagis je ili, sonreagante aŭ proksimiĝante al la sonfonto. Sonoj adresitaj al aliaj elefantoj elvokis malpli viglan reagon. Elefantoj same kiel homoj vivas en evoluintaj socioj kaj estas tre komunikemaj. Same kiel homoj ili funkcias en grupoj familiaj, sociaj kaj klanaj. La elefantoj krom voĉe komunikas inter si helpe de rigardo, odoro kaj tuŝo. Tamen iliaj voĉoj peras multajn informojn inkluzive de tiuj pri individua identeco, aĝo, emocia stato kaj socia adaptiĝo. Iliaj voĉoj okupas vastan frenkventan spektron kaj iliaj infrasonoj ne estas aŭdeblaj por la homa oreloj. Uzante ilin elefantoj povas kunordigi grupajn moviĝojn je longaj distancoj. En la esploroj sciencistoj analizis elefantajn voĉojn registritajn en la jaroj 1986-2022 en la kenja Samburu-rezervejo kaj en la Nacia Parko Amboseli lime de Tanzanio. Sume estis registritaj 470 individuaj voĉoj direktitaj de 101 „alparolantoj” al 117 „voĉadresitoj”, „nomadresitoj”. Sciencistoj konsideris sole sonojn, voĉojn direktitajn al indentigebla, unuopa animalo. Kurt Fristrup el Kolorada Ŝtata Universitato prilaboris novecan teknikon de alifarado de sonoj por malkovri subtilajn diferencojn en la sonstrukturo. Sekve, kun la ĉefaŭtoro de la esploroj Michael Pardo li trejnis modelon de maŝina lernado por ĝi senerare identigu, baziĝante sole sur ĝiaj akustikaj proprecoj, kiun elefanton celis koncerna sono.   La esploroj elmontris ankaŭ, ke elefantoj simile kiel homoj ne ĉiam alparolas unu la alian per la „nomo”. La vokado per „nomo” estis pli ofta je foraj distancoj aŭ kiam maturaj elefantoj komunikis kun junaj bestoj. Maturaj elefantoj pli ofte ol la junaj uzis la nomalparolojn, kio povas signifi, ke ellerno de alparolado povas daŭri jarojn. Scienistoj samtempe argumentas, ke la novaj malkovroj pri kognaj kapabloj kaj komunikado de elefantoj subtenas argumentojn favore al ilia protekto. Ili estas minacitaj pro formorto pro ŝtelĉasado kaj perdo de vivejoj. La lasta minaco ligiĝas kun la fakto, ke pro sia dimensio elefantoj bezonas multan lokon kaj povas estis minacaj por homoj kaj iliaj havaĵoj.

El la elsendo 30.07.2024. Legas Barbara – 04′ 04″

Advanced Grant estas prestiĝa konkurso de la Eŭropa Konsilio por la Sciencaj Esploroj, kiu subvencias ambiciajn esplorprojektojn. En la eldono 2023 ricevis ĝin i.a. Karol Życzkowski, profesoro de la Instituto pri Teoria Fizikio de la Jagelona Universitato, prezidanto de la Centro de Teoria Fiziko de la Pola Sciencakademio. Profesoro Karol Życzkowski ricevis la subvencion en la alteco de pli ol 2 milionoj 250 mil eŭroj. Lia projekto sub la nomo “TAtypic” koncernas la kvantuman mekanikon, kaj tute aparte strukturojn, kiuj povas esti esencaj por evoluigi la kvantumajn informadon kaj teknologiojn. Ĝia cefa celo estas esplori proprecojn de tipaj kvantumaj statoj kaj kanaloj kaj ankaŭ identigo de elektitaj stukturoj kun ekstremaj proprecaj taŭaj por alifarado de kvantuma informado. Ekde 2020 profesoro Życzkowski okupas avanan lokon en la listo de la vivantaj laborantoj de la Jagelona Universitato en la grupo Top 2 proc en la rangolisto de scienciatoj prilabrita de Elsevier kaj Stanford Universitato. Pri liaj sciencaj atingaĵoj informas la retejo de la Jagelona Universitato. Profesoro Życzkowski estas krome plurfoja laŭreato de subvencoj de la Nacia Scienca Centro. I.a. en kunlaboro kun sciencistoj el Portugalio, Slovenio, Germanio kaj Norvegio li realigas la projekton DQUANT pri kvanumaj prikalkuloj kaj kaoso kun energidisipo, kiu ricvis subvencion en internacia konkurso QuantERA Call 2021.

El la elsendo 20.07.2024. Legas Barbara – 02′ 03″

Fizikisto, d-ino Olga Malinkiewicz, la kunfondintino kaj teknologia direktoro de la firmao Saule Technologies estis distingita de la Eŭropa Patentuma Oficejo per Eŭropa Inventista Premio. La porokaza solenaĵo okazis en la ĵusaj tagoj en Meditereanea Konferenca Centro en Valetta, Malto. D-ino Olga Malinkiewicz superis rivalojn el Finnlando kaj Francio per la aŭtora malmulekosta metodo produkti sunĉelojn el la mineralo „perowskit”. Ŝia firmao Saule Technologies estas la unua, kiu komencis ilian produktadon. Perowskit estas granda grupo de mineraloj kun kristala kuba strukturo. Ĝia nomo deriviĝas de la natura mineralo kalcia titanato (IV) CaTiO3 malkovrita en 19-a jarcento. La perovskitiaj ĉeloj, agnskitaj de multaj specialistoj kiel estoteco de fotovoltaiko, konsisitigas pli leĝerajn, pli produktivajn kaj malpli kostajn sunkolektilajn materialojn ol ĝenerale aplikataj aktuale ĉeloj siliciaj.

El la elsendo 10.07.2024. Legas Barbara – 01′ 22″

Pasintjare dum la arkeologiaj foslaboroj en la regiono, kiu estas restaĵo post la urbo Hattusa ests malkovritaj enigmaj tabuletoj perskribitaj de nekonata hindoeŭropa lingvo. Hattusa eniras aktuale la konsiston de la turka Anatolio, kaj siatempe estis parto de la hitita imperio, ĝia ĉefurbo. Post esploroj evidentiĝis, ke temas pri la lingvo >kalašma<, kies origino radikas en la bronza epoko kaj kiu estis aplikata en la Hitita Imperio. Hititoj vivis sur ĉi tiu tereno en la periodo inter 1650-a kaj 1180-a jaroj antaŭ Kristo. Dank’ al la elfositaj 174 tabuletoj kaj malĉifro de iliaj tekstoj eblas pli bone kompreni la tiamajn hititaj ritojn kaj realaĵojn de la ĉiutaga vivo. La gvidanta la sciencistan skipon Daniel Schwemer el Vicburga Universiato informis, ke ĝis nun eblis malĉifri i.a. hititan ritan teston. Troviĝas en ĝi referencoj al regiono situanta ĉe la nord-okcidenta rando de la Imperio. Tio povus esti la ĉirkaŭaĵoj de la nunaj urboj Bolu aŭ Gerede. Scienicistoj akiris pruvojn pri plurlingveco kaj plurkultureco de la tiama Anatolio. Kio estas grava la tabuletaj tekstoj ne enhavas novan alfabeton. La tekstoj estis skribitaj per kojna skribo el Mezopotamio. Laŭ esploristoj la malĉifritaj tekstoj en novembro povus ektroviĝi en la reto, tiel ke ĉiuj interesiĝantoj povu kun ili konatiĝi. En la preparo estas ankaŭ oficiala publikaĵo sumigonta la ĝisnunajn atingaĵojn kaj sukcesojn.

El la elsendo 10.07.2024. Legas Barbara – 01′ 57″

En majo 2024 al la Luno dum kelkaj semajnoj celis la ĉina sondilo Chang’e 6, kiu surgrudiĝis ĉe ĝia nevidebla flanko. La celo estis kolekti provaĵojn de rokoj kaj lunregolito, tio estas loza materialo sur ĝia surfaco. Apenaŭ kelkdek horojn poste la kolektita materialo forlasis la Lunon kaj post denova kelksemajna veturo atingis la Teron. Tio estis la unua en la historio misio, dum kiu la rokprovaĵoj estis prenitaj de sur la nevidebla flanko de la Luno. Laŭ la ĉinaj amaskomunikiloj en la lunregolito sciencistoj malkovris nature aperantajn grafentavolojn. La spektrostropiaj esploroj laŭ Raman-tekniko ebligis identigi en la provaĵoj kelktavolan grafenon, kiu konsistas el du ĝis dek tavoloj, kion ĝis nun sciencistoj kapablis akiri nur en la teraj laboratorioj. La strukturo de grafeno elmontras, ke ĝi povas esti la rezulto de la interago de la surfaco kun la sunvento, do konstanta fluo de la elementoj emisiataj de la Suno, kiuj pro manko de atmosfero rekte frapas la Lunsurfacon. Krome povas esti konsiderita influo de vulkanerupcioj, kiuj estis okazantaj en la junaĝo de la Arĝenta Globo. Ĉinaj sciencistoj jam nun ofertas provaĵojn al kolegoj en la tuta mondo kaj povas esti, ke tio estos esplormateralo por multaj jaroj. Ĉiuaze tiu malkovro laŭ parto de sciencistoj povas influi la ĝeneralan teorion pri la kreiĝo de la Luno en la sekvo de kontraŭpuŝiĝo de la Tero kaj malgranda planedo Mars-dimensia antaŭ pli ol kvar miliardoj da jaroj. Tiun teorion ĝis nun favoris esploroj de rokoj venigitaj sur la Teron dum la programo de la misojn Apollo realigitaj en la jaroj 1969-72. La kolektitaj tiam provaĵoj atestis, ke la Luno estas senigita de provizoj de karbo. La nuna malkovro de grafeno sur la Luno ŝanĝas ĝian bildon, ĉar en maniero evidenta elmontras, ke sur la Luno okazas la procezo de ellaso de karbo kaj ĝia poioma amasiĝado sur la surfaco. Ne eblas ankoraŭ juĝi, ĉu malkovro de grafeno sur la Luno faligos la ĵus menciitan teorion pri la kreiĝo de la Luno kaj devigos ŝanĝi nian rezonadon pri la historio de la Tero kaj eĉ la tuta Universo. Sciencistoj al la tuta malkovro rilatas relative skeptike, nome povas ekzisti malpli komplikaj solvoj de la surprizaj informoj pri grafeno sur la Luno. Povas esti, ke grafeno en la ĉinaj provaĵoj, kreiĝis sekve de frapo de meteorito kontraŭ la surfacon de la Arĝenta Globo. Nun esplorenda estas la vera origino de grafeno sur la Luno kaj sekve difino kiel efektive kreiĝis la ununura natura satelito de la Tero.

El la elsendo 30.06.2024. Legas Barbara – 03′ 34″

La dua duono de junio estas tempo de la plej mallongaj noktoj en la jaro. En la norda Pollando, dum la sennubaj tagoj la hela horizonto povas daŭri eĉ ĝis la 23-a horo. Tio estas eksterordinara periodo, dum kiu homoj festas la Sankt-Johanan nokton, la somermezan nokton. Sed tiuj tagoj ne okazas akurate dum la plej malonga nokto de la jaro, sed 2-3 diurnojn poste. La nunjara somera solstico en la norda hemisfero (vintra solstico en la suda hemisfero) laŭ la pola tempo pasas ĝuste hodiaŭ la 20-an de junio je la 22 horo kaj 50 minutoj kaj okazos pli frue ol antaŭ 228 jaroj, tio estas en la 1796-a jaro. La somera solstico okazas, kiam la norda poluso de la Tero estas plej forte klinita al la Suno. Ĉi tiu pozicio rekte influas la plilongigon kaj mallongigon de la tago. Kiel klarigas Ethan Siegel en Big Think-paĝo la kialo de tio radikas en la gregoria kalendaro. Karakterizas ĝin iu fluktuado kaŭzanta, ke konkreta dato surtere maksimume fidele spegulas la stituon de nia planedo rilate al la Suno. Lakone dirante la tempo de plena rotacio de la Tero ĉirkaŭ la Suno ne ekvivalentas al la meza jarlongo premisita de la gregoria kalendaro. Pro tio ĉiun kvaran jaron ni havas la superjaron, en ku februaro havas nur 29 tagojn. Tamen en superjaroj, la momento de la somera solstico (same kiel la vintra solstico kaj ambaŭ ekvinoksoj) okazas ekzakte 18 horojn, 11 minutojn kaj 14,87 sekundojn pli frue. Tial, la gregoria kalendaro havas krome mekanismon por “forigi superjarojn” en la kazo de jaro, kiu finiĝas per du nuloj, sed la unuaj du ciferoj ne estas divideblaj per kvar. Rezulte, 2000-mila jaro estis superjaro, sed 1900 ne estis, kaj ankaŭ ne estos 2100-a jaro. La sciencisto klarigas do, ke en la nuna sistemo, en ĉiu posta superjaro, la somera solstico okazas 45 minutojn pli frue. Tio finfine kondukos al situacio, kiam en 2096 (la lasta superjaro en la nuna jarcento) la somero komenciĝos la 20-an de junio je la 8:32 horo de la pola tempo (kaj la 19-an de junio sur la insuloj de Oceanio). Tiam la tuta “ciklo rekomenciĝos” kaj ni denove festos la astronomian komencon de la plej varma sezono la 21-an de junio.

El la elsendo 20.06.2024. Legas Barbara – 03′ 25″

Oni asertas, ke la homa kapablo senĉese evoluigi novajn konojn kaj peri ilin al aliaj fundamentas la homan lokon en la mondo. Ĝis antaŭnelonge estis asertite, ke tiu trajto distingas homon disde aliaj estaĵoj. Tamen en multaj esploroj de la lastaj jaroj sciencistoj elmontris, ke kondutoj perataj socie aperas ankaŭ inter animaloj. Kiel ekzemplo povas roli disvastiĝantaj kantoj inter birdoj aŭ regionaj ĉasstrategioj de orkoj. Fojfoje tiuj kondutoj estas dum la tempopaso perfektigataj kaj plibonigataj. Do, iuj bestoj manifestas la kapablon de la socia lernado, do lernas kiel ion fari observante alian samspecian beston. Antaŭnelonge en „Nature” aperis informoj pri la kapablo de burdoj lerni en la grupo komplikajn, pluretapajn, sinsekvajn taskojn pere de sociaj interagoj. La rilatajn esplorojn faris sciencistoj el Queen Mary University en Britio. Ili pretigis specialan eksperimenton, por kiu estis konstruita aranĝaĵo, kiu ofertis al burdoj kiel premion dolĉan frandaĵon. Tamen por ĝin atingi necesis superi duetapan baraĵon. Unue necesis ŝovi unu elementon de la aranĝaĵo por povi movi la alian malantaŭ kiu la dolĉa frandaĵo troviĝis. Do burdoj devis efektivigi du apartajn farojn en difinita sinsekvo. La trejnado de burdoj ne estis facila kaj necesis komence helpi ilin jam ĉe la unua etapo liverante krompremion por konservi ilian motiviĝon. La eksperimenta konstruaĵo estis konceptita tiamaniere, ke estu tute sendube, ke burdo mem ne „elpensus” la solvon. Netrejnitaj burdoj ne kapablis memstare aliri frandaĵon. Tamen tiuj, kiuj observis la trejnitan individuon facile lernis la tutan sinsekvan konduton por akiri la premion. Per tio la eksperimento ne finiĝis. La sciencistoj kunigis sekve 15 trejnitajn burdojn en parojn kun „novicoj”, kiuj observis kiel specialistoj solvas la enigmon. El inter 15 observantaj insektoj 5 ellernis la procedadon kaj akiris dolĉan premion. Tio – laŭ la britaj sciencistoj – pruvas, ke burdoj posedas certajn eblojn de la socia lernado, kiujn oni asertis ekskluzive homaj. Ili kapablas dividi kaj akiri kondutojn, kiuj superas iliajn individuajn kognajn eblecojn. Eĉ se komence necesis trejni burdojn, la aliaj imitantaj insektoj lernis la tutan sinsekvan kondukton nur observante jam spertajn individuojn. Tiuj burdoj, al kiuj oni ne permesis observi trejnitan insekton neniel sukcesis. La kapablo de burdoj lerni de siaj kunuloj la solvadon de kompleksaj problemoj sugestas virtualan vojon al kultura perado kaj novigado superanta la individuajn lernkapablojn, kiun faris pli frue aliaj specioj. Povas do, ke multaj fascinaj trajtoj konstatitaj ĉe la socie vivantaj insektoj, kiel strukturo de abelaj kaj vespaj nestoj aŭ kutimoj de formikoj bredantaj afidojn kaj kultivantaj fungojn povis komence populariĝi pere de kopiado de kondutoj de la tiel nomataj novigantaj insektoj antaŭ ol tiuj trajtoj fariĝis elemento de specifa kondutrepertuaro de konkreta specio.

El la elsendo 10.06.2024. Legas Barbara – 04′ 29″

La premio COPERNICUS, atribuata ĉiun duan jaron ekde 2006 fare de la Fondaĵo de la Pola Scienco kaj la germana esplorfondaĵo DFG estis en la nuna jaro atribuita la 10-an fojon. Oni distingas per ĝi paron de kunlaborantaj kun si sciencistoj el Pollando kaj Germanio. En 2024 ricevis ĝin la kunlaborantaj de pli ol 20 jaroj profesoro Andrzej Udalski el la Astronomia Observatorio de la Varsovia Universitato kaj profesoro Joachim Wambsganss el la Hajdelberga Uniwersitato. La premio agnoskas iliajn komunajn esplorojn kaj atingaĵojn pri la ekstersunsistemaj planedoj. Profesoro Udalski kaj profesoro Wambsganss malkovris la unuan ekstersunsisteman planedon kun ekstreme malgranda maso, ĉirkaŭ kvinoble pli pezan ol la Tero. Ili difinis ankaŭ, ke ĉirkaŭ preskaŭ ĉiu stelo en la Laktovojo orbitas planedo. Tiel Wambsganss kaj Udalski alportis gravan kontribuon al la esploroj pri la ekstersunsistemaj planedoj kaj al ilia pli bona kompreno. La malkovroj de ambaŭ sciencistoj estis notitaj en multaj publikaĵoj, i.a. en la prestiĝa „Nature”, ili estis honoritaj per multaj fakaj distingoj. La premio en la alteco de 200 mil eŭroj atribuata egale al la laŭreatoj fare de la du organizoj povas esti utiligata por pliaj sciencaj esploroj kaj firmigo de la pola-germana kunlaboro. La enmanigo okazos en oktobro en Berlino. Andrzej Udalski studis kaj doktoriĝis en Varsovio, li estas profesoro en la Astronomia Observatorio de la Varsovia Universitato. Oni agnoskas lin kiel la pioniron de gravita mikrolensado en astronomiaj observadoj. Al liaj plej grandaj atingaĵoj apartenas lanĉo, perfektigo kaj evoluigo de la projekto OGLE, scienca eksperimento de observa astronomio. Ĝia ĉefa tasko estas la serĉado kaj observado de mikrolensaj efikoj. Joachim Wambsganss studis astronomion kaj fizikon en Hajdelbergo kaj Munkeno, kie li doktoriĝis. Li faris postdoktoriĝajn studojn en Usono. Li estas univeristata profesoro en Hajdelbergo kaj ĝis nun tiun funkcion li plenumas en ARI. En sia laboro li i.a. kreis teriojn kaj modelojn pri apliko kaj efikado de mikrolensado.

El la elsendo 30.05.2024. Legas Barbara – 02′ 55″

En la epoko de ĉieĉeesta bruo homoj perdas la kapablon atente aŭskulti. Oni alarmas, ke infanoj kaj junularo bezonas aŭskultoedukadon. En Pollando ekde 2021 funkcias fondaĵo Audomania, kiu kun aŭdoekologoj informas pri la sekvoj de akustika poluado, minacoj rezultantaj el la malkapablo atente aŭskulti kaj laboro ĉe bazo. Ĝi signifas laborrenkontojn pri atenta, komprenema aŭskultado en lernejoj kaj altlernejoj. Kvankam dum la aŭskultado ni pasigas 60 procentojn de la tempo dediĉita al la komunikado ni memoras apenaŭ 25 procentojn de la aŭdita enhavo. La esploroj en la Universitato en Minesoto elmontris, ke meze homo memoras nur duonon de la ĵus aŭdita informo sendepende kiomgrade estis konvinkita, ke aŭskultas. Similajn konkludojn oni prezentis en raportoj el la Ŝtata Universitato de Florido kaj el la Ŝtata Universitato en Miĉigano. Oni informas en ili, ke du monatojn post la aŭdita parolado meza aŭskultinto memoras nur 25 procentojn de tio, kio estis dirita. Karakterizas nin tendenco forgsi de duono ĝis unu triono de la aŭdita mesaĝo en la daŭro de la unuaj 8 horoj. Ofte en tiu mallonga periodo ni forgesas pli ol dum ses sekvaj monatoj. Laŭ ekspertoj la ĝenerala malkapablo aŭskulti ligiĝas signife kun eduksistemo, en kiu la atenton oni donas ĉefe al la arto legi dum praktike estas neglektita la arto aŭskulti, kiu postulas koncentriĝon pri sono, ĝian komprenon kaj reagon. Laŭ Monda Sanorganizo ĝis 2050 ĉiu kvara persono en la mondo suferos aŭdoperdon. La homaj oreloj estas elmetitaj je centoj da sonoj kaj senĉesa sonstimulado. Ĉiam pli da tempo ni pasigas ĉe komputiloj kaj plurmediaj telefonoj. Ĉio ĉi influas mankon de sondistanciĝo, malfacilaĵojn pri koncentriĝo kaj problemojn kun la komunikado. La ĉieĉesta bruo kaŭzas, ke ni lernas ne aŭdi la atingantajn nin sonojn.

El la elsendo 20.05.2024. Legas Barbara – 02′ 40″

Profesoroj Kensuke Miyamoto kaj Junichi Ueda el Japonio estis premiitaj per la Medaloj de Michał Oczapowski-2023 pro sia enorma kontribuo al la evoluo de fizjologio de hortikulturaj plantoj.
La emerita profesoro Junichi Ueda laboris en la Departemento de Biologiaj Sciencoj en la Osaka Prefekta Universitato, Sakai. Li estas eksterlanda membro de la Pola Sciencakademio, en 2012 distingita per ĝia medalo. Profesoro Kensuke Miyamoto estis laboranto en la Fakultato de liberaj artoj, sciencoj kaj globskala edukado en Osaka Metropolitena Universitato, Sakai.
Ekde 2011 la Medalo de Michał Oczapowski estas la plej alta distingo de la Fakultato de la Biologiaj kaj Agronomiaj Sciencoj atribuata al individuaj personoj aŭ institucioj pro la kontribuo al evoluo de agronomiaj kaj aplikataj biologiaj sciencoj.
La patrono de la medalo Michał Oczapowski (1788-1854), profesoro de la Universitato en Vilno estis la antaŭkuriero de la agronomiaj sciencoj. Li organizis la Agronomian Instituton en Marymont apud Varsovio kaj metis fundamentojn por la evoluigo de la agronomiaj sciencoj en Pollando. Li studis en Germanio, Aŭstrio, Francio, Nederlando kaj Britio kaj akiritajn konojn aplikis por la edukado de studentoj kaj organizo de moderna agrikulturo. Lia plej elstara verko estis la 12-voluma lernolibro sub la ĝenerala titolo „La kamparana mastrumado”.

El la elsendo 10.05.2024. Legas Maciek – 01’49”