Felietonoj

Nur ĝis la 31-a de oktobro daŭras en la Reĝa Kastelo Wawel en Krakovo la ekspozicio de deksesjarcentaj reĝaj gobelinoj. Tio estis la unua okazo en la lastaj 300 jaroj admiri la tutan murtapiŝan kolekton, kiu siatempe apartenis al la pola reĝo Sigismundo la Dua. Ekde la 18-a ĝis la 24-a de oktobro la ekspoziciestraro antaŭplanis la adiaŭan vizitperiodon konsistantan i.a. el gviditaj vizitoj en la akompano de ekspozicikuratoroj. Sigismundo la Dua estis la lasta reĝo de Pollando el la Jagelona dinastio. Lia regoperiodo kaj de lia patro Sigismondo la Maljuna estas difinata kiel la ora epoko, ĉar ambaŭ reĝoj gvidis politikon de la religia toleremo, tiuperiode okazis aparta kultura disfloro. Sigismundo la Dua mem famiĝis pro siaj kolektoj de juveloj kaj metiartaĵoj, por kiuj li neniam ŝparis privatan monon. En la jaro 1550 la reĝo mendis en Bruselo – tiuepoke la plej grandan – la plej multekostan kaj la plej imponan kolekton de gobelinoj en la tuta Eŭropo. Tio estis tiuperiode senprecedenca entrepreno. La plej lertaj flandraj majstroj bezonis 10 jarojn por plenumi la mendon. Kiam la murtapiŝoj finfine venis al Krakovo ili ornamis murojn en la reprezentaj salonegoj de la krakova kastelo. La bruselaj majstroj de la teksa arto en la lanan ŝtofon majstre enplektis la multkolorajn silkajn fibrojn. Aparte mirinde impresaj estas fragmentoj kun la apliko de oraj kaj arĝentaj fadenoj. En la reĝa kolekto troviĝis komence ĉirkaŭ 170 gobelinoj, sed ĝis hodiaŭ pli ol 30 perdiĝis. La nuna ekspozicio prezentas al la vizitantoj 137 gobelinojn, faritajn laŭ la modelo de la plej elstaraj ekzemploj de la renesanca arto, kun videblaj referencoj al Rafaelo kaj Mikelanĝelo. Inter la plej impresaj arasoj estas 19 pli ol 40-kvadratmetraj murtapiŝoj kun scenoj el la biblia Genezo, i.a.: Paradiza feliĉo, Bestoj eniras la Arkeon, Konstruo de la Babelturo. Vizitantojn ravas krome 44 malpli grandaj bildoj kun bestoj surfone de variaj pejzaĝoj: lutro kun multkolora fiŝo en la buŝo, diversaj reptilioj, ambaŭ realaj kaj krome imagitaj, ĝirafo-unukornulo, linko, cikonio kun kunikloj ktp. Pliaj 44 arasoj enhavas broditajn blazonojn de polaj kaj litovaj nobelaj familioj. La vizitantoj de la ekspozicio profundiĝas en la 16-jarcentan etoson promenante tra la kastelaj ĉambroj dekoritaj per la gobelinoj, kiujn la reĝo mem pretigis por sia geedziĝo kun Katerina de Aŭstrio. Sed la ekspozicio ankaŭ detale eksplikas la malfacilan kaj fajnan laboron de restaŭristoj, kiuj devis forigi spurojn de la turbula historio, purigi kilometrojn da oraj kaj arĝentaj fadenoj, fortigi malnovan, feblan ŝtofon. La ekspozicititolo referencas al revenoj, ĉar dum la longa historio la sorto dufoje rabis la kolekton kaj dufoje ĝi sukcese revenis al la lando. Post la tria dispartigo de Pollando en 1795 la rusa carino ŝtelis la arasojn el la Varsovia Reĝa Kastelo, kie ili troviĝis dum la regado de la lasta pola reĝo Stanislao Poniatowski, kaj forportis ilin al Sanktpeterburgo por regali per ili membrojn de rusa aristokrataro. Nur post la Traktato de Riga, kiu finis en 1921 la polan-bolŝevistan militon, kreiĝis komisiono de muzeaj ekspertoj, kiu traveturis dekojn da rusaj urboj retrovinte preskaŭ ĉiujn arasojn. La reakirita kolekto revenis al la krakova Wawel Kastelo, kie oni preparis ĝin por la estonta ekspozicio. Bedaŭrinde, tio ne okazis. Anstataŭe, la 3-an de septembro 1939 komenciĝis la komplika kaj kompleksa evakuado de la kolekto endaĝerigita de proksimiĝantaj germanaj trupoj. La reĝaj murtapiŝoj trafis unue al Rumanio, sekve tra Francio, Britio kaj Usono ili venis al Kanado. Post la milito la kanada registraro rifuzis redoni la altvaloran deponaĵon al la komunista Pollando dum la vivo de Stalin, kaj nur post lia morto povis komenciĝi intertraktoj pri ilia hejmreveno. Finfine, ilia dua reveno okazis en 1961. Sed pro longaj jaroj pasigitaj en maltaŭgaj kondiĉoj ne eblis organizi ilian kompleksan prezenton. Krome estis evidente, ke la malpura urba aero, humideco de homaj spiroj, eĉ detruefika polvo de modernaj stratoj kaj nevideblaj murfungoj detruas la gobelinojn. Nur post kvindek jaroj de pena restaŭrado fare de spertaj artkonservistoj la ekspozicio povis okazi. Laŭ Andrzej Betlej, la estro de la Vavela Reĝa Kastelo, eĉ se la ekspozicio daŭras nur jarduonon, la deziro estas, ke ĝi firme fiksiĝu en la memoro de la sekvaj generacioj. Kaj ne temas nur pri la arasoj, sed ankaŭ pri ĉiuj, kiuj klopodis retrovi ilin en Sovetunio, revenigi el Kanado, pri ĉiuj kiuj zorgis pri la kolekto en la daŭro de ilia kvincentjara historio. La plej elstaraj nomoj estas gravuritaj sur la memortabulo ĉe la enirejo al la reĝaj ĉambroj: Stanisław Świerz-Zaleski, Józef Krzywda-Polkowski, Jerzy Szablowski, Witold Małcużyński, Aleksander Czołowski, Marian Morelowski. Iliaj nomoj reprezentas ĉiujn ĉi kuraĝajn virojn kaj virinojn, kiuj flegis la memoron pri la plej impona kolekto de la flandraj murtapiŝoj, la plej granda ĉi speca kolekto en Eŭropo kreita de la pola reĝo, Sigimundo la 2-a Aŭgusto.

El la elsendo 22.10.2021. Legas Barbara – 7′ 40″

.

Ĉi-foje ni volas prezeti al vi la silueton de Elżbieta Róża Czacka, la pionira aktivulino favore al homoj blindaj en Pollando. Róża Maria Czacka naskiĝis la 22-an de oktobro 1876 en la loko Biała Cerkwia ĉe la Orientaj Randregionoj de Pollando en bonstata aristokrata familio de Feliks grafo Świnka kaj Zofia hejme Ledóchowska, kiu inter siaj prauloj havis multajn eminentajn figurojn de la pola socia kaj civitana vivo. En 1882 la familio translokiĝis al Varsovio. En la hejma medio Róża Maria Czacka akiris ĝisfundan kaj ĉiuflankan klerecon, tie ŝi alproprigis patriotajn kaj sociajn idealojn kaj fortan kredon. Ŝi amis muzikon kaj majstre ludis pianon. La familio zorgis pri ŝia eduko organizante por ŝi danclecjonojn kaj ebligante ekregi la rajdadon. Ŝi ekregis konojn pri la mastruado, hortikulturo kaj bredado. Krome ŝi flue regis la anglan, germanan kaj francan, konis la mezepokan kaj eklezian latinon. Ekde la infanaĝo Róża Maria estis minacita de blindeco kaj malgraŭ pluraj klopodoj ŝi perdis la vidkapablon havante 22 jarojn. Pola okulisto informis ŝin ne sole pri neeviteble proksimiĝanta blindiĝo, sed krome sufloris al ŝi okupiĝi pri problemoj de homoj blindaj, pri kio neniu tiam en Pollando okupiĝis. La pia Róża akceptis tion, kiel la signon de Dio por la persona vivmisio. Dum 10 jaroj ŝi memstare serĉis ideojn kaj imitindajn modelojn por utiligi ilin en laboro favore al polaj blinduloj. Inspirita de eksterlandaj institutoj en Aŭstrio, Svislando, Francio kaj Italo ŝi komencis la protektan-edukan agadon inter blinduloj en 1908 por prepari ilin al plenvalora vivo en la socio de homoj vidantaj. Ŝi deziris krome revenigi al ili la vivsencon kaj malfermitecon je aliaj personoj. En 1911 kreiĝis Protektosocieto por la Blinduloj, kiu funkcias ĝis hodiaŭ. Dank’ al tiu organiza kadro kreiĝis infanvartejo, baza lernejo, metiejoj, brajlaj bibliotekoj kaj kreiĝis helpobazo por la familioj de plenkreskaj blinduloj. En la jaroj 1915-18 Róża Czacka ekhavis la ideon establi religian instituton, kiu servus al blinduloj ĉe ĉiu vivoetapo. En 1917 ŝi monakiĝis en la Tria Oredeno de S-ta Francisko akceptite la nomon de fratulino Elżbieta. En 1918 dank’ al aprobo de la religiaj aŭtoritatoj kreiĝis la Fratulinaro de Franciskaninoj de la Kruco. Fratulino Elżbieta Róża Czacka povis akcepti la unuajn monakkandidatinojn. Unuflanke ŝi gvidis la tuton de sia religia verko redaktine la Regularon de la monakina vivo kaj bazajn ideajn dokumentojn. Aliflanke ŝi laboris por la blindula medio, verkante artikolojn pri iliaj problemoj kaj bezonoj kaj atentigante, ke estas necesaj institucioj, kiuj kunigus en si ĉiujn sferojn de protekto super blinduloj kaj ĉirkaŭprenus en teorio kaj praktiko la tuton de la blindula problemaro. Ŝi mem prilaboris la polan version de brajla alfabeto kaj sistemon de ortografiaj mallongigoj. La monakineja kaj bindula centro en Laski apud Varsovio fariĝis moderna centro pretiganta blindulojn al memstara vivo en la sento de propra valoro, revenigante al ili la dignosenton. La profunda deziro de fratulino Elżbieta Róża Czacka kiel persono religia estis, ke blinduloj akceptante sian neplenlertecon iĝu apostoloj inter vidantoj, ĉefe „blindaj spirite”, kies okuloj estas fermitaj je la mondo de spiritaj valoroj. Dum la germana pribombado de Varsovio en septembro 1939 ŝi estis grave kapvundita, sekve de kio ŝi perdis okulon. Unu monaton post la senanesteza operacio ŝi revenis al Laski por gvidi la rekonstruon de la damaĝita pro la militagadoj Blindula Instituto. Antaŭtage de la eksplodo de la Varsovia Insurekcio 1944 ŝi decidis organizi la insurgentan hospitalon en la Spiritekzerca Domo en Laski. En 1950 pro la malpliboniĝanta sanstato Elżbieta Róża Czacka transdonis la gvidadon de la Fratulinaro al sia sekvantino ĉe ĉi tiu ofico mem per siaj suferoj kaj preĝoj subtenante la religian kaj blindulan verkon, kiun ŝi kreis. En la opinio de sankteco ŝi mortis la 15-an de majo 1961 kaj estis entombita en Laski. La dekreto de la Romkatolika Eklezio pri la heroeco de ŝia vivo kaj virtoj estis proklamita en 2017. Pasintjare estis agnoskita miraklo okazinta dank’ al ŝia ĉiela interveno. La 12-an de septembro nunjare Elżbieta Róża Czacka estis kalkulita al la Beatuloj de la Romkatolika Eklezio. Aktuale la Lerneja-Eduka Centro por Blindaj Infanoj en Laski, kies patrono estas Róża Czacka pretigas al la memstara vivo pli ol ĉirkaŭ 300 lernantojn el la tuta lando. La laboro kun blindaj infanoj komenciĝas en la Fako de Frua Helpo por Evoluo de Blinda Infano. Tie la gepatroj de infanoj ĉe kiuj estis konstatita la misfunkcio de vidkapablo ricevas psikologian kaj pedagogian helpon. La infanoj komencas la lernadon en infanĝardeno lernante la memstarecon pri sinvestado, manĝado kaj moviĝado. Sekve ili daŭrigas la lernedon en bazaj lernejoj kaj gimnazioj pretiĝante al memstara vivo. Plian lernadon ili daŭrigas en supergimnaziaj ĝeneralklerigaj kaj profesiaj lernejoj. En Laski funkcias ankaŭ muzika lernejo. La centro disponas pri kompleksa sporta-rekapabliga bazo i.a. kun tegmentita naĝejo, halo por movrekapabligado, ĉevalrajdejo, konferenca salonego. Ĝis tiu dimensio evoluis la revo de Róża Maria Czacka, kiu en 1910 en la luita varsovia loĝejo kreis rifuĝejon por 10 blindaj knabinoj, kiuj ricevis tie vivtenon, kaj protekton. Kiuj lernis legi kaj skribi laŭ Braille’a-alfabeto, kanti, sportumi (korbopilko), preparante sin al profesia laboro triki kaj metie plekti la seĝelementojn.

El la elsendo 03.10.2021. Legas Barbara – 8′ 33″

La Reĝa Kastelo en Varsovio gastigas de kelka tempo novan ekspozicion titolitan “Chopin. La romantika salono”. La tiel nomataj „salonoj”, en kiuj laŭinvite rendevuis reprezentantoj de la socia elito estis grava fenomeno de la eŭropa socia vivo en la 19-a jarcento. En ili oni traktis gravajn politike, ekonomie kaj sovcie aferojn. Dum tiuj kunsidoj de polaj kaj francaj aristokratoj kaj intelektuloj ofte koncertis fama pola komponisto kaj pianisto Frederiko Chopin.Laŭ Wojciech Fałkowski, la direktoro de la Reĝa Kastelo en Varsovio la nova ekspozicio kompletigas la nunjaran sezonon de Chopin. En ĝia daŭro okazis jam la festivalo „Chopin kaj lia Eŭropo” kaj proksimiĝas la 18-a Pian- Konkurso de Chopin. En tiuj eventoj enfokusiĝas ne nur la muziko kaj vivo de la granda pola komponisto, sed ili ankaŭ montras la pli larĝan, pli vastan spektron de la eŭropa kultura vivo en la 19-a jarcento. Ĝuste la ekspozicio “Chopin. La romantika salono” rekreas la atmosferon de la kultursalonoj, en kiuj iam koncentriĝis la socia, kultura kaj arta vivo de la sociaj elitoj, aristokrataro. Speciale por la nuna ekspozicio estis venigita el privata pentraĵkolekto en Novjorko la tolaĵo de Henryk Siemiradzki “Chopin en la salono de princo Antoni Radziwiłł en la jaro 1829”, kiu ne prezentiĝis en Pollando dum lastaj 130 jaroj. Ĝi bonege respegulas la atmosferon de salono, la loko por disputi pri novaj artfluoj, politikaj evoluoj, famaj aŭ ne, novaj kaj nekonataj literaturaj verkoj, ankaŭ por interŝanĝi sociajn onidirojn. Junaj, komencantaj artistoj uzis siajn siajn ŝancojn por prezenti dum ili siajn verkojn, sian talenton serĉante famon kaj riĉajn mecenatojn. Kompreneble, ĉar Chopin ekde siaj knabaj jaroj iĝis konata per sia muziktalanto, li ne bezonis serĉi la famon, sed li plene partoprenis en la kultura vivo same en Pollando, kiel en Francio estante tre konata kaj ŝatata virtuozo. En Parizo li gastis en la plej elitaj salonoj, kie li amikiĝis kun tiaj helaj steluloj de la eŭropa kulturmedio, kiel Hector Berlioz, Franc Liszt, Gioacchino Rossini, Robert Schumann, Eugène Delacroix ktp. Kelkajn jarojn poste, lia koramikino George Sand skribis pri Chopin en sia aŭtobiografio: „Ĉio en li estis sublima, mirinda, eĉ ĉiuj liaj idiosinkrazioj kaj strangaĵoj igis lin animo de la kompanio, kiu amegis lin, ĉar li estis la plej admirinda kaj fidinda amiko per sia nobla karaktero, sindonemo, dignoplena teniĝo, rafiniteco kaj korfavoro en la sociaj rilatoj, fiero sen abomeninda vanteco kaj impertinenta pavado. Aleksandra Buszta-Bąk, la kuratoro de la ekspozicio “Chopin. La romantika salono”, memerigis ĉeokaze, ke Chopin gastante en kultursalonoj, poste humorplene priskribadis ilin en leteroj al siaj geamikoj en Varsovio, ofte iomete mokante. Tamen vere li ĝojegis pri malgrandaj kunvenoj, kiam li povis libere montri sian virtuozecon. La ekspozicio prezentas pli ol 40 artefaktojn el la kolektoj de la Reĝa Kastelo en Varsovio, Nacia Instituto de Fryderyk Chopin, Varsovia Muzika Asocio kaj pruntitajn el privataj kolektoj. La vizitantojn atendas pentraĵoj, leteroj, muzikaj manuskriptoj kaj diversaj personaj obiektoj ligitaj kun Chopin. Notindaj estas du dumvive pentritaj portretoj de Chopin, unu el la jaro 1843 de Teofil Kwiatkowski, kaj alia el la jaro 1833 de Pierre-Roche Vigneron. En la planoj de la direktoro de la Reĝa Kastelo estis okazigo de tri koncertoj en La romantika salono, en kiu unu el la eksponaĵoj estas kompreneble fortepiano. La 18-an de septembro koncertis jam polo Szymon Nehring . Por la 25-a de septembro estis planita koncerto de ruso Nikolai Khozainov. La 26-an de septembro koncertos franco Philippe Giusiano. La varsovia ekspozicio „Chopin. La romantika salono” daŭras ĝis la 14 de novembro atendante ne sole la varsovian publikon, sed ĉiujn kiuj lige kun Internacia Chopin-konkurso vizitas la polan ĉefurbon.

El la elsendo 25.09.2021. Legas Barbara – 5′ 50″

En nia laŭvica felietono jen pri konindaj poloj, jen pri konindaj lokoj ĉi-semajne mi proponas viziton en la loko Wierszyna, loko fora de Pollando, sed kun Pollando forte ligita. Sufiĉas aldoni, ke ĝi troviĝas pli ol 6 mil kilometrojn for de Pollando. Temas pri vilaĝo situanta en la siberia tajgo ĉe la rivero Ida, ĉirkaŭ 120 kilometrojn for de Irkucko. Ĝiaj hodiaŭaj loĝantoj estas la pranepoj de la polaj enmigrintoj venintaj tien tute libervole en 1910 el la polaj terenoj, el la regionoj de Krakovo kaj Dąbrowa-karbobaseno, el urboj tiaj kiel Sosnowiec, Błędów, Olkusz, Czubrowice, Chruszczobród. Ĉefe temis pri la kamparana loĝantaro, kiun logis tien la ebleco ricevi senpage iom pli ol 16 hektarojn (15 grundpecojn laŭ la areo superinta iom 10 hektarojn laŭ specifa rusa mezuro) kaj 100 rublojn de senredonenda helpo. Ĉio ĉi ligiĝis kun la agrara reformo de Piotra Stołypin, la rusa ĉefministro dum la regado de la lasta caro, Nikolao la 2-a Romanow, loganta kamparanojn setliĝi en Siberio. Poloj trafis al „Trubaczejewski Uczastok”, Trubaczejewski-parcelo, kiu ekde 1910 ŝanĝis la nomon je Wierszynino, por fine fariĝi Wierszyna. En ĝia nomo speguliĝas la situo de la vilaĝo en la pritoreska rivervalo ĉirkaŭita de altaĵoj, iom simila al la apudkrakovaj panoramoj. Al la setliĝontoj oni garantiis la repagon de fervojaj biletoj. Verdire en plimulto la tajgajn grundojn necesis unue mem pretigi por la kultivado. Parto de polaj koloniigontoj de la virgaj terenoj frontinte la realon translokiĝis al aliaj siberiaj urboj. Kelkaj bonstatiĝis, por aliaj la sorto ne estis favora. Relative rapide ili subiĝis al rusigado perdinte la polan lingvon. Tio ne okazis en la aktuale 500-homa vilaĝo Wierszyna , kie tra generacioj konserviĝis la pola lingvo. Al la konservo de la nacia identeco kontribuis multaj kaj frapaj kulturaj, lingvaj kaj religiaj diferencoj kompare kun la indiĝenaj burjatoj. Flue la polan regas ne multaj, la plimulto parolas la polan dialekton el la regiono de Krakovo kun konstatebla influo de silezia lingaĵo kaj evidente influo ankaŭ la rusa. Tamen tiu influo ne rilatas al la lingvosonado kaj se eĉ enpenetras tiun unikan polan lingvon rusaj vortoj, la loĝantoj aplikas al ili polajn finaĵojn. Jam en 1911 polaj setliĝantoj dum la vilaĝa kunsido prezentis la postulon de ŝtata lernejo. Post pluraj intervenoj kaj ricevo de la permso, la elkonstruita de ili triklasa lernejo komencis funkcii aŭtune de la 1912-a jaro. Malgraŭ postuloj pri la pola kiel la instrulingvo la infanoj eĉ ĝis la revolucio povis pollingve lerni nur la religion. Kaj efektive en la unuaj 15 jaroj de bolŝevista regado en Wierszyna oni instruis en la pola lingvo. La malpermeso venis en 1934. Post la 2-a mondmilito la lernejo en Wierszyna daŭre estis triklasa, en 1970 ĝi estis transformita en 8-klasan lernejon. La pola lingvo estis senĉese perata en la polaj familioj, sed tute aparte la situacio avantaĝe ŝanĝiĝis lige kun perestrojko kaj la aperinta ebleco oficiale kultivi la propran lingvon kaj kulturon. En 1987 revenis la instruado de la pola lingvo, kvankam la unuaj instrustoj devis veni el Pollando. Nun en la instruado de la pola lingvo en Wierszyna apartan rolon ludas Ludmiła Wieżyntas, familie Figura, la loka instruistino. Ŝi estas la nepino de la polaj setliĝintoj, kiuj venis el la regiono de Olkusz, sed naskiĝis kaj kreskis en Wierszyna. Dank’ al apartaj cirkonstancoj en 1990 ŝi venis al Pollando por studi la polan filologion kaj diplomiĝinte en 1995 ŝi revenis al Wierszyna. La ruslingva oficiale lernejo la rusan instruas kvazaŭ aldonan instruobejton. En ĉi tiu unika lernejo en la tuta Siberio la lernantoj lernas ĉiujn lernoobjektojn en la pola lingvo. Ekde la 90-aj jaroj de la pasinta jarcento vizitas la vilaĝon polaj ĵurnalistoj, turistoj, historiiesploristoj. Apartan rolon en la flegado de la pola identeco havas la funkcianta katolika preĝejo, Pola Domo rolanta kiel la loka kulturdomo, folkloraj ensembloj kaj ĉiam pli oftaj vizitoj el Wierszyna en la fora patrolando. Aparte por junuloj tiuj organizitaj vizitoj en Pollando havas specialan dimension, kiel loko ĝis nun konata nur el la familiaj rakontoj kaj el lernejo kaj nun estas propasperte konfirmitaj. La loĝantoj de Wierszyna sen ajna dubo deklaras, ke ĉiam ili estis kaj sentis sin poloj, ke neniam oni sukcesis ilin rusigi. Eĉ se enkreskintaj en la tajga naskiĝloko ili kun fiero konstatas, ke ilia lingvo, la gepatra parolo estas la vera pasporto, parto de ilia Pollando, kiun neniu kapblus de ili forpreni.

El la elsendo 10.09.2021. Legas Barbara – 6′ 46″

La heroo de nia hodiaŭa felietono, Antoni Norbert Patek naskiĝis en 1811 en la loko Paski apud Lublino. Liaj gepatroj translokiĝis al Varsovio kiam li estis 10-jaraĝa. Jam kiel 16-jarulo – post la morto de la patro – Antoni devis okupiĝi pri la vivteno de la familio. Baldaŭ en 1928 li soldatiĝis en la 1-a Regimento de Ĉevalpafistoj de Augustów-regiona Rajdantaro. Pro sia braveco dum la kontraŭcara Novembra Insurekcio 1831 li avancis ĝis la grado de subleŭtenanto kaj estis distingita per la Ora Kruco Virtuti Militari. Post la falo de la Insurekcio transpaŝinte la prusan limon li estis internigita. Samtempe laŭ la komisio de generalo Bem li organizis la evakuan itineron por polaj insurgentoj el Prusio al Francio. Post la fino de la operaco en 1833 li estis direktita i.a. al Amiens. Pro la premo de la rusa ambasado je la francaj aŭtoritatoj li devis forlasi Francion kaj translokiĝis al Svislando. En Veroux apud Ĝenevo dum kelka tempo li komercis per vinoj kaj likvoroj, li lernis pentroarton ĉe konata pejzaĝisto Alexandre Calame por fine sub la influo de amikiĝinta horloĝista familio Moreau li okupiĝis pri la horloĝista metio. En Veroux li edziĝis cetere al la nevino de Moreau, Marie Adelaide Elisabeth Thomasine Dénizart kun kiu li havis tri gefilojn. Komence Antoni Patek estis aĉetanta pretajn horloĝmekanismojn kaj utiligante sian pentristan talenton li enmetadis ilin en ornamajn horloĝingojn, ne konatajn ĝis tiam sur la merkato. Rapide li konvinkiĝis kiom serĉataj kaj kiom enspezigaj estas liaj horloĝaj artobjektoj. En 1839 li komencis 6-jaran kunlaboron kun alia polo Franciszek Czapek establinte sian unuan horloĝistan manufakturon en la plej kara loko de Ĝenevo. La firmo produktis horloĝojn ekipitajn per altklasaj mekanismoj komence laŭ mendoj de polaj enmigrantoj kaj patriotoj en la lando. Temis pri poŝhorloĝoj ornamitaj per miniaturaĵoj kaj surskriboj kun patriotaj kaj religiaj devizoj. En la 1845 la kunlaborkontrakto kun Czapek finiĝis kaj komenciĝis laŭvica etapo en la kariero de Antoni Patek. Lia ambicio estis produkti horloĝojn modernajn, plej fajnajn kaj plej belajn. Tion li povis realigi dank’ al sia nova partnero, horloĝisto Adrien Philipp , kun kiu li konatiĝis dum la industria ekspozicio en Parizo. La pli posta bofilo de Patek jam pli frue inventis i.a. horloĝan streĉigan risorton. En 1851 la firmao ŝanĝis la nomon je Patek-Philippe & Co. Samjare ĝi ĝuis spektaklecan sukceson dum la monda ekspozicio en Londono akirinte pro siaj produktoj oran medalon. Inter la plej famaj klientoj ektroviĝis la reĝino Wiktoria aĉetinta horloĝon de Patek-Philippe, uzatan sekve kiel ornambukumon de sia robo. La markan horloĝon Patek-Phippe aĉetis tuj princo Albert. La dana reĝino Luiza mendis specialan horloĝon kiel donacon por sia edzo okaze de la 25-jariĝo de ilia nupto. Al la klientoj de la firmao Patek-Pilippe aldoniĝis baldaŭ papo Pio la 9-a, egiptia princo Hussein Kamal, la reĝo de Italio Emmanuel la III kaj pluraj aliaj. Por la hungara princino Kocewicz la firmo kiel la unua en la mondo faris manhorloĝon, kio komencis ilian vastskalan produktadon. Pasia kolektanto de Patek-horloĝoj fariĝis caro Nikolao la 2-a. Dum laŭvicaj jaroj la horloĝoj Patek-Philippe akiris kelkcent internaciajn premiojn fariĝinte ŝatata horloĝmanufakturo de la monda aristokrataro. Oni difinadis la markon Patek reĝo de la markoj kaj marko de la reĝoj. La sukcesojn la firmo dankŝuldis al observado de kelkaj principoj enkondukitaj de Antoni. La kvalito de la horloĝoj devis esti sur la plej alta nivelo; necesis esti malferma je novaj inventaĵoj kaj konstrusolvoj ebligontaj teknike superi la konkurencon. Antoni Patek malgraŭ tio, ke ĝis la morto restis en elmigrejo neniam forgesis pri siaj polaj radikoj. En Ĝenevo li establis en 1838 karitatan-interhelpan organizon Skarbuna Polska (la pola ŝparkesto). Samtempe li aktivis favore al la Pola Biblioteko kaj Legejo en Ĝenevo. En 1846 li membriĝis en la Pola Demokrata Societo, li estis membro-korespondanto de Societo pri Nacia Edukado kaj kvestis por la pola lernejo en Parizo. En la periodo de Printempo de Popoloj li estis konspira kuriero multfoje veturanta al Frankfurto ĉe Majno kaj en 1849 li eĉ proponis kunvokon de la Pola Sejmo en Elmigrejo. Insurgentojn post la falo de laŭvica kontraŭcara, t.e. Januara Insurekcio 1963 li ĉirkaŭprenis per zorgema protekto. Antoni Patek estis ankaŭ ligita kun la agadoj de la Kongregacio de Resurekto de Nia Sinjoro Jesuo Kristo. Pro sia agado favore al la katolika medio de Ĝenevo papo Pio la 9-a atribuis al li la grafan titolon. La morto de Antoni Patek en marto 1877 kaŭzis la neceson reorganizi la firmaon. En ĝian koniston eniris la filo de la mortino Leon, la bofilo de Philipp. En 1929 la firmaon de Antoni Patek aĉetis fratoj Karol kaj Jean Stern, kaj ili daŭre ĝin administras. Sed la nomo de la marko Patek-Philippe & Co ne ŝanĝiĝis. Fine de 2001 en Ĝenevo estis malfermita muzeo Patek- Philippe. Eleganta, kvaretaĝa konstruaĵo el 1920 enhavas kolekton de pli ol du mil eksterordinaraj tempomezuriloj, aŭtomatoj, miniaturaĵoj, emajlaj portretoj kaj aliaj maloftaj eksponaĵoj. Inter ili estas ankaŭ dokumento atestanta, ke polo Antoni Patek nobelblazone Prawdzic fariĝis svisa civitano. Sendepende de tio li ĝis la vivofino sentis sin kaj restis polo.

El la elsendo 28.08.2021. Legas Barbara – 8′ 10″

Antaŭ unu monato, la 13-an de julio 2021 pasis 500 jaroj post kiam en Krakovo aŭdiĝis la sonoj de la eksterordinara sonorilego de sur la turo de la Katedralo ĉe Wawel-altaĵo, ĝis antaŭnelone la plej granda en Pollando. La fama Sigismunda Sonorilego aŭdiĝis tiutage du fojojn. Je la 17.15 antaŭ solena S-ta Meso kaj je la 21.00, kiam je ĝia sono per la sonorilegaj tonoj respondis ĉiuj krakovaj sonoriloj. De 500 jaroj Sigismundo – komence nomata Magna Campana Regna senĉese anoncas al poloj momentojn ĝojplenajn, animlevajn, sed ankaŭ malĝojigajn. Ĝi aŭdiĝas same dum la religiaj kiel la plej gravaj ŝtataj momentoj. Ĝia sono aŭdiĝis la 1-an de septembro 1939, kiam Pollandon atakis la 3-a Germana Regno, ĝi aŭdiĝis okaze de la elekto de Karol Wojtyła, papo Johano Paulo la 2-a kaj lige kun lia morto en 2005; okaze de la membriĝo de Pollando en la Eŭropa Unio en 2004, la 10-an de aprilo 2010 post la aviadila katastrofo, en kiu pereis la pola elito ĉe Smoleńsk kaj ok tagojn poste dum la sepultaj solenaĵoj de la pola prezidenta paro. La delonge uzata nomo Sigismundo deriviĝas de la nomo de ĝia fondinto, la reĝo Sigismuno la Maljuna deziranta, ke la impona sonorilego rolu kiel la simbolo de la Respubliko, ke ĝi samtempe unuigu polojn en momentoj bonaj kaj malbonaj. La reĝo komisiis la taskon al renoma sonorilmuldisto Hans Behem en 1520. La fama metiisto el Nurimbergo laboris por la pola reĝo jam de kelkaj jaroj, ĉefe produktante kanonojn, sed la sonorilmuldado ne estis al li fremda metio. Pli frue lia sonorilo estis instalita ĉe la paroĥa preĝejo en Bayreuth. La sonorilego farita por Wawel-katedralo en Krakovo estis muldita el kupro kaj stano en la proporcio 80 je 20 procentoj. La pendigo estis enorma evento por la tiama pola ĉefurbo. Laŭ legendo la sonorilegon tiris 100 virbovoj, sed efektive oni aplikis solvon pli modernan. Oni aplikis rularanĝajojn por venigi la sonorilegon al Wawel kaj sekve helpe de sistemo konsistanta el takeloj, ŝnuroj kaj stangoj kaj kestego plenigita per ŝtonoj kiel la kontraŭpezo kelkdeko da fortikuloj fiksis ĝin ene de apenaŭ unu horo. Sendube brila rezulto konsiderante, ke Sigismundo pezas preskaŭ 13 tunojn kaj ĝia alteco kune kun kapo kaj koro, t.e. frapilo egalas al 450 centimetroj. Ne malpli interesa estas la historio de sonorilegantoj. Komence tio estis kamparanoj el la apudkrakova vilaĝo. Poste la reĝo dungis tiucele membrojn de la ĉarpentista gildo. Nun la sonorilŝnurojn tiras membroj de la Fratularo de Wawel-Sonorigantoj. Tiel do Sigismundo estas la unusola en Eŭropo tiom granda sonrilego movata per la forto de la homaj muskoloj. Kaj estas bezona granda forto. Por ekmovi la sonorilegon necesas inter 8 kaj 12 homoj, sed entute tiun privilegion havas 30. Ne ĉiu povas ricevi la honoron. Inter la nunaj dominas direktoroj de gravaj institucioj, arkeologoj, muzeaj ekspertoj, arthistoriistoj. Ilia laboro ne estas facila, ĉiu devas ekbalanci dum la sonorado unu tunon. Okaze de la jubileo la plej meritiĝintaj estis distingitaj per Honoris Gratia pro apartaj meritoj por Krakovo kaj ĝiaj loĝantoj. Ĝis hodiaŭ – laŭ la tradicio – ili enspezas kontante – verdire simbolan sumon – por tuj elspezi la gajnon en la proksima kafejo. Apenaŭ eblas kredi, ke en la daŭro de la jarcentoj, dramecaj kaj tragikaj sortoj en la pola historio nenio damaĝis la Sigismundan Sonorilegon. Spite konkerojn de svedoj, aŭstroj, rusoj, germanoj kaj sovetuniaj trupoj. Aliflanke la plej dramecaj estis la korfendoj. Oni traktas ilin kiel minacaŭguron al la lando dum feliĉon alportas la tuŝo de ĝia koro. En 19-a jarcento oni notis tri tiajn dramecajn kazojn, sed antaŭ oni notis tiun el 1862 ĝia la Sigimunda koro laŭ kalkuloj batis pli ol 10 milionojn da fojoj. La lastan fojon, la korfendo estis rimarkita antaŭtage de Kristnasko 2000, sed dum la paska Sankta Sabato de la sekva jaro denove aŭdiĝis ĝia sonado. La malnova koro troviĝas nun ĉe la enirejo al la Sigismunda Turo, la nova pli peza je 42 kilogramoj entute havas 365 kilogramojn. Kaj la sono de Sigismundo estas eksterordinara – milda, sed profunda, nemetaleca. Eblas ricevi la imprson, ke ĝiaj sonoj aŭdiĝas ne stakate, sed kontinue. Malsamas la opinioj pri tio je kiu distanco propagiĝas ĝiaj sonoj. Multo dependas de la vetero, de tio ĉu estas tago aŭ nokto, ĝian sonoradon onidire favoras nebulo. Laŭ la malnovpola enciklopedio de Zygmut Gloger el la komenco de la 1900-a jaro, se Sigismundo aŭdiĝas dum Kristnasko ĝia sono aŭdiĝas ĝis Pasko. Sed ĉi-kaze, Pasko, pole Wielkanoc signifas la nomon de vilaĝo troviĝanta 30 kilometrojn for de Krakovo. Evidente tiuepoke la propagadon influis la malpli granda domkonstrua denseco. Kontraŭ la rava sonorado de Sigismundo ne kapablis rezisti pola renoma pentristo Jan Matejo, kiu je ĝia sono rapidis eksterhejmen. Ne mirige do, ke li dediĉis iun el siaj tolaĵoj al momento, kiam la sonorilo estis lokata ĉe la katedrala turo. La pentristo bildigis sur la tolaĵo la reĝan familion, la bavaran sonorilmuldiston, laboristojn levantajn la sonorilegon. Multaj figuroj sur la bildo havas la vizaĝtrajtojn de Matejko-familio inkluzive de la majstro mem. Ĝis la fino de aŭgusto 2021 la tolaĵo pruntinta el la varsovia Nacia Muzeo estas rigardebla en la Reĝa Kastelo sur la krakova Wawel–altaĵo. Aliflane ĝis la fino de la feria sezono kaj repliko de la Sigismunda Sonorilego estas rigardebla en diversaj lokoj de Krakovo mem.

El la elsendo 13.08.2021. Legas Barbara – 8′ 30″

En la tago, kiam ni ĉiuj festis la nunjaran E-Tagon pasis la 177-a naskiĝdatreveno de la heroo de nia nunsemajna felietono, difinata ankaŭ kiel >pola Edisono<. Stefan Drzewiecki, ĉar pri li temas, estis vera geniulo, la antaŭkuriero de la subakva navigado kaj aviado. Li estis aŭtoro de dekoj da solvoj kaj inventaĵoj, kiuj esence influis la evoluon de tekniko kaj scienco. Stefan Drzewiecki naskiĝis en la nobela familio kun grandaj patriotaj tradicioj. Lia avo estis la deputito por la Sejmo 1792 kaj ankaŭ batalis ĉe la brako de Tadeusz Kościuszko, la patro estis insurgento de la Novembra Insurekcio 1830. La gepatroj donis grandan atenton al la eduko de la plej talenta el siaj ses infanoj kaj jam kiel 15-jarulo Stefan estis direktita al Francio. Tie en la jezuita liceo de s-ta Barbara en la apudpariza Atueil li kompletigis la mezgradan edukitecon. Poste Stefan Drzewiecki daŭrigis matematikajn studojn en Ècole centrale Paris, kiujn li finis kun distingo kaj diplomo de inĝeniero. Tie li konatiĝis kun juna Gustaw Eiffel, la posta konstruinto de la fama pariza turo, kun kiu ligis lin amikeco. Jam kiel famulo Eiffel disponigis al Stefan Drzewicki sian esplorlaborejon, en kiu lia pola amiko laboris preskaŭ ĝis la fino de la 1-a mondmilito. Ankoraŭ antaŭ la fino de la studoj la 19-jara Stefan eksciis pri la eksplodo de laŭvica kontraŭcara Insurekcio, la Januara 1863. Li venis tamen al Pollando tro malfrue, sed la propraokula atesto kiel brutale caraj aŭtoritatoj traktis insuregentojn skuis lin profunde. La sekvan jaron li revenis al Parizo por fini la studojn. Tie li patentumis siajn unuajn inventaĵojn. Ĉio komenciĝis per kilometromezurilo por ĉevaldroŝkoj, kiun oni komencis serie produkti, sed la franca-prusa milito haltigis tiun sukceson. Drzewiecki mem engaĝiĝis en laŭvican konflikton, t.e. Parizan Komunumon. Post ĝia falo li translokiĝis al Vieno, kie kreiĝis liaj pliaj inventajoj. Jam en 1873 dum la Internacia Ekspozicio en Vieno Stefan Drzewiecki ricevis premiojn pro kelkaj inventaĵoj kaj modeloj de planataj konstrukcioj por la subakva navigado. Temis pri cirkelo por konusaj sekcoj, reguligilo de vaporaj kaj hidraŭlikaj motoroj, aŭtomata vagonkulplilo, registrilo de trajnrapideco. La plej grandan interesiĝon vekis lia aranĝaĵo >dromografo< aŭtomate difinanta la ŝipitineron sur la mapo. Ĉi-lasta inventaĵo de Drzewiecki vekis apartan atenton de princo Konstanty, la frato de imperiestro Aleksander la 2-a, kiu troviĝis tiam vizite en Vieno. Li senhezite proponis al Drzewiecki membriĝon kaj funkcion de konsilanto en la Teknika Komitato de la Rusa Mararmeo. Komence surprizita Stefan Drzewiecki akceptis la proponon, ne sciante, ke en Rusio li pasigos la plej proksimajn 20 jarojn. Lia „dromografo” post kelkaj polurlaboroj eniris la ekipaĵaron de la rusa mararmeo kaj Drzewiecki okupiĝis en Peterburgo pri pliaj pioniraj esploroj koncerne la subakvajn ŝipojn. En 1877 li prezentis en Odessa la unuan en la mondo subakvan ŝipon, kiu laŭ la ordono de la caro estis produktita en la kvanto de 50 ekzempleroj. La pola inventinto kreis sekve ĝiajn laŭvicajn versiojn, konstruinte fine en 1888, denove kiel la unua en la mondo, nedronigeblan subakvan ŝipon kun elektra motoro kaj kun la delokiĝa tunaro de 120 tunoj. Ĝi estis ekipita – laŭ la monda skalo, denove la unuan fojon – per du torpedktapultiloj kaj periskopo. Lia plia subakva ŝipo kun vapormotoro kreita kunlabore kun Aleksy Kryło akiris la unua premion en Paizo en 1889. Drzewiecki kreis entute 10 grandajn projektojn de subakvaj ŝipoj. Liaj teknikaj solvoj baldaŭ estis aplikitaj en aliaj ŝtatoj. Stefan Drzewiecki fariĝis mondfama akirante prestiĝajn premiojn kaj distingojn, akirinte membrecon en pluraj prestiĝaj sciencaj societoj. En 1882 Drzewiecki decidis reveni al Parizo. Tio ne signifis finon de liaj inventaĵoj ligitaj kun la subakva navigado. En 1898 li fariĝis laŭretao de la unua premiero en la konkurso de la franca mararmeo pro projekto de moderna subakva ŝipo kun la delokiĝa tonelaro de 120 tunoj. Ĝi posedis hibridan motoron. Surakve ĝi estis puŝata de vapormotoro, subakve de la elektra. Kelkajn jarojn poste en 1908 laŭ la projekto de Drzewiecki en Rusio estis konstruita subakva ŝipo kun la delokiĝa tonelaro de 350 tunoj. Dank’ al liaj matematikaj formuloj eblis precize difini la formon kaj optimuman dimension de la motorhelico.
Sed Stanisław Drzewiecki interesiĝis ne sole pri la subakva navigado. Kiel la unua li esprimis la aserton, ke estas ebla flugo de maŝino pli peza ol aero. Ankoraŭ en 1887 en Peterburgo li verkis sian unuan libreton pri aviadiloj en naturo. En 1909 lia libro pri helicmotoroj estis agnoskita de la scienca medio kaj li mem premiita de la Franca Sciencakademio. Lia helicmotora teorio estis aplikita poste de fratoj Wright en ilia unua sukcesa aviadilo. Sed Drzewiecki estis ne nur teoriulo. En 1909 li prezentis la prototipon de la flugmaŝino „Conard”, en 1913 kreiĝis lia testa aeroplano „Drzewiecki”. Li krome iniciatis la establon de la unua Aviadinstituo en Saint-Cyr apud Versajlo. Kaj tie troviĝis la kreita de li – la unua en la mondo – aerodinamika tunelo por eskperimentoj kaj aviadilprovoj.
En la vivofino Stanisław Drzewiecki skribis: „Ekde mia naskiĝo ĝis hodiaŭ mi estis atestanto de neimagebla revolucio kaj grandega antaŭensalto de la homaj ideoj. Mi antaŭsentas, ke tiu eksterordinara progreso ne haltos. […] Morgaŭ estos ankoraŭ pli interesa ol hodiaŭ. Mi dezirus vivi ankoraŭ kelkajn jarojn por vidi la komencon de tiu ĉi morgaŭo”.
Post 1918 Stanisław Drzewiecki ne revenis al Pollando, li tamen finance subtenadis la polajn sciencajn esplorojn koncerne la aeronaŭtikon, aviadon. Li mortis en 1938 pli ol 93-jaraĝa, ĉiujn siajn sciencajn atingaĵojn kaj la tutan havaĵon heredigante al Pollando.

El la elsendo 06.08.2021. Legas Barbara – 08’36’’

En 2021 pasis la 133-a naskiĝdatreveno kaj la 39-a mortodatreveno de la heroo de nia felietono, profesorino Hanna Czeczott, elstara pola paleobotanikisto, fitogeografo. Ŝi naskiĝis en Peterburgo en la pola familio devenanta el Wołyń-regiono. Hanna havis multajn gefratojn kaj la familio ne estis ekonomie forta. Do, post la morto de la patrino en 1903 la 15-jaraĝa junulino devis transpreni parton de la familiaj devoj ligitaj i.a. kun la protekto de la gefrataro. En Peterburgo en 1905 ŝi finis la gimnazian lernadon post kio la tuta familio translokiĝis al Varsovio. Ĉi tie ŝi komencis natursciencajn studojn organizitajn de la Societo de Sciencaj Kursoj kaj samtempe laboris por helpi en la vivteno de la familio. Kvin jarojn post la reveno al la lando Hanna edziniĝis al Henryk Czeczott, minindustria inĝeniero, profesoro de la Minindustria Instituto en Peterburgo. La paro post la geedziĝo forveturis tien. En Peterburgo Hanna en 1911 komencis studojn en la Natursciencaj Kursoj por Virinoj. Post ilia ĉesigo pro revolucio ŝi daŭrigis la studojn en Bio geografia Fakultato de la tiea Geografia Instituto. Ŝiaj studoj iom longiĝis pro la militagadoj. Samtempe kompletigis ilin kaj vastigis vojaĝoj, kiujn ŝi partoprenis akompanante al la edzo dum liaj pluraj esplorveturoj. En 1914 kun li ŝi partoprenis esplorojn en usonaj minejoj en Pensilvanio, Montana, Kalifornio. Sekve ŝi veturis al Alasko kaj Klondike en Kanado. Ŝi partoprenis multajn esplorveturojn i.a. al Malgrandazio kaj Kanariaj insuloj. Ĉie ŝi gvidis proprajn botanikajn esplorojn ĉefe ligitajn kun fotosociologio kaj dendrologio. Kiel ilia frukto ŝi aperigis multajn sciencajn publikaĵojn, riĉajn herbariojn. Ŝia diplomlaboraĵo en Peterburgo en 1922 estis bazita sur la kolektitaj materialoj dum la esplorveturo al la lago Imandra sur la Kola Duoninsulo. En la sama jaro la geedzoj Czeczott revenis al Pollando, komence al Krakovo, kie Henryk Czeczott transprenis katedron en la Min-fandindustria Akademio. Post lia morto en 1928 Hnna Czeczott porkonstante revenis al Varsovio. Estante sendependa ekonomie komence ŝi ne estis ligita kun iu ajn scienca centro. Ŝi tamen kunlaboris kun la krakova Sistematika Instituto, kun la varsoviaj Subinstituto pri Sistematiko kaj Plantgeografio, kun la Instituto de la Ŝtataj Arbaroj kaj Ŝtata Geologia Instituto. Laŭ la komisio de ĉi-lasta en 1937 ŝi okupiĝis pri kolektado de la miocena flaŭro en la loko Zaleśce. Ekde tiam la ĉefa objekto de ŝiaj interesiĝoj farigis paleobotaniko, kaj tute aparte la miocena flaŭro de Pollando. Aldonendas, ke en 1939 ŝi aperigis ampleksan publikaĵon pri flora mondo kaj plantaro de Turkio. Rekone pro ŝiaj esploroj la specio de latiro kreskanta en Turkio ricevis la nomon Lathyrus czeczottianus Bassler. Ŝi elmontris krome baze de botanikaj donitaĵoj la ekzistantan en la pasinteco kontinentan ponton ligintan Kriemon kun la norda parto de Malgradazio. Ŝiajn laborojn ĉesigis la eksplodinta 2-a mondmilito, dum kiu multaj el ŝiaj notoj, tekstaj tajpversioj, parto de herbarioj kaj scienca biblioteko estis detruitaj. Post la milito en 1946 Hanna Czeczot organizis la Paleobotanikan Laborejon en la kreiĝanta Muzeo de la Tero de la Pola Sciencakademio en Varsovio. Ŝi komencis krome kolekton de minflaŭro kaj prilaboron de katalogo de angiospermoj de Pollando. Samtempe ŝi gvidis la kolektivan prilaboron de la miocena flaŭro sur la tereno de la karbominejo en Turów kaj estas la motoro de ĉi tiuj labroj. Dank’ al ŝia energio kaj pasio la flaŭro de Turów estis agnoskita siatempe unu el la plej bone kaj plej ĉiuflanke traktita posteno de la miocena flaŭro en Eŭropo kaj la plantkolektoj el la jaroj 1950-1980 apartenas al la plej grandaj en la mondo. En la kampo de interesiĝoj de profesorino Czeczott estis ankaŭ la botanika konsisto de la baltika sukceno kaj ĝia deveno, pri kio ŝi skribis en aparta publikaĵo en 1961. Hanna Czeczott aktive partoprenis la antaŭmilitajn kaj postmilitajn Botanikajn Kongresojn en Kembriĝo, Amsterdamo, Parizo, Sofio ĉie prezentante rezultojn de siaj esploroj. La viglaj kontaktoj kun multaj sciencistoj en la lando kaj eksterlande, forveturoj al la plej gravaj sciencaj centroj en Eŭropo frukts per riĉaj sciencaj materialoj. Ŝi laboris baze de herbarioj, en bibliotekoj kaj sciencaj instituoj en Leinden, Parizo, Vieno, en Reĝa Botaika Ĝardeno en Kew, en Prago, Berlino, Budapeŝto, Florenco, Kopenhago, Uppsalo, Stokholmo, Peterburgo, Kijevo, Lvovo, Manĉestro kaj Zuriko. Ŝia neelĉerpebla energio kaj pasio manifestiĝis ankaŭ en la plurnombraj landaj esplorveturoj, plej ofte al la minejo Turów, en kiu ŝi estis la lastan fojon kiel la 86-jaraĝa esplorantino. Hanna Czceczott postlasis 32 sciencajn publikaĵojn inkluzive de 16 paleobotanikajn kaj iniciatis laboron de multaj aliaj sciencistoj. Ŝia laboro estis agnoskita per multaj sciencaj premioj kaj ŝtataj distingoj.

El la elsendo 02.07.2021. Legas Barbara – 7′ 22″

La duobla junia-julia numero de la elektronika „Ora Ĵurnalo” el Gotenburgo tuj pensigis min pri la komenciĝanta feria periodo, kvanam mi ne povas plendi, ĉar sendube la novajn numerojn, la lastajn numerojn de E-gazetoj venintaj elektronike kaj paperpoŝte mi ne sukcesos komplete kunfoliumi hodiaŭ. Tiu ĉi magazino „Ora Ĵurnalo” por kulturo kaj plezuro ekde la komenco kaptis mian atenton. Ne alie estas ĉi-foje. Variaj temoj alternas – rilatante al aferoj svedaj, internaciaj, esperantistaj. Sekvante la svedteman fadenon la unuan lokon okupas la jubileo de la 400-jariĝinta Gotenburgo, kiun datrevenon pro la pandemio oni solenos pompe nur venontjare. Sed jam nun ni ekscias multajn interesajn informojn pri la urbo. Scivolemon tiklas informoj pri diversaj manĝaĵoj, kiuj dum la jarmilo ĝis la 20-a jarcento aperis sur la svedaj tabloj. La gotenburga „magazino por kulturo kaj plezuro” liveras informojn ankaŭ en la kunteksto de esperantista interesiĝo. Kaj tia estas atentigo pri la jutuba intervjuo kun Sten Johansson verkanta kaj svede kaj en Esperanto, tia estas rubriketo pri „falsaj amikoj” por svedaj esperantistoj, kiel „ni/vi”, „semestro/libertempo”. La redakcio instigas krome legantojn el Pollando kaj Litovio skribi pri falsaj amikoj. Kun intereso inter alitemaj kontribuoj mi trovis tiujn ligitajn kun la naturo. Al ili apartenas i.a. raporteto el Gdansko pri viglantaj printempe birdoj, pri vesperaj sonoj de birdoj ĉe la rivero Göta Älv, pri erupto de la konga vulkano, pri afrika savano en Skanio. Sed al ĉiuj niaj aŭskultantoj mi tute aparte rekomendas kaj kun scivolo relegis la eseon de Zofia Banet-Fornal pri kontribuo de Harold Brown al E-teatro. Harald Brown kiel E-aŭtoron, verkiston bone konas aparte varsoviaj esperantistoj, kiuj havis la bonŝancon rigardi spektaklojn de la varsovia teatro „Espero” baze de liaj tekstoj en la aktora plenumo de Jerzy Fornal. La du lastaj numeroj de „La Revuo Orienta” el Japanio ankaŭ liveras al la leganto beletrajn travivaĵojn. En la tria numero temas pri interesa eseo Pri sciencisto kaj artisto, tradukita el la japana fare de Macuki Joŝinobu „Sciencisto kaj artisto”. Per ĝi la tradukinto akiris la unuan premion en la traduka branĉo de Literatura Konkurso 2020. Por proksimigi la temon mi ĉitu el la komenco de ĉi tiu pensiga teksto. „Estas artistoj, kiuj komprenas kaj amas sciencon. Kaj ankaŭ estas multaj sciencistoj, kiuj ĝuas kaj amas arton. Tamen ŝajnas esti artistoj, kiuj vidas sciencon indiferenta aŭ eĉ malamas arton. Kaj estas homoj, kiuj pensas, ke ami arton estas senmorale aŭ honte kiel sciencisto. Aŭ ŝajnas esti puremuloj, kiuj asocias literaturan arton al malmoralo. Ĉu la tero de sciencistoj kaj la mondo de artistoj estas kontraŭstaraj? Tio estas mia delonga demando”. Tiel sian tekston komencis la verkinta ĝin en 1916 Terada Torahiko. Iel ŝajnas al mi, ke en nia epoko, priombrita aldone de pandemio, valorus jen kaj jen halti forkurante de la sieĝata nin hasto por enpensiĝi pri diversaj fenomenoj, nin ĉirkaŭantaj. En la aprila numero aliflanke „La Revuo Oirenta” prezentas en la beletra rubriko la duan premion en la originala branĉo de Lieratura Konkurso 2020. Ĉi-foje aŭtoras ĝin Hori Jasuo kaj la titolo de lia rakonto estas „Renkontiĝo kun infanino Rin en la eksa minejo Aŝio”. Ambaŭ numeroj enhavas tradiciajn rubrikojn, i.a. sinprezetojn de konataj esperantistoj. En la marta numero kun plezuro ni trovas la sinprezenton de nia kolegino, redaktorino Milada Szwedo. Ŝi senĉese kunlaboras kun ni ekde 1975 kaj multaj el niaj aŭskultantoj ŝatas ŝian parolstilon. Do kion Mialada konfesis i.a. al la japana leganto, ni citu: „Ĉu Esperanto kaj mi? Ĉu mi kaj Esperanto? Eble ĉiam homo povas fari pli multe por la ideo, kiu gravas. Eble mi povis pli aktivi por la E-movado? En mia vivo mi donis plej multan atenton al la profesia E-laboro kaj tio daŭras. Kiel skribis Humphery Tonkin: „Zamenhof revis pri mondo de homaranoj-unuopuloj, kiuj estas samtempe parto de kolektivo”. En tiu senco mi estas intime ligita kun Esperanto, mi estas Esperatistino”. Kun granda plezuro mi citas ĉi tiujn vortojn de nia redakcia kolegino. Ne mapli interesa estas la silueto de Miguel Faria de Bastos el Portugalio en la aprila numero de „La Revuo Oriento”. Temas pri la unua parto de lia sinprezento, sed mi trovas jam nun citindaj liajn vortoj. Jen ili ….”iom post iom, (mi) alrigardis Esperanton kiel objekton de homa rajto – pli precize, mi juĝis ĝin aparte konceptenda, nivele de homaraj protektindaj interesoj, kiel rajton je internacia neŭtrala lingvo, enestanta la rajton al la propra gepatra lingvo” – fino de la citaĵo. Jam en majo venis la lasta numero de „Esperantolehti” el Finnlando, en kiun enkondukas la enpensigaj vortoj de Tuomo Grundström pri „Literaturo inter-, sen-, miks-nacia”. La aŭtoro rilatigis sin al la diskuto, kiun spronis la finnalingva eseo „Adiaŭ al la enlanda literaturo”. Por kompreni la rezonadojn de la aŭtoro necesas evidente konscii pri la lingva situacio en Finnlando, en kiu krom la finna funkcias la sveda kaj al la finnlanda literaturo kontribuas ankaŭ aliaj lingvoj kiel la samea kaj ligvoj de novaj kaj „novaj” enmigrantoj. Tuomo Grundström konkludas: „Ni esperantistoj sendube akceptas la ideon, ke la „nocio „enlanda” inkluzivu ĉiujn verkantajn landanojn kaj lingvojn”. Ne mankas E-referenco. La aŭtoro eble ne sole retorike skribas. „Estas verkistoj esperantistaj kontribuintaj al literaturo de siaj hejmlandoj, ankaŭ du- aŭ eĉ trilingve [….]. Ni eldonis nian Kalevala, sed antologiecan kolekton ne. Indus havi tian, eble ne tute ne kiel paperan volumon kun kovriloj, sed retan kolekton de enfinnlanda literatura kreado esperanta kaj esperanten tradukita”. En la kunteksto de libroj ne eblas nerimarki interesan interparolon de Eeva Nikoskelainen kun Jorma Ahomäki, kiun ornamas bela foto pri la vizito de la intervjuantino ĉe Jorma en flegejo. Dum Jorma entuziasme rakontas pri novaj eldonaĵoj de PoMEGo kaj PIV-2020, kiuj atingis lin fizike Eeva Nikoskelainen mencias siajn E-legaĵojn. Fine mi nepre volas konfirmi la ricevon de la lasta „le monde de Esperanto”. Prave atentigas la redaktorino Claude Nourmont, ke „la jaro 2020 en Esperantujo disvolviĝis en ne atendita formo”, sed tio ne malhelpis, ke la numero krom tradicie franclingvaj kontribuoj riĉe bldigu la eventojn el la Bunta Esperantujo. Pri unu el tiuj kontribuoj mi ŝatus atentigi aparte, nome artikolon de Anne Jausions pri la renkontiĝo kun Julia Sigmond dum OSIEK-seminario en Braŝovo, Rumanio en 2014. Tre kortuŝa omaĝo – kiel atentigas Anne -verkita dum kronvirusa epidemio, kies unu el la viktimoj farigis i.a. al Julia.

El la elsendo 29.06.2021. Legas Barbara – 10′ 52″

Nur antaŭ kelkaj tagoj ni bonvenigis en la Norda Hemisfero la someron kaj tio signifas i.a. ke la 21-a de junio estis la plej longa tago de la jaro kaj la nokto je la 22-a de junio daŭrinte nur 7 horojn kaj 51 minutojn estis la plej mallonga en la jaro. Aparta nokto…, mistera nokto…. memoriganta la malnovan paganan slavan feston, kiu havis diversajn nomojn – la Nokto de Kupała, Sobótka, Palinocka. Niaj prauloj brue ĝin festis i.a. dancante kaj supersaltante la brulantajn ŝtipojn por mense sin purigi kaj fortimigi la malbonajn fortojn. Oni bruligadis la ŝtipojn en bone videblaj lokoj, ĉar eĉ la brilo mem de la fajro forpuŝadis la malicajn fortojn. Kaj krome oni kredis, ke la karbiĝinta lignopeco prenita domen protektas kontraŭ la fulmotondroj, forigas malbonajn potencojn kaj malbonaŭgurojn, certigas bonan geedzecon kaj la bruligitaj lignopecoj disĵetitaj sur kampoj garantias fekundan rikolton. Samnokte fraŭlinoj ĵetadis en riverojn florkronojn plektitajn el rozmareno, levistiko, verbasko kaj hiperiko, dum fraŭloj streĉatendis ĉeborde, saltadis en la akvon aŭ boatnavigante klopodis ilin elpreni. La knabinoj atente sekvis la sorton de siaj flosantaj florkronoj, kiuj ofte kunhavis etajn kandelojn. Se knabo kaptis la florkronon tio estis bona aŭguro, ke ĝia posedantino baldaŭ edziniĝos, se la florkrono flosis tro distance la espero paliĝis. Tute malbonan aŭguron enhavis la fakto, kiam la florkrono dronis aŭ enmiksiĝis en la ĉebordajn kreskaĵojn. La elekto de plekteblaj en kronon floroj gravis, ĉar ili estis protektontaj kontraŭ la malsanoj, malbonaŭguroj kaj certigis la geedzan amon. Do por slavoj temis pri festo de amo, fekundeco, la Suno kaj la Luno dum kiu oni adoris fajron kaj akvon. Nun multajn kutimojn ligitajn kun la pagana somera solstico anstataŭis post la kristanigo amuzoj ligitaj kun la Sanktjohana Nokto, solenata antaŭ la festo de la sanktulo, nokte inter la 23-a kaj la 24-a de junio. Do daŭre dum la sanktjohana nokto gravas fajro kaj florkronoj, sed la Eklezio praktikas aldone la propran kutimon. Nome oni praktikas la akvoaspergadon, kio ĝis nun ĝi estas observata en iuj paroĥoj. Sed apartan signifon havas la aspergado de sanigaj herboj. Unuavice de hiperiko, nomata kelkfoje la sanktjohana herbo aplikata en la popola medicino kaj magiaj praktikoj. Gravis havi hejme kuracan filikon. Kaj ĝuste kun la Sanktjohana Nokto estas ligita aparta legendo, ke ĝuste dum ĝi ekfloras eksterordinara blue brilanta filika floro, la signo de granda feliĉo, saĝo kaj la kapablo vidi ĉiujn trezorojn kaŝitajn en la tero. Ĝi floras nur unu fojon jare kaj ne facilas ĝin trovi. Sed tiu, kiu estas bonŝanca devas esti homo kuraĝa kaj honesto. La filika floro garantias al tiu bonŝanculo feliĉon, riĉon kaj amon. En Pollando la legendon pri la filika floro en la literatura vesto vaste popularigis siatempe tre konata pola verkisto Józef Ignacy Kraszewski. Komence la kutimoj el la antaŭkristana tempo elvokadis akran kontraŭstaron de la Eklezio, pri kio ankoraŭ fine de la 16-a jarcento eblas ekscii el eldonaĵo aperigita de kanoniko de Sandomierz, Marcin el Urzędowo „Herbarz Polski”. La tradicio de la Sanktjohana Nokto ne pasas. En grandaj urboj temas pri amasaj amuzoj. Ekzemple en Varsovio sur la tereno de la Reĝa Kastelo kaj la Multmedia Parko de Fontanoj jam la plej proksiman sabaton disvolviĝos granda pikniko dum kiu oni servos pladojn de la malnovpola kuirarto kaj surhebejan matenmanĝon. Oni rigardos la laboron de floraranĝantoj kaj povos lerni la plektadon de florkronoj, kion finos konkurso por la plej bela florkrono. Eblos aĉeti novajn plantojn kaj kuracherbojn. La florajn atrakciaĵojn en la formo de fabeleska flordanco, movaranĝaĵo de la speco korpodanco, pretigis artistoj kaj plastikistoj el Art Color Ballet. La kulimina evento estos komuna lanĉo de giganta florkrono sur Vistulo. La finan akordon formos la muzika spektaklo „La Slava Preludo”. La atrakciaĵoj de la ĵus komenciĝanta somero sendube estas bela kompenso pro longa, tro longa pandemia tempo.

El la elsendo 25.06.2021. Legas Barbara – 6′ 18″