Felietonoj

Nur antaŭ kelkaj tagoj, en junio 2021 okazis solena premiero de la dokumenta filmo pri malliberigitino de la germana koncentrejo Auschwitz-Birkenau sub la titolo „Akuŝigistino”. Jam la kunmeto de la koncentreja nomo kun la profesio de Stanisława Leszczyńska sonas ŝoke. La koncentrejo Auschwitz vekas sole asociaciojn kun morto kaj senĉese funkciantaj krematorioj. Malgraŭ tio, tie la vivo ankaŭ komenciĝadis. Kvankam estis malpermesite transporti al Auschwitz gravedajn virinojn, tiun regulon germanoj ofte malobservis. Gravedeco cetere ne ĉiam estis tuj videbla, kelkfoje ignorita. Kelkfoje la koncipiĝo okazis en la koncentrejo mem. En 1942 kaj komence de 1943 gravedaj malliberigitinoj estis rekte direktataj al gaskameroj aŭ mortigataj per fenolaj injekciaĵoj. Meze de 1943 la situacio iom komencis ŝanĝiĝi. Tiam al Auschwitz trafis Stanisława Leszczyńska – de la kunmalliberigitinoj alparolata Panjo – helpinta en enmondiĝo de tri mil infanoj en ĉi tiu morna loko. Ĉiuj naskiĝis vivaj. Malgraŭ tio 76 jarojn post la finiĝo de la milito ŝia figuro estas malmulte konata al vasta publiko, kvankam en la datreveno de ŝia naskiĝo, la 8-an de majo polaj akuŝigistoj solenas sian profesian feston.
Stanisława Leszczyńska naskiĝis en 1896 en Lodzo kaj edukiĝis en laborista familio kun sendependigaj kaj patriotaj tradicioj. Ŝia patro estis lignaĵisto, patrino laboris en teksa fabriko. Junaĝe ŝi kun la tuta familio forveturis al kuzino en Rio de Janeiro reveninte tamen post du jaroj en 1910. Tiam Stanisława daŭrigis la lernadon en gimnazio, kiun ŝi finis en 1914. Dum la 1-a mondmilito ŝi laboris en Helpokomitato por mizeruloj. En la 20-aj jaroj ŝi lernis en la akuŝigista lernejo en Varsovio, kiun ŝi finis kun distingo. Post la varsovia vivetapo kun la edzo, Bronisław, tipografo kaj kvar infanoj ŝi revenis al Lodzo. Post la eksplodo de la 2-a mondmilito, dum la germana okupacio la tuta familio engaĝiĝis en la konspiran agadon en la strukturoj de Naciaj Militistaj Fortoj kaj en helpadon al judoj. Ilia konspira laboro estis malkovrita. Ĉiuj familimembroj estis arestitaj inter la 19-a kaj la 20-a de februaro 1943. Stanisława kun la filino en aprilo estis transportitaj al la koncentrejo Auschwitz-Birkenau, viraj familimembroj en junio trafis al la koncentrejo Gross-Rosen. En Auschwitz-Birkenau Stanisława Leszczyńska ricevis la koncentrejan numeron 41335, sed dank’ al la kunhavataj dokumentoj ŝi povis plenumi la funkcion de akuŝigistino ĝis la liberigo de la koncentrejo la 27-an de januaro 1945. En la jaroj 1943-45 malgraŭ la ordono de Lagerarzt, la koncentreja kuracisto d-ro Mengele, mortigi ĉiujn novaskitojn ŝi enmondigis pli ol tri mil infanojn. Leszczyńska reganta la germanan ne timis rekte komuniki al li, ke ŝi ne plenumos lian ordonon, ĉar tro alte taksas lian Hipokratan Ĵuron kaj konsternigis lin per siaj raportoj, ke ĉiuj infanoj naskiĝas vivaj. Tian rezulton liaopinie ne povis atesti germanaj universitataj klinikoj. La akuŝoj en Auschwitz estis okazantaj en ekstreme malfacilaj kondiĉoj. Batalon je morto kaj vivo postulis eĉ akiro de sitelo de boligita akvo por la naskanta virino – polino, rusino, judino aŭ aliaj. Ĉiuj – sendepende de la nacieco – estis ĉirkaŭprenitaj per ŝia zorgema protekto. En siaj rememoroj Stanisława Leszczyńska mencias svarmantajn vermojn, enorman malpurecon. Kiel akuŝiga lito servis pasanta tra barako varmiga tubo, kiel littuko plena de pedikoj plejdo. Por protekti la novnaskitojn kontraŭ malvarmo devis sufiĉi kio ajn, eĉ paperfolio. Provizorajn vindaĵojn la patrinoj sekigigadis per la varmo de la propraj korpoj almentante ilin al la femuroj, brakoj, dorso. La alia urĝa tasko estis protekti la novnaskitojn kontraŭ SS-viroj. Eĉ se la infanoj naskiĝadis vivaj ĉerpante el la patrina korpo ĉion, kio necesis por regulkonforma evoluo ne ĉiuj evitis morton. Enĵetataj en sitelojn de la obeemaj al Menegele, la koncentreja Anĝelo de la Morto „Schwestern”, forkaptataj de SS-viroj, ankaŭ pro malsato kaj malvarmo. Leszczyńska ne cerbumis pri la vivoŝancoj de la savataj infanoj, eĉ se estis nedubine, ke ili ne estas altaj. Malgraŭ tio kun plej granda zorgo kaj peno ŝi zorgis pri ĉiu gravedulino, pri ĉiu naskiĝanta vivo. La lastan akuŝon antaŭ la liberigo ŝi akceptis en la flamanta barako klopodante distancigi la brulantajn lignoelementojn disde la naskanta virino. Postmilite ŝi ne multe ŝatis rakonti pri la koncentrejaj spertoj. Siajn koncentrejajn travivaĵojn ŝi priskribis en „Raporto de akuŝigistino” post sia emeritiĝo en 1957. La unua libroeldono aperis dank’ al „Kuracista Periodaĵo” en 1965. Ĝi fariĝis bazo por la teatra rapsodo „Oświęcim-Oratorio” por la muziko de Jerzy Maksymiuk. La polan tekston verkis Alina Nowak, siatempe konata pola esperantistino, kaj la ĉefan virinan kantrolon plenumis ŝia fratino, Danuta Alczewska-Klus ankaŭ esperantistino. Fragmenton de la Oratorio en Esperanton tradukis Andrzej Pettyn. La dokumenta filmo „Akuŝigistino”, kiu ĵus havis la premieron en junio 2021 baziĝas sur ŝia raporto, sur rememoroj de infanoj, al kiuj ŝi helpis naskiĝi en Auschwitz-Birkenau, sur la familimemoraĵoj. Ĝi estas atesto ne sole pri geheno kaj heroeco, sed ankaŭ pri la vivamo kaj amo al alia homo, kvankam la heroino mem, Stanisława Leszczyńsks ne estis ĝis nun ĉirkaŭita per adekvata rekono kaj memoro.

El la elsendo 18.06.2021. Legas Barbara – 8′ 47″

La ligna palaco de Radziwiłł-familio en Antonin, en la okcidenta Pollando estas la plej fama kaj plej impona ĉi-speca ligna konstruaĵo en Pollando. Origine temas pri ĉasista palaco, komence enloĝata sole dum la ĉassezonoj. Ĝi estis konstruita laŭ la komisio de princo Antoni Henryk Radziwiłł blazone Trąby deziranta havi inter vastaj terenoj surkreskitaj de maljunaj arbaroj someran rezidejon. En la nomo de la reĝo de Granda Poznana Princolando li rezidis kun sia edzino, prusa principo Luiza Hohenzollern, nevino de reĝo Frederiko la 2-a en Poznano. La somera rezidejo estis projektita de la plej fama tiumomente berlina arkitekto Karl Friedrich Schinkel kaj estis realigita en la jaroj 1822-24. La flavkolora konstruaĵo konsistas el moduloj geometriformaj. Ĝian bazon formas la greka kruco. La centra parto havas oklateran formon, kiun kovras tendoforma tegmento. Ĉirkaŭas ĝin kvar malpli altaj aloj. Interne la atenton kaptas alta je tri etaĝoj reprezenta salonego ornamita per ĉasistaj trofeoj. Centre de ĝi altiĝas kolono, kiu rolas samtempe kiel arkitektura kolono kaj kiel kameno. La koncepto de tiu interno emfazas la demokratajn konceptojn de la princo. Tie ĉi ĉe la kameno egalrange pasigadis la tempon eĉ 24 invititaj gastoj, ĉiuj disponantaj pri samrange aranĝita individua apartamento konsistanta el eta vestiblo, saloneto kaj dormoĉambro. La originala projekto de alarika palaco en Antonin, tre moderna konsiderante la epokon, eleganta sed samtempe komforta transdaŭrs ĝis nun – nedamaĝita dum la militoj – preskaŭ en ideala stato. Ne eblas kaŝi, ke post la 2-a mondmilito la palaco estis forte neglektita. La unuaj konservistaj laboroj okazis nur en la mezo de la 70-aj jaroj. La renovigo post la incendio parte damaĝinta tegmenton komence de la 90-aj jaroj estis honorita per la premio Europa Nostra ’94. Nun funkcias en ĝi hotelo kaj restoracio. Princo Antoni Radziwiłł homo klera kaj ĉiuflanka estis ne sole politikisto, sed ankaŭ granda ŝatanto de la arto, desegnisto, violonĉelisto, komponisto ne nur de etaj muzikformoj, sed ankaŭ de muziko por la ŝatata de si Fausto de Goethe. Antonin estis do vigla centro de la kultura vivo, en kiu la atento koncentriĝis ne sole ĉirkaŭ la ĉasado, sed ankaŭ ĉirkaŭ muziko, literaturo, plastikaj artoj. Cetere post jaroj pasigitaj en Poznano la princa familio translokiĝis por konstate al Antonin. Inter a renomaj gastoj en la palaco du fojojn en la jaroj 1827 kaj 1829 troviĝis Frederiko Chopin. Tie li ludis dum muzikaj vesperoj, donis muziklecjonojn al la princidino Wanda, disputis pri la mistroj de la komponista arto kaj mem verkis. En Antonin li komponis – plej verŝajne por la komunua muzikado – polonezon Do-Maĵoran por fortepiano kaj violonĉelo, pianotrion Sol-Minoran adresitan al Radziwiłł. Ĉi lasta mem dum la estado de Chopin prezentis al juna komponisto nefinkomoponitan tiam partituron kun sia muziko por Fausto. La dua filino okaze de la vizitoj de Chopin en la palaco en Antonin, la princo Eliza pentris du portretojn de Frederiko. Chopin estis ravita pri siaj vizitoj, pri kio li skribis en letero al sia amiko, kaj varme rememorigis ĝin jam estadante en Parizo. Tiun etoson de muzikvesperoj spegulas la interesa kaj fama tolaĵo de pola 19-jarcenta pentristo Henryk Siemiradzki „Chopin en salono de princo Antoni Radziwiłł en 1829”. Verdire, la lastan fojon ĝi estis prezentita antaŭ 133 jaroj en Krakovo. Tamen ekde la plej proksima dimanĉo ĝis la 31-a de aŭgusto eblos ĝin rigardi en la Muzeo en la proksima al Varsovio Nieborów. Por la nuna prezento ĝi estis prunteprenita el la privata kolekto en Novjorko. Kaj Antonin daŭre spiras per atmosfero de Chopin-vizitoj kaj sonas per lia muziko. La Kamenan Ĉambron ornamas portretoj de Antoni Radziwiłl, liaj du flinoj Wanda kaj Eliza kaj ankaŭ portreto de Frederiko Chopin. Staras tie ankaŭ lia fortepiano. En iu el la flankaj ĉambroj troviĝas la Muzika Saloneto, en kiu estis arigitaj eldonaĵoj pri Antonin kaj memoraĵoj ligitaj kun Chopin – muldaĵo de la komponista manplato, la postmorta masko, Buchholtz-fortepiano, portretoj de Chopin kaj lia busto. En la Palaco daŭre eĥas Chopin-muziko. La plej grava muzika evento estas la organizata en septembro internacia festivalo „Chopin en la koloroj de aŭtuno”. Sed Chopin-muziko sonas tie ankaŭ alisezone, aparte en la datrevenoj ligitaj kun la naskiĝo kaj morto de la komponisto.

El la elsendo 11.06.2021. Legas Barbara – 6′ 28″

La nunsemajna heroo de nia felietono estas plia polo pionire esploranta la Foran Orienton, Michał Jankowski. Li establis la unuan en la cara Rusio plantejon de ginsengo, bredis ĉevalojn kaj makulcervojn. Li esploris la siberian faŭnon kaj flaŭron, sekve kelkdeko da specioj de birdoj, papilioj, plantoj kaj geografiaj objektoj portas lian latinigitan nomon Jankowski. Li gvidis arkeologiajn esplorojn kaj meteologiajn observadojn. Sed Jankowki ne venis al Siberio kiel turisto aŭ esploristo. Kiel patriota pola studento, partopreninta la kontraŭcaran januaran insurekcion 1863 li estis kondamnita je 8-jara ekzilo al Siberio kaj samtempe konfisko de la havaĵo, kio ruinigis la tutan familion. La suferigan, turmentan distancon inter Smolensk kaj la ekzilcelo la deportitoj tramarŝis piede. Michał Jankowski naskiĝis en 1842 en la nobela familio blazone Nowina kaj sian infanaĝon li pasigis en la lokoj Złotoria kaj Tykocin en la nordorienta Pollando. Li studis sekve en la agronomia altlernejo en Horki. Tie li engaĝigis en la patriotan agadon fariĝinte insurgeto, kio rekte kaŭzis lian ekzilon al Siberio. Tie ĉi dum la estado en transbajkala regiono li konatiĝis kun la meritiĝintaj jam kaj konataj vaste Benedykt Dybowski kaj Wiktor Godlewski (E-elsendo 25.05.2013), kun kiuj poste en la jaroj 1872-74 li partoprenis sciencan ekspedicion, por kies bezonoj li konstruis la boaton „Espero”. Dum la ekspedicio li kaptis la bacilon de esploristo. Sub la gvido de Dybowski li lernis krome prepari kaj priskribi la natursciencajn eksponaĵojn. Ankoraŭ antaŭ la ekspedicio la ekzilperiodo de Jankowski estis mallongigita je duono, sed pro erara decido de caraj oficistoj li estis kondmanita je pliaj trudlaboroj. Antaŭ la ekspedicio li laboris en orminejo en Badajsk en la regiono de Irkucko. Kiam la ekspedicio finiĝis li transprenis en 1874 la postenon de administranto en orminejo sur la insulo Askold proksime de Vladivostoko. Tie ĉi Jankowski establis meteologian stacion kaj siajn esplorrezultojn estis transsendanta al la Ĉefa Astronomia Observejo en Pulkovo. Lia estado sur Askold fruktis en 1881 per nelonga artikolo, tamen sendube interesa kaj valora, ĉar premiita per la arĝenta medalo de Rusa Geografia Societo. Baldaŭ Jankowski aĉetis 550 hektarojn sur la duoninsulo Sidemi, nun portanta lian nomon. Sur ĉi tiu areo Jankowski establis la hortikulturan plentejon, abelujojn kaj bredejojn de makulcervoj. Lia noveca bredmetodo ebligis akiri ilian valoran kornaron sen la neceso mortigi la bestojn. La sama animalo povis do liveri kelkfoje la kornaron konservante la generopovon. Komence de la 20-a jarcento lia grego konsisitis el pli ol du mil ekzempleroj. Paralele al la cervoj li okupiĝis pri la ĉevalbredado i.a. kun la celo akiri fororientan ĉevalspecion. Tiel kreiĝis la specio portanta lian nomon. Sed oni bredis samtempe pursangajn anglajn ĉevalojn, malpezajn trajnĉevalojn kaj rajdĉevalojn. Krakterizis ilin ĉiujn la bruligata signo en la formo de la litero de la rusa alfabeto „Я”=ja, signifanta evidente la nomon, Jankowski. Ĝi i.a. ebligis identigi la naskiĝjaron de la besto. Siajn spertojn pri la ĉevalbredado Jankowski priskribis kaj eldonis en Sankt Peterburgo en 1896. Samtempe unika en sia speco estis en Sidem plantejo de ginseko , kiun li inaŭguris per kelkaj grajnoj kaj plantoradikoj transdonitaj de indiĝena tribo. Komence de la 20-a jarcento la plentejo havis jam kelkdek mil radikojn. Ĝis nun oni ne sukcesis ripeti tiun atingaĵon laŭ tioma skalo. Sed la duoninsulo Sidemi pro sia situo proksime al la manĝuria limo ne estis loko sekura. Al homoj minacis bandoj de lokaj banditoj „hunhuzoj”, al animaloj tigroj kaj lampartoj de Ussuri-regiono. Viroj devis dormi kun armilo. La domo estis fortikigita, la tereno ĉirkaŭita per palistaro kun sistemo de gardopostenoj, kiu poste estis ligitaj per la telefono kun la domo kaj pere de militista postenejo en la loko Slowianka telegrafe kun Vladivostoko. Michał Jankowski la tutan vivon kolektis, preparadis kaj liveradis faŭnajn kaj flaŭrajn objektojn al la rusaj kaj eŭropaj muzeoj. I.a. ili atingis al Branicki-muzeo en Varsovio, la nuna Zoologia Instituto de la Pola Sciencakademio. Li gvidis ankaŭ arkeologijn esplorojn. En 1887 li fariĝis membro de la Esplorsocieto de Amura Lando. Du jarojn poste Jankowski subvenis la elkonstruadon de la muzeo en Vladivostoko kaj poste aktive riĉigadis ĝiajn kolektojn. En 1890 estis forigita la polica kontrolo super Michał Jankoski, sed la reveno al la teritorio de antaŭdispartigita Pollando, estis limigita. Jankowski daŭrigis riĉan je ideoj vivon. En 1890, li establis firmaon kiu en 1893 konstruigs fabrikon de ledaj efaraĵoj, en 1902 li malfermis librovendejojn. En la daŭro de sia eventoriĉa vivo Jankowski priskribis ĉirkaŭ 100 speciojn de papilioj, de nekonataj ĝis tiam karaboj kaj plantoj. En 1897 li helpis organizi la entomologian ekspediicon al Koreio. Michał Jankowski meritiĝis ankaŭ por la arkeologiaj esploroj ĉe la elfluejo de Sidemi-rivero elfosante objektojn el la periodo ekde la 8-a ĝis la 3-a jarcentoj antaŭ nia erao. Li prisribis ilin kaj liveris al la Orientsiberia Filio de la Rusa Geografia Societo. Ili kaj pli postaj elfosaĵoj estis difinitaj ekde 1972 kiel Jankowski-kulturo. Ĝia geografia areo etendiĝas laŭe de la marbordo de la Japana Maro de la golfo Ungi en Koreio ĝis la golfo Peobrazhenie en Rusio. En 1905 Michał Jankowski translokiĝis al Vladivostoko. Post peza pulmoinflao li forveturis kuraccele al Semipalatinsk. Li mortis en 1912 en Soĉio revenvoje al Pollando. En la 150-a naskiĝdatreveno de Michał Jankowski en 1991 sur la duoinsulo portanta nun lian nomon estis starigita lia monumenta statuo kun la surskribo: „Li estis nobelo en Pollando, ekzilito en Siberio, domon kaj famon li akiris en Ussuri-lando. Tio, kion li kolektis ekstu ekzemplo por estontaj mastroj de ĉi tiu tero”.

El la elsendo 05.06.2021. Legas Barbara – 8′ 50″

En Pollando postpandemie reviviĝas – eĉ se kun kelkaj limigoj – turismo, funkcias hoteloj. Des pli volonte mi invitas vin por konatiĝi kun iu aparta vidindaĵo de Pollando. Eĉ se plurfoje ni menciis ĝin en niaj elsendoj, nun venu momento konatiĝi kun ĝi iom pli proksime. Verŝajne ne multaj el niaj aŭskultantoj aŭdis pri pola dezerto. Tia ja ekzistas kaj temas pri Pustynia Błędowska, Błędowska-Dezerto, la plej granda en Pollando kaj unu el la plej grandaj en Eŭropo regiono de fussabloj. Ĝi troviĝas en la suda Pollando sur la tereno de la Panorama Parko de Aglaj Nestoj. La nomo dezerto ne signifas tamen terenon laŭ strikta geografia senco, aliflanke reliefigas la apartecon de la tereno kaj ĝiaj panoramoj. Kiel ĝi kreiĝis? Laŭ legendo diablo disŝutis la sablon dum fuŝa provo superŝuti arĝentominejojn en la proksima loko Olkusz. Kolerigis diablojn la ministaj frapbruoj dum la elterigado de i.a. arĝentaj ercoj. Jen ili ne povis trankvile dormi, jen kolerigis ilin la fakto, ke tiel oni rabis propraĵon nur al ili apartenantan. Pli fidinda tamen estas la infomo, ke la sablon kunportis ĉi tien la akvo elfluanta el sub glaĉero. Tio komenciĝis lime de terciaro kaj kvaternaro. La posta helocena varmiĝo kaŭzis, ke la tereno surkeskis per arbara plantaro. La preparo de la tereno por la kreiĝonta „dezerto” komenciĝis en la mezepoko lime de la 13-a kaj 14-a jarcentoj, kiam oni komencis forhaki arbarojn por la kreiĝantaj min- kaj fandmetioj en la regiono de Olkusz. La ligna karbo estis bezona por la hejtado de fandfornoj kaj ĉirkaŭkonstruo de la minejaj ŝaktoj. La kreiĝon de „dezerto” favoris aldone la malaltiĝo de la grundakvoj, kio kaŭzis ke plantaro ne povis naturmaniere reveni al la senigita je akvo grundo. Tiel kreiĝis pli ol 150-kvadratkilometra surfaco, kvinobe pli granda ol la nun ekzistanta. Laŭ kalkuloj Błędowska Dezerto enhavas ĉirkaŭ 2, 5 miliardojn da kubometroj da sablo. Al la plej grandaj atrakciaĵoj apartenas sablozaj dunoj kaj fulguritoj, vera raraĵo, kio estas sablo fandita pro la frapinta ĝin fulmotondro. Antaŭ la 2-a mondmilito, kiam signifaj surfacoj de la tereno estis kovritaj de sablo eblis admiri ĉi tie eĉ fatamorganon. Tio, kion ni nun admiras estas pala eĥo de tio, kio iam estis difinata Granda Błędowska-Dezerto, kelkfoje eĉ Pola Saĥaro. Błędowska-Dezero dum kelkcent jaroj havis efektive dezertan karakteron, eĉ se ne temis pri dezerto en geografia senco. La situacio ŝanĝiĝis post la 2-a mondmilito. Tiam venis la decido forigi la sablozan terenon. Tiucele oni amase plantis pinojn kaj fremdan, venigitan el Azio Salix acutifolia, en la pola nomata kaspia saliko. La homa interveno rapide kaŭzis, ke la sabla tereno surkreskis per plantaro. Nur en la 21-a jarcento oni komprenis, ke tio ne estis la plej trafa solvo kaj oni decidis savi, restarigi la sabloregionon. En 2013 komenciĝis longdaŭra procezo de la forigado de arboj, arbustoj kaj alia plantaro por konservi la dezertan karakteron de la regiono. Bedaŭrinde la delikata ekosistemo estis perturbita kaj nun por konservi la dezerton estas necesa daŭra homa asisto. Ja Błędowska-Dezerto meritas tion, ĉar temas pri la tereno unika en la skalo de Pollando kaj de Eŭropo sur kiu vivas maloftaj flaŭraj kaj faŭnaj specioj. Nun la tuta tereno de la dezerto Błędowska estas protektita per la programo Naturo 2000 kaj pri ĝia popularigo kaj protekto okupiĝas la societo Pola Saharo. Aldonendas, ke ĝuste la pola dezerto servis por la kamerado de iuj scenoj de tiel famaj polaj filmoj, kiel „La faraono” kaj „Tra dezerto kaj praarbaro”. Evidente la pola Saharo estas loko turisme aparte alloga. Kondukas tra ĝi interesaj itineroj kaj kaj en ĉirkaŭaĵo troviĝas multaj vizitindaj lokoj.

El la elsendo 28.05.2021. Legas Barbara – 5′ 57″

La monata arĥeologia revuo Journal of Archeological Science en la aprila numero aperigis artikolon pri la sensacia malkovro de polaj sciencistoj el la Varsava Universitato, kiuj esploris la unuan en la mondo antikvan egiptan mumion de graveda virino. Ĝis nun oni trovis en la egiptaj sabloj nur skeletojn de virinoj, plimulte naninoj, kun ostorestaĵoj de fetoj, sed neniam temis pri konservitaj mumioj. Tio spronis Michał Łabenda sekvi la temon. La historio de la malkovro estas tiel nekutima, kiel la historio de la mumio mem. Unu el la unuaj polaj egiptologoj Jan Wężyk-Rudzki alportis el sia vizito en Egiptujo en 1826 du bone konservitajn mumiojn, kune kun multkoloraj, riĉornamitaj sarkofagoj, gipsoŝtonaj ĉerkoj. Poste li donacis ilin al la Varsova Universitato. Gravas, ke liaj paŝoj estis plene laŭleĝaj. Li havis ĉiujn permesojn de la egiptaj aŭtoritatoj kaj limimpostajn kvitancojn. Dume eĉ nun multaj egiptaj artefaktoj, ŝtelitaj en ĉi tiu epoko, troviĝas en la plej renomaj muzeoj en diversaj landoj kaj Egiptujo ne sukcesas rericevi ilin. Wężyk-Rudzki pravis dirante, ke tio estas mumio de virino. Li tamen iomete kolorigis sian rakonton deklarante, ke la mumio estis trovita en la fama Valo de Reĝoj, kio devis supozigi la faraonan originon de la virino. La koloroj de la sarkofago estis tre helaj kaj paŝtelaj, kaj ĝi mem iom in-forma, do oni eĉ ne supozis, ke ĝi ne apartenas al la ina mumio. Oni devas memori, ke en la unuaj jardekoj de la 19-a jarcento oni nur komencis deĉifri la hieroglifojn. Neniu klopodis, ho, eĉ ne havis konojn kaj kapablon legi la skribitajn egiptajn tekstojn. Sufiĉis, ke la ĉerko kun la mumio prezentiĝis kurioze kaj orientece. Post pli ol unu jarcento iu deĉifris ĉi-tiujn hieroglifojn kaj malkovris, ke la sarkofago apartenis al la gravega religiulo Hor-Ĵehuti, konta laŭ kelkaj skribaj fontoj el la unua jarcento antaŭ Kristo. Sekve, oni atribuis la mumion al ĉi-tiu fama pastro. En 2016 profesorino Marzena Ożarek-Szilke, egiptologo kaj fizika antropologo, inaŭguris programon por detale esplori ĉiujn 42 mumiojn kaj mumiopartojn el la universitata deponejo. Ŝi antaŭvidis iujn surprizojn. Oni uzis por ekzamenoj la plej modernan tomografon. Kaj efektive, la mumio de Hor-Ĵehuti evidentiĝis la muzea perlo, ideale konservita kaj belega. Verdire ĝi havis du truojn en la bandaĝokovrilo, sur la koro kaj sub la kolo. Tio atestas, ke sendube iu en la antikva epoko aŭ en la 19-a jarcento ŝtelis amuleton de la korskarabo kaj kolĉenon, sed ĝenerale la stato estis preskaŭ perfekta. Dum la tomografia ekzameno aperis la unua surprizo. La mumio havas longan hararon, artstile kombitan laŭ la formo de ĉevala vosto. La egiptaj religiuloj ja ĉiam estis kalvaj, tio estis ilia karakterizaĵo! La dua surprizo. La skeleto certe estis ina, la formo kaj proporcioj de la ostoj montris tion sen ajna dubo! Tio signifis, ke la sarkofago ne apartenis al la pastra mumio, aŭ pli precize, la pastra mumio ne apartenis al la ĉerko. La alia afero, la konservitaj organoj – pulmoj, koro, hepato – troviĝis ene de la korpo. Tiu praktiko fariĝis ofta dum la regado de la 20-a, 21-a kaj 22-a dinastioj, ĉirkaŭ mil jarojn antaŭ la Komuna Erao. Antaŭe kaj poste la internaj organoj estis apartigataj en funebraj etvazoj, nomataj kanopaj urnetoj, ĉiu kun la kovrilo en formo de malsama dia bestio. La kvalitmaniero de la bandaĝenvolvo estis tipa por la unua jarcento antaŭ Kristo, sed atingebla nur por riĉeguloj. Krome, sub la umbiliko de la mumio oni trovis strangan objekton. Tio estis ŝtona konuso envolvita per iuj rubandoj. Verdire en la faka literaturo oni priskribis similajn artefaktojn, sed ili estis tre maloftajn. Tamen ĝia celo daŭre estas vigle disputata. La tomografiaj esplorrezultoj estis ellaborindaj pli detale. Profesorino Ożarek daŭrigis la komputilan analizon jam hejme. Pli frue ŝi distingis en la ventro de la mumio ion kun nekutima denseco. Kiel antropologo ŝi antaŭsupozis kanceron aŭ alian malsanospuron. Sed ŝi apenaŭ kredis rimarkinete ion en la formo de malgranda piedeto? Ĉu tre eta fibulo en la mumioventro? La profesorino havas tri gefilojn, ŝi faris pli ol unu ultrasonan ekzamenon, do ŝi rimarkis analogion. Tamen pri la graveda mumio oni neniam aŭdis, neniam. Post kiam ŝi ekzamenis la bildojn kaj la mumion mem, ŝi povis konstati, ke temis pri graveda virino, pri virino, kiu aĝis ĉirkaŭ 25-30 jarojn kaj devenis el riĉega familio. Ŝi estis graveda dum 24-26 semajnoj. La mortakaŭzo restas nekonata – eble temis pri la antaŭa placento, eble iu virusa aŭ bakteria malsano, eble pri gravedeca diabeto. Certe la mortokaŭzo estis natura, la rompiĝo de pelvo rimarkita en la tomografia bildo okazis jam post la morto, dum la mumiigo. Nun profesorino Ożarek planas ekzameni la histojn de la mumio, kio povas klarigi almenaŭ parton de ĝiaj pliaj sekretoj.

El la elsendo 21.05.2021. Legas Barbara – 7′ 18”

Nur antaŭnelonge vi aŭdis gesinjoroj en nia programo pri la dua pola geoparko, la Sanktakruca, kiu ekde fino de aprilo ektroviĝis en la reto de la geoparkoj de Unesko. Unesko-reto kreiĝis en 1997 kun la premiso, ĉirkaŭpreni pli ol 500 geoparkojn. Laŭ donitaĵoj el 2018 troviĝas en ĝi 140 objektoj en 38 landoj, inkluzive de 69 eŭropaj en 23 landoj. Kvar inter ili estas la translimaj geoparkoj. Tems pri terenoj apartenantaj al la monda geologia heredaĵo, terenoj kun esenca signifo por geologio. Samtempe objektoj unikaj aŭ ravaj, reprezentaj por koncerna regiono kaj ĝia geologia historio. La principa celo etabli ilin estas protekti la tiean nevivantan naturon, eduki kaj esplori, favori la lokan soci-ekonomian evoluon konforme al la principoj de ekvilibra evoluo. Ligiĝas kun tio ankaŭ i.a. la kreado de novaj laborlokoj, ekzempe en geoturismo. La Geoparko Arko de Mużaków, kiun lokon ni menciis en 2016 kiel unu el la deklaritaj tiam plebiscite 7 mirlokoj de Pollando, distingiĝas pro sia grandeco, formo kaj la konserviĝinta stato. Ĝi devenas el la glaĉera epoko, el plejstoceno kiam la glacio kovris la terenojn de la centra Eŭropo, centra Pollando, inkluzive de la tereno de Odra-rivero. Apartan atenton meritas ĝia hufa formo longa 40 kilometrojn kaj vasta je 3-5 kilometroj. Ĝi respegulas la formon de la glaĉera lango. Arko de Mużaków estas bonege deĉifrebla en topografiaj mapoj kaj bitaj modeloj de la terenstrukturo. Dank’ al sia arka formo ĝi estas la unusola finmoreno sur la Tero videbla el la Kosmo. Ĝi etendiĝas ambaŭflanke de la pola kaj germana limo. La centra parto de la morenaj altaĵoj estas disdividita per la valo de la rivero Nysa Łużycka indikanta la limon inter ambaŭ landoj. Sur la tereno de la geoparko troviĝas antropogena lagoregiono. Ĉe la pola flanko ĝi konsistas el pli ol 100 akvoreceptakloj, kiuj mirigas pro siaj kolornuancoj kun la dominanta blua kaj rusta-oranĝa koloroj. Preskaŭ ĉiu lageto havas alian koloron, kio ravas ne sole infanojn. Ilia geologia pasinteco ligiĝas unue kun glaĉero kaj sekve kun la eleterigado de bruna karbo. La plej valoraj estas viziteblaj laŭ la geoturisma itinero „Malnova minejo Babina” kiel la postekspluataj fruktoj de la iamaj surfacaj minejoj. Esenca panorama elemento de la tereno estas malnovaj parko-ĝardenoj kaj La Panorama Parko de Mużaków, la plej granda anglastila parko en Pollando kaj Germanio. Ĝi apartenas al la plej vastaj eŭropaj protektataj panoramaj parkoj kun la surfaco de ĉirkaŭ 700 hektaroj. Pli granda parto de la parka komplekso troviĝas ĉe la pola flanko. Oni pridokumentis sur ĝia tereno multajn protektatajn speciojn de insektoj, fiŝoj, amfibioj, rampuloj, birdoj kaj mamuloj. Al aparte protektendaj plantspecioj apartenas Erica tetralix kaj Helosciadium nodiflorum. Al la protektendaj tiuregione animaloj apartenas i.a. alpa trituro, botaŭroj, blankvosta maraglo, iu vespertospecio. La plej valora objekto de la panorama parko estas la rezervejo „Apud la Mueleja Rojo” situanta en la regiono de la enbuŝiĝanta en la riveron Nysa Łużycka rivero Skroda. Temas pri arbaristika rezervejo kreita por protekti la prindundatajn terenojn, en kuj dum indundoj sedimentiĝas fekunda silto. Aldonendas, ke la Parko ekde 2004 troviĝas en la listo de la Monda Kulturheredaĵo de Unesko. Tiam ĝi estis la 12-a tia objekto el Pollando. Sed parolante pri la polaj geoparkoj ni aldonu, ke la statuson de la Landa Geoparko havas la regiono de la Monto Sankta Anna kaj Nacia Parko de Karkonosze-montaro kun ĉirkaŭaĵo. Krome en multaj regionoj kreiĝas geoparkoj kun loka signifo kiel Geoparko Kielce aŭ Geoparko Ŝtona Arbaro en la geografia regiono Roztoce en la sudorienta Pollando.

El la elsendo 14.05.2021. Legas Barbara – 5′ 34″

„Pandemio:
Distanco inter la homoj. Tio ĉesos.
Solidareco inter la homoj. Tio daŭros.”
Tiun devizon fine de sia enkonduka felietono „Ni eniras duan esceptan jaron” en la 1-a numero de „Esperantolehti” el Finnlando metis la prezidanto de EAF, Tuomo Grundström. Kiam ni ricevis la numeron en marto la pandemio en Finnlando troviĝis en la „ekspansia fazo”, espereble nun – simile kiel en aliaj landoj – venis periodo de ioma malseverigo de la kovrimkronaj restriktoj. Do eĉ se ne eblas atendi amasan revenon al rektaj kontaktoj la aŭtoro de la enkonduko pravas reliefigas, ke „Esperantujo jam bone lernis utiligi la modernajn teknikaĵojn kaj ni kulturas nin plejparte per teksto, bildo staranta kaj vivanta, voĉa transsendo”. Tio koncernis pluajn eventojn de la finna E-vivo, kvankam finnoj estis bonŝancaj kaj laŭ primovadaj raportetoj povis plani kaj okazigi fizikajn renkontojn rilate la Jarkunvenon de EAF aŭ de E-Societo en Turku. Verŝajne ĉiuj esperantistoj scivolemaj pri nia historio – ne sole finnaj – bonvenigis la ŝancon ĉi-numere konatiĝi kun la silueto de la antaŭmilita finna aktivulo, movada gvidanto Väinö Merivirta dank’ al la artikolo de Osmo Buller. Temas ne sole movadano, sed ankaŭ politika aganto kun interesa biografio, pri kio Buller prezentas plurajn detalojn. Sed la plej grava enigmo je kiu la aŭtoro ne donas plenan respondon estas, ke Merivirta aktiva e-isto post sia trijara agado inter 1910 kaj 1913 forlasis praktike la movadon. Samnumere mi trovis ege interesan tradukon el la finna „Mia gepatra lingvo ne sufiĉas por ĉio”, pri la samea lingvo en la socia funkcio. La aŭtoro, trilingvulo reganta la finnan, svedan kaj samean tra prismo de sia samea identeco deklaras iom dramece ”Mi sopiras al ĉiutaga vivo en la samea, kiu ne devas enhavi leĝajn disputojn por ke mi povu paroli en mia gepatra lingvo”. Trafa enpensiĝo de la jarkomeca Tago de la Gepatra Lingvo. Kaj fine mi ne formetu Esperantolehti sen mencii literaturaĵon leterforman al „Koronĉjo, nia kara” de Arja Kuhanen, iom amuza teksto verkita laŭ ekologiisma alrigardo. La 1-a nunjara numero de „La Revuo Orienta” atinginta nin meze de marto tre detale kaj amplekse raportas pri la 107-a Japana E-kongreso en 2020. La leganto konatiĝas kun la enhavo de la oficialaj salutaj alparoloj jen de la japaaj gvidantoj, jen tiuj kiuj venis el diversaj lokoj en la mondo. La kongresetoson ebligas reĝui lakonaj raportetoj pri la programeroj disvolviĝintaj en la unuopaj kongrestagoj. Kun atento mi refreŝigis la memoron pri la temo, kiun ni traktis en nia scienca bulteno kaj kiun la redakcio ĉerpis el Facila Esperanto. Pri tio, kiel la beboj lernas la lingvon. Eble la ĉefa konkludo estas, ke ĝis 6a vivmonato la infanoj kapablas distingi ĉiujn sonojn de ajna lingvo, sed post tiu periodo tiu kapablo malaperas pro la beba koncentriĝo pri sonoj plej ofte aŭdataj. Okita tradicie plukis intersajn informojn el la japana realo. Temas i.a. pri la multiĝo de robotoj, kiuj en la tempo de pandemio en hoteloj aŭ hospitaloj faciligas la vivon de laborantoj kaj pacientoj jen balaante kaj purigante la ejojn, jen faciligante kontaktojn inter la pacientoj kaj kuracistoj, pacientoj kaj ties familianoj. Ni ne forlasu Japanion, ĉifoje por enrigardi la aprilan numeron de la elektronika „Novaĵoj Tamtamas”. La ĉefa temo de la 4-paĝa informilo estas la inaŭgurita la 25-an de aprilo E-Muzeo Jokohama. La unuapaĝa teksto „Muzeo en preparo” proksimigas la anticipe faritajn laborojn kaj kolekton de la donacoj en la formo de libroj kaj dokumentoj. Tuj sekve Murata Kazuyo skribas pri sia volontula laboro en la muzeo konsistanta en la listigo de la enhavo de trideko da skatolegoj, venitajn al la muzeo de Gotoo Hitosi kun dokumentoj kolektitaj de li, Shibata Iwao kaj Mine Tositaka por la „Biografia Leksikono de la E-Movado en Japanio”. Iom pli frue ol venis la numero kelkajn fotojn kaj informojn pri tiu ĉi grava evento en Jokohamo mi trovis fejsbuke. La vekitan scivolemon bone kompletigis la veninta gazeto. Krome, la aprila numero de „Novaĵoj Tamtamas” reference al la decembra 120-a Legokunsido mallonge recenzas la kompilitan verkon de AIDA Kiyoshi „Tradukaĵoj de Japanaj Beletraĵoj”, dum fine AIDA Yayoi en la emfaza teksto „Sopiro al Uzbekio” memorigas grupan vojaĝon faritan en 2005 al ĉi tiu lando. Pli frue atingis nin la alia – multe pli ampleksa – elektronika periodaĵo, ĉi-foje el Brazilo „La Lampiro”. La 1-a numenro nunjara de la organo de Esperanto-Asocio de San Paulo liveras tradicie interesan enhavon, sed evidente ne eblis eviti la aludojn al la kronvirusa tempo. La prezidanto de la Asocio, Esmeraldo Alencar Lima emfazas la ĝojon pro la apero de la kontraŭkovimnaŭvakcino, kio esperigas pri ĉeestaj renkontiĝoj. La redaktanto de la periodaĵo Paulo Sergio Viana uzas aliflanke la okazn por elstarigi la signifon de la virtualaj agadoj. Li ĉeokaze skribas „ Tiu fenomeno konsiderinde ampleksigis la atingon de nia lingvo inter ĝiaj uzantoj. Homoj, kiuj neniam povis (pro diversaj kialoj) partopreni en internaciaj eventoj, tamen tion spertis en la jaro 2020. Supozeble, en estonta tempo, sendepende de sanitaraj problemoj, oni devos daŭrigi tiun sistemon de demokratigo de niaj kongresoj. Krome, sennombraj filmetoj, prelegoj, komentoj, kursoj, diskutoj kaj babiladoj estas nun disponeblaj en interreto. Tio montras la viglecon de nia lingvo, de nia komunumo. Ni ĉiuj, Esperantistoj, povas kontribui al la vivanteco de nia movado, ĉu per aktiva produktado de programeroj, ĉu per aktiva partopreno en virtualaj eventoj, ĉu per simpla spektado kaj komentado. Esperanto-Asocio de San-Paulo aliĝis al tiu bela agado”. La redaktanto aldonas, ke revekiĝis la asocia jutuba kanalo “Viva Gazeto” kun prelegoj okazintaj en la ĉiumonataj kulturkunsidoj de la asocio. Ke kreiĝis aliaj nelongaj rubrikoj, kiel „EsperantoNotícias”, portugallingvaj podkastoj kun aktualaj informoj pri Esperanto, taŭgaj por ĵurnaloj, revuoj, radistacioj kaj aliaj amaskomunikiloj. Ke aperis kelkminutaj filmetoj de Paulo Sergio Viana „LingvaProvoko”, en kiu li prezentas kuriozaĵojn kaj defiojn pri E-leksiko kaj lingvostilo. Ne laste unu el la rubrikoj de „Viva Gazeto” prezentas ŝercojn kaj anekdotojn suflorantajn kiel „en amuza maniero sobre kaj precize uzi la lingvon en viveca maniero”. Sed evidente gravas krom voĉa parola kaj aŭda manieroj intimi kun la lingvo iom pli trankvile tenante en la manoj veran presaĵon. La 1-a numero nunjara de „La lampiro” kiel dirite donas multan tian ŝanĉon per variaj tekstoj, literaturo proza kaj pezia, originala kaj traduka. Kiel ĉarma rakonto „Aĉetebla feliĉo” de Ladislao Afonso aŭ interesa tradukprovo de Paulo Sergio Viana de portugallingva poeziaĵo de Carlos Drummond de Andrade „La ŝultroj eltenas la mondon”. Sed krom literaturrilataj kontribuoj mi nepre menciu enpensigan tekston pri „Toleremo: tiel necesa kiel nekomprenata”, ne malpli filozofieman artikoleton pri osciloskopo, interesan artikolon pri ŝako kaj multajn aliajn de mi ne menciitajn. Kun scivolemo mi atendas la sekvan numeron de La Lampiro” kaj aliajn revuojn kun la espero, ke ili jam survojas al la redakcio.

En la elsendo 07.05.2021. Lagas Barbara – 10′ 30″

Se en iu amaskomunikila konkurso audiĝus la demando pri la unusola virino-diplomato en Moskvo dum la dua mondmilito, ĉu estus facile respondi? Ne? Aŭ pri polino, kiu rifuzis amikiĝi kun la egipta reĝino? Ankaŭ ne? Tiujn demandojn respondas en sia laŭvica felietono Michał Łabenda. Temas pri Natalia Aszkenazy, pola diplomatino, universitata instruistino, ĵurnalistino, kies vivo povas esti preta scenaro pri la malfacila sorto de eksterorinara virino en la mondo de ordinaraj viroj, pri amo, heroeco, granda politiko kaj seniluziiĝoj. Natalia Aszkenazy naskiĝis en Moskvo la 3-an de junio 1915 en la familio de varsovia bankisto David Aszkenazy, kiu klopodis florigi sian komercon en la ĉefurbo de la rusa imperio. Ŝia onklo estis Szymon Aszkenazy, la kreinto de la pola historia lernejo en la Lvova Universitato kaj ankaŭ tre konata juda socia kaj politika aktivulo. Natalia havis krome polajn, ankaŭ rusajn kaj armenajn radikojn. Ŝi kreskis en vere kosmopolita medio, en Moskvo, Varsovio, Romo kaj Parizo. Ŝi lernis en la varsovia Franca Liceo, kaj poste ŝi studis ekonomikon en la Universitato de Ĝenevo. Ŝajnas, ke komence ŝi ne planis ajnan karieron, revante pri senzorga, agrabla geedziĝo kaj estonta komforta vivo. En 1939 ŝi veturis al Usono, kie ŝi eksciis pri la eksplodo de la milito. Natalia tuj engaĝiĝis en laboron en la novjorka oficejo de la Internacia Ruĝa Kruco kaj samtempe ŝi laboris en la pola ambasado kiel aferprezentanto. Post la pola-sovetunia interkonsento pri la diplomataj rilatoj, la t.n. Sikorski-Majski interkonsento, Aszkenazy venis al la pola ambasado en Sovetunio, kiu troviĝis tiam en Kujbiŝev (la hodiaŭa Samara). Ŝi estis la sola virino en la pola diplomataro kaj la sola virino-diplomato en la tuta Sovietunio, sed tio ne igis ŝian laboron pli facila. Natalia Aszkenazy klopodis pri pli ol 1,5 milionoj da polaj liberigitaj el la sovuniaj koncentrajoj, pri la formiĝanta sur la tereno de Sovetunio pola armeo kaj ĝia foriro al Irano, pri miloj da polaj civitanoj, kiujn la sovetunia registaro ekzilis el la okupaciitaj orientaj polaj regionoj, ekzilitaj al la Centra Azio kaj al Siberio. En 1943 germanoj malkaŝis la masakron de Katyń. Tio kaŭzis la interrompon de la polaj-sovetuniaj rilatoj. Ĉiuj polaj diplomatoj inkluzive de Natasza Aszkenazy estis devigitaj forlasi Sovietunion. Ŝi havis ŝancon reveni al laboro en la pola ambasado en Vaŝingtono. Sed tiun ĉi ŝancon malebligis ŝia enamiĝo al Jan Drohojewski, kiu post mallonga diplomatia kariero fariĝis vicministro pri informado en la pola elmigra registaro en Londono. Tuj post kiam ili geedziĝis aperis inter ili la unua interhoma krizo. Drohojewski decidis aliĝi al la pola komunista registaro, Natalia forte kontraŭis la ideon. Ja estis ŝi, kiu en 1943 alparolis la usonan publikon pri la bezono kaj espero rekonstrui en Pollando veran demokration! Finfine, ŝi ne veturis al Pollando, sed iris rekte al Meksiko, kie Drohojewski estis nomumita pola legato. En Meksiko naskiĝis ilia unusola filo Francisco, ofte nomata Panĉo. Tie ŝi aktive partoprenis en multaj kulturaj kaj artaj eventoj. Ŝajnis, ke post multaj jaroj de senhejmeco Natalia trovis sian propran lokon, kiun ŝi ekamis kaj kie ŝi sentis sin amata. En 1950, Jan Drohojewski fariĝis la pola legato en la egipta Kairo. Bedaŭrinde ! Tiam ankoraŭ la diplomatia vivo estis strikta kaj severregula kiel en la 19-a jarcento. La nekontestebla kutimo estis, ke la edzino de ĉiu nova ambasadoro aŭ legato kune kun la edzino de la diplomatidekano vizitas la reĝinon Nariman. Eblus diri, ke tio estis bela kutimo, sed la polaj geedzoj ekfrontis delikatan politikan problemon. La dekano reprezentis la Respublikon Ĉinio. Dume Pola Popola Republiko agnoskis nur Ĉinan Popolan Republikon. En tiu situacio la edzino de la pola diplomato simple ne rajtis paroli kun iu el Tajvano, ŝi ne rajtis lasi la problemon flanke kaj fari komune ĉi tiun oficialan viziton! Natalia rifuzis la protokolan inviton, la reĝino ofendiĝis kaj la polaj diplomatoj devis forlasi Egiption. Jan Drohojewski reiris al Pollando. Natalia planis resti mallongan tempon kun sia filo en Parizo, esperante pri iu nova diplomatia posteno por la edzo. Sed la pola registaro ne permesis al Drohojewski foriri eksterlanden kaj ankaŭ ne enlasis Natalia-n en Pollandon… Natalia Aszkenazy elmigris al la sola amata loko – Meksiko. Tie ŝi laboris sur la kampo de publikaj rilatoj, ŝi subtenis organizojn batalantajn favore al la virinaj rajtoj, ŝi kunlaboris kun UNo-Komisiono por Homaj Rajtoj kaj kun Internacia Kortumo, en lokaj gazetoj ŝi skribis pri socie gravaj problemoj. Natalia Aszkenazy mortis en 1988 vizitante sian filon en Novjorko. La eternan ripozon ŝi trovis en Meksiko, kiu fariĝis ŝia dua patrujo, en la tombejo de la urbeto Cuernavaca.

El la elsendo 30.04.2021. Legas Barbara – 7′ 30″

Ĉi-foje multas ĉe mia skribotablo, prefere tamen ĉe mia komputilo diversaj E-periodaĵoj, kiuj jam antaŭ kelka tempo paperforme aŭ elektronike venis al la redakcio. Hodiaŭ ni donu la atenton al periodaĵoj paperaj. Kiel la unuan mi menciu Kajeron de TAKE 2021, dediĉitan al la konstruado. Ĝi estas vera frandaĵo por personoj interesiĝantaj pri la faka apliko de Esperanto, tutaparte por tiuj, kiuj interesiĝas pri la temo traktata de Konstruistoj Esperantistaj. Kiel ni legas enkonduke en ĉi tiu numero la leganto „trovos precipe artikolojn pri akvo […], kiu povus konsistigi plurajn numerojn de kompleksa revuo”. Kaj efektive temas pri kelkaj artikoloj dediĉitaj al ĉi tiu temo, kiel „Teknikoj por atingo de pura akvo kaj higieno por ĉiuj” aŭtorita de Allan Argolo el Brazilo. La artikolo pri trinkebla akvo en la afrika Kalima liveras i.a. informojn pri la helpo de esperantistoj al amikoj en Kongo troviĝantaj en malfacilaj vivkondiĉoj. La misterojn de arkitektura arto daŭrige eksplikas arkitekto Claude Bensimon, dediĉinte la atenton al harmonio en arkitekturo. El sub lia plumo venas kelkaj pliaj kontribuoj, sed ne nur li aŭtoras en ĉi tiu numero de TAKE-kajero. Sed apartan atenton ni donu al la adiaŭaj vortoj ligitaj kun la forpaso de Jan Werner, intima kunlaboranto de TAKE, specialistiĝanta pri konstrutekniko kaj arkitekturo. La enorman laboron de TAKE kaj ĝiaj jarkolektoj bildigas aparte kovrilpaĝoj de TAKE inter la jaroj 2005 kaj 2015 kaj Kajeroj de TAKE pri konstruado inter 2016 kaj 2021. Kelkajn pliajn informojn pri TAKE, Tutmonda Asocio de Konstruistoj Esperantistoj kaj artikolojn pri teknikoj por atingi puran akvon kaj higienon por ĉiuj, pri ekologia helpo en Kalima ni trovas krome en la 193-a numero de „La informilo”, la dulinga informbulteno pri Esperanto de Orient-Franca E-Asocio. Same kiel en la Kajero de TAKE ankaŭ en „La informilo” eblas legi i.a. pri tio „Kiel ripari ekonomie kloakan galerion” de Pierre Grollemund. Sed bv. ne ricevi falsan impreson kvazaŭ „La informilo” kopius la enhavon de TAKE-kajero. E-lingvaj legantoj sendube scivoleme konatiĝas kun kelkaj informoj kaj fonteltiraĵoj pri la fama rusa/sovetunia verkisto Makim Gorki, kiujn speciale por la periodaĵo faris Edmond Ludwig. La fraclingvaj legantoj aliflanke ricevis la recenzon pri la libro „Hector Hodler, pacisma sinteno” troviĝanta en la ampleksa libroserva katalogo de la Orient-Franca E-Asocio, kiu venis kiel elprenebla broŝureto. Sciencemaj esperantistoj sendube kun intereso sekvos la intervjuon cititan el la „Libera Folio” kun la vicprezidanto de ISAE, en kiu Wendel Pontes argumentas, ke estas sensence publikigi sciencajn esplorojn en Esperanto. Siajn argumentojn li eksplikis pli frue en reta prelego „La fiasko de Esperanto en scienco”. Kaj ni kaptu la okazon por fine informi, ke jam en la revukomenco aperas informoj pri la ekburĝoninta pandemiepoke virtuala Esperantujo, en kiu la E-vivo speguliĝas pli kaj pli bunte. Unu el ĝiaj manifestiĝoj estas Israela Virtuala E-klubo IVEK, pri kio detale informas Amri Wandel en la aŭtuna numero 2020 de „Israela Esperantisto”, fine de marto atinginta la redakcion. La sama aŭtoro en la tuj sekva artikolo skribas pri „Israelo: plej infektota kaj plej resaniĝa”, sed tiu plurpaĝa teksto rilatas kompreneble al la jam pasinta pandemiperiodo. Kelkaj el la artikolaj kontribuoj estas aperigitaj daŭrige, kion mi trovas iom ĝena praktiko, sed povas esti, ke israelaj esperantistoj akceptas tion kiel la buntigon de la revuenhavo. Pri origamio kaj E-o laste la E-komunumo estas riĉe informita per multaj virtualaj renkontiĝoj kun Larisa Osadĉuk. Ankaŭ en la 170-a numero de „Israela Esperantisto” ŝi klarigas pri origamio kaj E-o kiel du universalaj komunikartoj. Fine ni notu la „Literaturan Suplementon” en ĉi tiu eldono de la Organo de E-Ligo en Israelo, al kiu traduke kontribuis la redaktoro de la periodaĵo Mikaelo Lineckij kaj Luiza Carol. Efektive tiuj pri juda ruzeco kaj pri reĝo Salomono kaptis mian apartan atenton. Aliaj presformaj periodaĵoj atingintaj nin en marto estas i.a. la 12-a/2020 kaj la 1/2021 numeroj de „La revuo Orineta” de Japana E-Instituo. El la lasta pasintjara numero mi aparte ŝatus mencii la kontribuinton al la rubriko „Esperanto kaj mi”, kiu estas rumana esperantistino Rodica Todor al multaj el ni konata kiel longjara prezidantino de Internacia Fervojista E-Federacio. Multaj el ni sendube kiel la propran konsiderus ŝian konkludon”, ke Esperanto „estas por mi fenestro, per kiu mi rigardas la mondon kaj konatiĝas kun ĝi; ĝi estas mirinda ilo, kiu pliriĉigas min ĉiutage”. Kiel aparte interesan en ĉi tiu numero mi trovas trilingvan renkontiĝon kun ainoj de Yokoyama Hiroyui. Temas pri iu germana folklora rakonto tradukita al la aina kaj pere de ĝi retradukita en la japanan kaj en Esperanton. Alia interesa kontribuo venis de Namba Fumiharu, kiu en la podia pripenso sugestas, ke preferinde estus subteni E-organizojn per akcoj aŭ aliaj investaĵoj, kiuj produktos interezojn kaj ne per kontanta mono. Kvankam li celis Japanan E-Instituton, eble konsilinda helpo por UEA kaj ĝiaj financaj problemoj?
Mi ĵus menciis la venintan samtage la 1-an numeron 2021 de „La Revuo Orienta”. Ĝian buntan enhavon ne eblas trakti nur kelkfraze, aldone sur mia tablo troviĝas i.a. la unua nunjara numero de „Esperantolheti” kaj kelkaj retaj E-periodaĵoj. La eniragdon al ili mi ŝovas por nia sekva folimado de E-periodaĵoj, laŭeble plej baldaŭa.

El la elsendo 10.04.2021. Legas Barbara – 8′ 38″

La hodiaŭan felietonon aŭtoras nia aŭskultanto Michał Łabenda. Kiel li memorigas, unu el la celoj de la germana nazia politiko estis la tiel nomata „fina solvo”, tio estas mortigo de ĉiuj judoj en la konkeritaj kaj sklavigitaj landoj. Hodiaŭ ni scias pri multaj heroaj homoj, kiuj dum tiu kruela, freneza tempo klopodis savi la vivon de judoj, eĉ se – kiam tio estis malkaŝita de la germanaj aŭtoritatoj en Pollando – signifis la mortpunon, ne nur por la koncerna persono, sed por ties tuta familio. Ni ĉiuj konas la nomojn de Irena Sendler, Józef kaj Wiktoria Ulma, Jan Żabiński kaj multaj aliaj, kiuj ofte pagis la plej altan prezon pro sia homeco; multaj personoj ricevis – eĉ se postmorte – la titolon Justulo inter la nacioj de la mondo de Jad Vaŝem-Instituto. Bedaŭrinde, la heroeco de multaj restis nerivelita kaj atendas sian esploriston. Apartan ĉapitron en la dummilta savado de judoj perskribis polaj diplomatoj. La eksa pola ambasadoro en Svislando Jakub Kumoch malkovris en la ambasada arkivo la delonge forgesitajn dokumentojn, kiuj elmontris la komplikan kaj kompleksan aktivadon de multaj polaj diplomatoj, kiuj dum la tempo de persekutoj, uzis nekutiman eblon savi judojn el Germanio kaj el la okupaciitaj landoj. La ideodoninto de tiu solvo estis Aleksander Ładoś, dum la 2-a mondmilito la estro de la pola legacio en Berno. Li kunlaboris kun sia deputito Stefan Rynkiewicz, kun konsulo Konstanty Rokicki, kun juna oficisto Juliusz Kuhl kaj kun du perantaj personoj Abraham Silberstein kaj Chaim Eiss. Laŭ la komisio de Ładoś polaj diplomatoj serĉis kaj akiradis malplenajn pasportkajerojn de neŭtralaj landoj por plenigi ilin per nomoj de savataj judoj. La posedanto de tia pasporto, eĉ judo en Germanio, tuj estis akiranta la eksterlandan civitanecon kaj estis direktita al malliberigejo, sed ne al koncentrejo, kaj poste povis forveturi al alia lando. Kompreneble, tiuj agadoj estis kontraŭleĝaj kaj la svisa polico provis ĉesigi ilin kaj puni la kulpulojn. Tamen la pola registaro sukcesis interveni ĉe la plej alta nivelo kaj ekspliki la gravecon de ĉi tiu misio. Komence la polaj diplomatoj devis aĉeti la malplenajn pasportdokumentojn de la honora konsulo de Paragvajo. Unu tia malplena dokumento kostis de 500 ĝis 2000 svisaj frankoj – dum la salajro de pola ambasadoro egalis al ĉirkaŭ 1800 frankoj. En pli posta periodo oni altigis la laborefikecon sendante al minacitaj judoj falsajn dokumentojn, en kiuj necesis konfirmi nur la paragvajan civitanecon. La konsulo Rokicki, kiu respondecis pri la falsaĵoj, laboris tiom rapide kaj sub tia streĉo, ke li eĉ ne rimarkis la ortografian eraron en la oficiala nomo de Paragvajo supre de la dokumentoj. Dank’ al Dio, la unua persono, kiu rimarkis tion, estis la ambasadoro Jakub Kumoch 80 jarojn poste. El sub la mano de la konsulo Rokicki eliris almenaŭ 1056 pasportoj, ĉiu por du personoj. Post kiam li enskribis la necesajn datumojn kaj engluis foton de koncernato/oj la sekva paŝo apartenis al la paragvaja konsulo, subskribanta kaj pristampanta la dokumenton. Tiam Abraham Silberstein povis sendi ĝin al la nova civitano de Paragvajo. La grupo de Aleksander Ładoś aranĝis krome la kunlaboron kun honoraj konsuloj de Honduro, Haitio, Salvadoro kaj Peruo, kiuj mem eldonadis falsajn pasportojn. En tiu rolo Chaim Eiss estis neanstataŭigebla, ĉar li disponis pri reto da kontaktoj en ĉiuj judaj komunumoj en la eŭropaj landoj kaj provizis la grupon de Aleksander Ładoś per nomoj de judoj kaj iliaj fotoj. La financrimedoj por aĉeti la savantajn judojn pasportojn venis de la pola registaro, de la Palestina Komitato en Jerusalemo kaj el diversaj aliaj fontoj.  En novembro 1943 Eiss, la ĉefa liveranto de personaj datumoj, mortis pro koratako. En tiu periodo la germanaj aŭtoritatoj eksciis pri la falsaĵoj kaj ne plu agnoskis pasportojn de kelkaj latinamerikaj landoj. Ĉilio, Paragvajo – kun la subteno de Vatikano – kaj Usono tamen klopodis savi la judojn, kiuj iam posedis iliajn pasportojn kaj intervenis en Berlino, sed malsukcese. La nazioj sendis centojn da posedantoj de la falsaj pasportoj al la koncentrejoj, kaj ili tie pereis. Ne eblas prezenti la precizan nombron de judoj savitaj de la polaj diplomatoj. Jakub Kumoch konfirmas, ke sendube temas pri almenaŭ 2 mil personoj, sed plej verŝajne temas pri ĉirkaŭ 10 mil. Kio okazis sekve kun la herooj de nia rakonto? Bedaŭrinde, iliaj meritoj estis longtempe forgesitaj. Ładoś revenis al Pollando en 1960 kaj mortis en Varsovio en 1963. Rynkiewicz elmigris al Kanado kaj poste al Argentino, kie li posedis la aŭtolavan halon. Li mortis en 1988. Rokicki loĝis en Svislando ĝis sia morto en 1958. Kuhl havis la konstrufirmaon en Usono. Li mortis en 1985. En 2019 Jad Vaŝem rifuzis atribui la titolon Justulo inter la nacioj de la mondo al Ładoś kaj Ryniewicz. La medalon postmorte ricevis nur Rokicki. Tamen lia familio malakceptis la titolon ĝis kiam oni ne atribuos ĝin al Aleksander Ładoś kaj Stefan Ryniewicz.

El la elsendo 26.03.2021. Legas Barbara – 7′ 59″