La grandformatan historian tolaĵon bildigantan la venkan batalon super teŭtonoj ĉe Grunwald (15.07.1410) Jan Matejko komencis pentri aŭtune de 1875 fininte komence de 1878. Verdire, la unuaj oleoskizoj kreiĝis jam en 1872, sed kvankam neniu el familianoj sciis pri la laborkomenco, la amiko de la pentristo Marian Gorzkowski atestas, ke same en momento de pentroinaŭguro, kiel ankaŭ ĉe la fino aŭdiĝis la sonoj de la fama Sigismundo-sonorilego, audiĝanta malofte, kaze de eventoj eksterordinaraj aŭ festoj tiaj kiel la Dia Korpo. La pentraĵo sur la surfaco de 426 kaj 987 centimetroj kun granda pietismo rekreas la monumentecan scenon. Ĝi eternigas en la pentrista kadro la batalvizion el julio 1410. Ĝi kreiĝis ne sole el la imago de la elstara pentristo. Matejo estis kelkfoje vizitanta la lokon de la batalo por konatiĝi i.a. kun terenformiĝo. Ĉi tiuj vizitoj, veraj entreprenoj kondukis tra tri aneksopartoj de Pollando. Ankaŭ i.a. tra Varsovio, kie la raportantaj gazetoj informadis pri enorma entuziasmo de patriotaj amasoj kun florbukedoj atendantaj la proksimiĝantan pentriston. Tamen la ĉefa informfonto por la tolaĵo de Matejko fariĝis la Kroniko de la pola kronikisto Jan Długosz, kies patro partoprenis la batalon, kaj la onklo, sacerdoto kunestadinta en la tendaro kun la batalintaj kavaliroj. Jan Matejko decidis bildigi la finan etapon de la batalo en momento, kiam la venkoŝanĝo decide gravitis al la polaj-litovaj trupoj. Cetere en ĉi tiun scenon Matejo enmetis figurojn, kiuj ne partopreninte la batalon en la tolaĵo havis simbolan rolon. Ni memorigu ĉeokaze, ke Grunwald-batalo okazis inter la fortoj de la teŭtona ordeno (ruze akaparinte polajn teritoriojn) subtenata de soldatoj el Ĉeĥio, Silezio, Okcidenta Pomerio kaj el la regnoŝtatoj komandita de Ulrich von Jungingen kaj la unuiĝintaj polaj kaj litovaj fortoj subtenitaj de soldatdungitoj el Ĉeĥio, Moravio sub la komando de la pola reĝo Vladislavo Jagelo. Kvankam la batalo finiĝis per la venko ĝi ne estis finutiligita por plena pidepremo de la ruza ordeno. Tamen la famo de la venko apud Grunwald dum jarcentoj formis la identecosenton de laŭvicaj generacioj de poloj. Firmigis ĝin la tolaĵo de Matejko simbole bildiganta bravecon, sindediĉon, prudenton kaj forton de alianco unuflanke kaj aliflanke falson kaj eĉ perfidon. La unua posedinto de la finpreta „Batalo ĉe Gruwald” fariĝis varsovia financisto Dawid Rosenblum. La famiĝinan jam en la kreafazo bildon akompanis financa sukceso, ĉar kla kliento pagis por ĝi kapturnan sumon, kies valoro egalis al pli ol duona arĝntotuno. Tiuepoke eblis aĉeti kontraŭ ĝi ĉevalgregon aŭ 2500 bovinojn. Rosenblum ne estis artamanto, sed financisto, kiu kalkulis je signifa profito dank’ al okazontaj ekspozicioj. Unue la tolaĵo estis prezentita al la publiko aŭtune de la sama jaro en Krakovo. Ĉiutage vizitadis ĝin homamasoj, kaj iuj admirantoj kontemplis la bilon eĉ dum horoj studante ĉiun ĝian detalon. La gazetoj taksis la bildon artverko, iuj verkis pri ĝi poemojn. Sed ne mankis severa kaj prema kritiko de la krakova artista elito i.a. Stnisław Witkiewcz aŭ Stanisław Wyspiański. Tamen la grandan sukceson de la ekspozicio agnoskis la krakovaj aŭtoritatoj enmanigite al Matejo sceptoron kiel simbolon de la regado en la artoj. Post ĉi tiu sukceso samjare „Batalo ĉe Gruwald” estis ekspoziciita en Vieno, vekinte la admiron de imperiestro Wilhelm la 1-a. La sekvan jaron eblis adimiri ĝin en Varsovio. „Batalo ĉe Gruwald” estis prezentita laŭvice en pentristaj ekspozicioj de Petersburgo, Berlino, Lvovo, Bukareŝto, Parizo (1880). Post la reveno al Varsovio ĝia ekspoziciloko fariĝis la Asocio de la Belartoj „Zachęta”, kiu aĉetis en 1902 la tolaĵon de la heredantoj de Rosenblum. Entute dum la vivo de Matejko la „Batalo ĉe Grunwald” estis ekspoziciita en 17 artgalerioj. Grandega tolaĵo kun la surfaco de 42 kvadrataj metroj, pezanta ĉ. 400 kilogramojn estis kun- kaj disvolvata 32 fojojn. Post la eksplodo de la 1-a mondmilito la „Batalo ĉe Grundwald” estis forveturigita al Moskvo por savi ĝin kontraŭ eventuala detruo fare de prusoj. Sur sian lokoj en la varsovia „Zachęta” ĝi revenis nur en 1922 baze de Riga-pactraktato. La plej drameca periodo en la historio de la pentraĵo komenciĝis kun la unua bribombado de Varsovio en septembro 1939. La baldaŭa malvenko de Pollando kontraŭ atakintaj germanoj apenaŭ lasis tempon por evakuo. La germana propagando ankoraŭ antaŭ la militeksplodo nomis ĝin paskvilo kaj pentrista provoko. Ĝia serĉado flanke de Gestapo komenciĝis jam en la komenco de la okupacio. Germanoj pretis pagi pro informoj pri ĝi 2 milionojn kaj poste eĉ 10 milionojn da markoj. La kaŝado de informoj pri ĝi estis minacita de la mortopuno. Malgraŭ tiuj klopodoj la tolaĵo ne falis en la manojn de germanoj kaj la serĉadon finis falsa informo de Pola Radio el Londono, ke ĝi sukcese atingis Brition. Dume la tolaĵo dank’ al komuna helpo de polaj kulturagantoj kaj konspirantoj transdaŭris sukcese en Lublino (la orienta Pollando). Sed la evakuhasto kaj aliaj faktoroj kaŭzis, ke dum la transporto kaj kaŝado ĝi signife difektiĝis. La postmilita restaŭro daŭris 5 jarojn. En 1949 ĝi ektroviĝis en la varsovia Nacia Muzeo. Ankoraŭ kelkfoje la „Batalo ĉe Grunwald” de Jan Matejko estis ekspoziciita eksterlande – en Prago, Moskvo, Vilno. Tiam evidentiĝis la neceso de pliaj ĝisfundaj konservistaj laboroj, kiuj okazis antaŭ 10 jaroj. Ekde septembro 2012 la varsovia Nacia Muzeo fariĝis ekskluziva ekspoziciloko de la impona tolaĵo de Jan Matejko „Batalo ĉe Grunwald”.
El la elsendo 17.07.2020. Legas Barbara – 8’21”
