Felietonoj

Jam en la antaŭferia periodo nia franca aŭskultanto Claude Rouget sufloris al ni felietoni pri Wacław Sieroszewski [vacŭav sieroŝevski],  kiel laŭvica pola ekzilito al Siberio, kiu sian tempon dum la ekzilo dediĉis por esplori la ĉirkaŭantan lin medion kaj riĉigi la ĝeneralajn konojn pri loko apenaŭ konata al la mondo. Sieroszewski trafis al Jakutio. Tiu cara ekzilejo estis unu el la plej malvarmaj lokoj de la norda hemisfero kun meza jara temperaturo de minus 17 gradoj kaj meza temperaturo de januaro egala al minus 50 gradoj. Pro la fakto, ke pluvoj estas tie sporadaj la aero estas tre seka kaj somere varmiĝas ĝis 30 gradoj. Tiel do la  veter­diferencoj apartenas en Jakutio ĝis hodiaŭ al plej ekstremaj en la tuta mondo. Wacław Sieroszewski trafis tien kiel 22-jarulo. En Pollando li estas unuavice konata kiel verkisto, vojaĝanto kaj sendepend­iga aganto.  Kaj kiel centoj da aliaj li viciĝas inter polaj patriotoj, kiuj pro sia sendependiga agado estis kondamnitaj de la caraj aŭtoritatoj kaj ekzilitaj al Siberio.

Wacław Sieroszewski naskiĝis la 24-an de aŭgusto 1895, do ankoraŭ, kiam Pollando daŭre troviĝis sub la truda regado de Rusujo, Prusujo kaj Aŭstrio. Lia edukiĝado finiĝis rapide, nome en la 5-a gimnazia klaso – kiam oni senrevene forigis lin el la lernejo pro la rifuzo paroli la rusan lingvon. Same kiel pli frue lia patro ankaŭ li estis malliberigita en la fifamiĝinta 10-a Pawilono de la Varsovia Citadelo. Unu jaron poste pro la  ribelo de malliberigitoj li ricevis la krompunon de 8-jara mallibereco en severaj kondiĉoj, kiu puno estis ŝanĝita al truda ekzilo al Siberio, liakaze al Jakutio.

Polaj ekzilitoj en Jakutio – ne nur Sieroszewski – grave meritiĝis por la malkovrado kaj priskribado de ĉi tiu lando. Ja la unua homo, kiu plantis tie terpomojn estis insurgento de la Januara Insurekcio 1863,  Alekander Lipiński. La vortaro de la jakuta lingvo aŭtorita de Edward Piekarski estas unika ne nur tial, ke neniu el la indiĝenaj siberaj nacioj tian havas, sed ankaŭ tial, ke klarigante la signifon de unuopaj vortoj Piekarski malgraŭvole priskrib­is la ĉiutagan vivon de jakutoj, ne sole prezentante la rusan ekvivalenton de la vorto­signifoj.

Sendube tamen apartan rolon en la historio de Jakutio ludis Wacław Sieroszewski, la aŭtoro de grandioza etnografia verko „Dek du jaroj en la lando de jakutoj”. Sieroszewski priskribis Jakution tre vaste komencante de geografio, tra mastrumado kaj arkitekturo, finante je ĝiaj loĝantoj, ilia deveno, ĉiutaga vivo kaj kutimoj. Oni trovas en lia verko informojn pri la aspekto de jakuta tranĉilo kaj nupto­kutimoj, pri manieroj kuraci sen­fekundecon kaj pri la kulto de urso. Dank’ al tiu verko kaj pli frue menciita vortaro jakutoj fariĝis la plej bone priskribita siberia nacio. Sed la signifo de la verko de Wacław Sieroszewski „Dek du jaroj en la lando de jakutoj” estis multe pli grava. Ĝi vekis ĉe jakutoj la nacian senton,  ilian nacian fieron. Jakutoj komencis edukiĝi, ili komencis pensi pri superaj studoj veturante al Petersburgo, ili eksentis la nacian identecon, kiun ĝis hodiaŭ ili zorge flegas. Kaj Sieroszewski en Jakutio ĝis nun estas traktata ne kiel loka heroo, sed kiel la nacia trezoro, kiun konas kaj respektas la tuta jakuta nacio. Interesan disertaĵon pri polaj ekzilitoj en Jakutio pri ilia influo je la bildo de poloj inter la nuntempaj jakutoj verkis Michał Pędrecki [miĥaŭ pendrecki] aparte analizante la figuron de Sieroszewski. Laŭ la esploroj la biografio de Wacław Sieroszewski estas al jakutoj bonege konata, kvankam tiujn konojn ne dividas ekzemple la loĝantaj tie rusoj. I.a. dank’  al Sieroszewski ĝis hodiaŭ polo en Jakutio estas sinonimo de homo nobla, enorme kuraĝa, klera, entreprenema, kapabla fronti ĉian viv­situacion, nesubiĝema al politika premo.  Havi inter siaj prauloj polon estas konsiderata fakto fierinda kaj la mikisitaj polaj-jakutaj familioj estas traktataj tre amike.

Kiel menciite Sieroszewski trafis al Verĥojansk kiel 22-jarulo. Li ligis tiam sian vivon kun juna jakutino kaj post ŝia forpaso  li solece edukis sian orfiĝintan filinon Maria.  Komence de la  80-aj jaroj de la 19-jarcento li komencis verki. La biografiaj veftoj fariĝis la lite­araturaj motivoj de liaj rakontoj, kiuj kontraband­itaj de iu el la ekzilitoj revenanta post la siberia punestado al Varsovio aperis sub la pseŭdonomo Wacław Sirko en la periodaĵo „Głos” [gŭos].  Ili ĉiuj priskribis la vivon en la Malproksima Azio.

Eldonante en Petersburgo sian ĉefverkon pri jakutoj Wacław Sieroszewski konatiĝis kun Józef Piłudzki [juzef piŭsucki], kio komencis ilian postan amikecon kaj intiman kunlaboron jam lige kun la sendependa ekzisto de Pollando. Sieroszewski revenis al Varsovio. Baldaŭ li denove fariĝis la malliberigito de la 10-a Pavilono de la Varsovia Citadelo pro partopreno en nelegala manifestacio antaŭ la freŝe malkovrita monumento de Adam Mickiewicz. Por eviti la denovan ekzilon Sieroszewski akceptis la proponon de la Rusa Geografia Societo alte taksanta liajn etnografiajn laborojn inter jakutoj  kaj partoprenis en la jaroj 1903–1904 sciencan ekspedicion al la Malprokisma Oriento, kio ebligis esplori la vivon de la  tieaj nacioj.  I.a. li ankaŭ direktiĝis esplorcele  al la japanaj insuloj kaj en 1903 sur Hokkaido kune kun Bronisław [bronisŭav]Piłsudzki li gvidis esplorojn pri ajnoj. En 1904 tra Koreio, Ĉinio, Cejlono kaj Egipto li revenis al Varsovio. Dum revolucio 1905 Sierszewski denove estis malliberigita en Pawiak kaj en la 10a Pavilono de la Varsovia Citadelo.  Poste li foveturis kun sia dua edzino kaj tri filoj al Krakovo kaj Zakopane. En la jaroj 1910-1914 li loĝis en Parizo kaj tie li membriĝis en la Pafista Asocio kaj kiel ulano partoprenis la 1-an mondmiliton. Li krome soldat­servis en la legioj de Piłsudzki. En 1918 kiel la gvidanto de la Partio de Nacia Suvereneco li fariĝis ministro pri informado kaj propagando.  Pli poste, en la jaroj 1927-30 li estis elektita la prezidanto de la Asocio de Pola Literaturistoj kaj en 1933 li fariĝi membro de Pola Literatura Akademio. Kiel menciite li verkis multajn romanojn, novelojn kaj librojn pri la vivo en la Malproksima Oriento kaj tial inter poloj li estas ĉefe konata kiel verkisto. Li aŭtoris kelkajn librojn kun scienca karaktero prikibantajn la vivon de aziaj socioj kiel jakutoj, koreoj kaj ajnoj. Inter ili tiu pri jakutoj havas apartan signifon.

El la elsendo 04.10.2013. Legas Barbara

La hodiaŭa heroo de nia felietona ciklo „Konindaj poloj” estas profesoro Ludwik Hirszfeld, la malkorinto de sangogrupoj, kio savis kaj savas vivon de milionoj da homoj. Li naskiĝie en Varsovio en 1884 en la juddevena familio de bonstata komercisto Stanisław Hirszfeld. Grandan influon je la personeco de tiu ĉi elstara pola sciencisto havis lia patraflanka onklo Bolesław, kemiisto kaj aktivulo de la Asocio de la Pola Junularo „Zet”.

Havante 16 jarojn Ludwik Hirszfeld forveturis por la medicinaj studoj al la germana Würzburg. En 1904 li daŭrigis ilin en Berlino fasciniĝinte pri novaj medicinaj fakoj – bak­teriologio kaj serologio. Kune kun 7-jarojn pli aĝa bakteriologo, prof. Ulrich Friedmann li komencis esplorojn, kiuj komplete lin engaĝis. Ĝis tiu grado, ke li rezignis pri la planata partopreno en la kontraŭ­cara revolucio 1905 konfesante, ke eĉ preparinte sin al ĝi li ne sukcesis veturi al Pollando pro urĝe farendaj laboroj.

En Berlino li edziĝis al sia stud­kolegino Hanna Kasman. Du jarojn poste doktoriĝinte  per disertacio  pri sangoaglituno baldaŭ li translokiĝis al Hajdelbero. Tie doktoro Hirszfeld komencis laborojn en la Kancerekzamena Instituto sub la gvido de profesoro Emil von Dungern. La gviditaj tie eksperimentoj je hundoj ebligis konstati, ke ĉe hundoj ekzistas difinitaj serologiaj rasoj, ke tiuj trajtoj estas heredataj, ke ili ne povas aperi ĉe la idoj, se ili ne aperis ĉe la gepatroj, kvankam ili povas malaperi. Post tiuj sukcesaj ekzamenoj venis momento ekzameni homojn. Al la testoj estis subigitaj sciencaj laborantoj de Heidelberg-Univeristato kaj iliaj familioj. Rapide eblis konkludi pri apartaj trajtoj de sangogrupoj aperantaj ĉe diversaj homoj.  En 1911  Hirszfeld ricevis la proponon fariĝi asistanto de profesoro Silberschmidt en la Univeristato de Zurich. Tri jarojn poste Hirszfeld habilitiĝis per disertacio pri rezisto­fenomenoj ligitaj kun la sangkoalugado.

Kiam eksplodis la 1-a mondmilito la serba registaro defendanta sin kontraŭ Aŭstro-Hungaran Imperion alvokis la internacian socion helpi en la kontraŭbatal­ado de  tifo. Hirszfeld senprokraste reagis je la alvoko kaj estis direktita al la regita de epidemio Valjero. Tie li aranĝis laboratorion, en kiu malgraŭ tre primitivaj kondiĉoj li sukcesis akiri preventan injekciaĵon. Pro tio li estis distigita de la reĝo de Serbio Petro la 1-a per la ordeno de Sanka Sava. En 1915-a profesoro Hirszfeld kune kun la edzino revenis al Zurich. Tamen denove laŭ invito de la serba registaro li veturis al ĝia elmigra sidejo en Greklando, kie li organizis la medicinan laborejon de la serba armeo, instrukci­ante bakteriologojn kaj produktante in­jekciaĵojn kontraŭ tifo kaj kolero. Gvidante pliajn esplorojn  pri la sango de divers­naciaj soldatoj li konstatis, ke la ofteco de sangogrupoj dependas de la geografia regiono,  el kiu devenas konkreta persono. Brita Medicina Ĵurnalo bagateligis liajn esplorrezultojn. Tamen artikoloj en „Lancet” vekis grandegan interesiĝon de la sciencista medio inaŭgurante novan scienc­branĉon.

Komence de 1920 gesinjoroj Hirszfeld revenis al Pollando, kie en Varsovio Ludwik Hirszfeld kreis la Ŝtatan Serologian Instituton. 6 jarojn poste li la duan fojon habilitiĝis kiel bakteriologo kaj imunologo kaj kvin jarojn poste li estis nomumita profesoro. Aparte grava por profesoro Hirszeld esti la 1927a  jaro,  kiam dum la konferenco de Komitato de Higieno ĉe la Ligo de Nacioj estis decidite, ke la sangogrupoj en la tuta mondo estos signitaj en kohera maniero aplikante la terminologion proponitan de Hirszfeld kaj Dungern.

Kiam eksplodis la 2-a mondmilito profesoro Hirszfeld la laŭvican fojon pruvis siajn organizajn kaj pedagogiajn talentojn. Li proponis organizi la sangodonan centron. En februaro 1942 la familio de profesoro Hirszfeld trafis al la varsovia Getto.  Ankaŭ tie li distingiĝis kiel talenta organizanto kaj profesoro gvidante lekciojn, instruante kiel fronti infektajn malsanojn. En la getto li kreis laboratorion, estalis hospitalon kaj organizis Sankonsilion. Post 5 monatoj la familio sukcesis eskapi sur la arjan flankon. En 1944 profesoro Hirszfeld kun­organizis universitaton en Lublino (la orienta Pollando), sed la daŭra sopiro al Varsovio kaŭzis,  ke li  revenis tien en 1945. Tamen la fantomo de la germanaj homĉasadoj kaj surstrataj pafmortig­adoj de senkulpaj civitanoj en Varsovio ne lasis lin trankvila. Familio Hirszfeld translokiĝis al Vroclavo. Li komencis labori en la kuracista fakultato de la tiea universitato. Tre baldaŭ prof. Hirszfeld estis invitita lekcicele al Usono, sed malgraŭ insisto resti tie li revenis al Pollando. Tie li engaĝiĝis por  krei Kuracistan Fakultaton de la Vroclava Universitato kaj Mikrobiologian Fakultaton de la Medicina Akademio. En 1954 li kreis Instituton pri Imunologio kaj Eksperimenta Terapio de la Pola Scienakademio. Malgraŭ tio, ke en la 50-aj jaroj li senĉese estis invigilata de la komunista Sekurcservo neniam li bedaŭris la revenon al Pollando. Al verkisto Paweł Jasienica verkanta pri li raportaĵon li diris kelkajn monatojn antaŭ sia morto: „Estas malfacile precizigi la motivon de mia decido. Estus alia la valoro de la vivo pasigita en la ordigita kaj burĝa Svislando, kaj alia estas en Pollando. Ĉi tie,  ĉe ni oni pli prokimas al la senco de la histori­o”.

El la elsendo 20.09.2013. Legas Barbara

Dimanĉe venis malĝojiga informo pri la morto de konata pola E-aktoro Jerzy Fornal. Li mortis la 31-an de aŭgusto 2013 havante 86 jarojn. Facile estus diri – bela aĝo. Sed tiuj, kiuj konis lin scias kiom suferoplena estis la lasta jaro de lia vivo, jaro turmente soleca post la forpaso de lia edzino Zofia Banet-Fornalowa. Nur 19 tagoj restis ĝis la unua rondcifera datreveno de ŝia morto. Pola E-movado, la tutmonda E-komunumo kaj ĝia kulturo notas laŭvican doloran perodon.

La datoj de la pasintjara forpaso de Zofia kaj la nunjara de lia morto nur je kelkaj semajnoj anticipas alian daton gravan por la E-kulturo, aparte por la E-teatro, kiu estas la 27-a de septembro. Nunjare temas pri la 107-a datreveno de la unua teatra E-prezento, kiu estis “Brandfaristo” laŭ Leo Tolstoj.

Jerzy Fornal relative malfruaĝe eniris la terenon de E-teatro, ĉar nur en la 1982-a. Tiu ĉi profesia aktoro, diplom­iĝinta en la prestiĝa varsovia Ŝtata Supera Teatra Lernejo patronecata de Zelwerowicz estis membro de 8 diversaj teatraj trupoj. Aparte notinda estas la fakto, ke kiel  la 30-jaraĝulo Jerzy Fornal eniris en la konsiston de la unua kolektivo de la  fama mondskale Pola Pantomima Teatro de Henryk Tomaszewski en Vroclavo. Ĉiu premiero de Tomaszewski enkorpig­anta liajn specifajn artajn viziojn estis grava evento en la pola teatra vivo. Akiritaj spertoj en la pantomima teatro de Henryk Tomaszewski, la alproprigitaj tie pantomimaj esprim­rimedoj lasis firman kaj deĉifreblan spuron en la rolado de Jerzy Fornal.

En la 1980-a jaro post la emeritiĝo de Zofia Banet-Fornalowa la geedza paro translokiĝis el Vroclavo al Varsovio. Tiu momento gravis en ilia vivo. Por Zofia Banet-Fornalowa ĝi signifis komencon de ŝiaj historiaj font­kribradoj, por Jerzy Fornal – kiu tiam estis aktoro de la varsovia Nacia Teatro – debuton per E-teatro. Sekve li famiĝis prezentiĝ­ante dum diversaj kulturaj E-aranĝoj en Pollando, turneante tra Svedio kaj Danlando, Nederlando, Francio kaj Britio prezentiĝante i.a. en Vieno, Sofio, Berlino, Moskvo, Bonaero, Linz, Tomsko, Ateno kaj Kaŭnas. En sia E-repertuaro Jerzy Fornal havis 13  spektaklojn. Printempe de la 1991-a li inaŭguris en Varsovio unupersonan Teatron Espero, kadre de kiu li prezentis unu fojon monate E-spektaklon. Antaŭ ĉiu el ili lia edzino, Zofia prezentis bildojn el la historio de la E-Teatro kaj gvidis kultur­temajn konversaciojn.

Komence la spektakloj de la E-teatro de Jerzy Fornal estis okazantaj en la varsovia artpicejo “El Molino”, sekve en la artgalerio “Nusantara” prezentanta la popolarton el la Pacifika Regiono. La 7-an de junio 1999 Jerzy Fornal prezentis tie omaĝe al la 75a naskiĝ­datreveno de William Auld kaj Marjorie Boulton la enscenigon de ilia kunverko “Rimleteroj”. Estis al mi agrable konfirmi, ke per ĉi tiu spektaklo Jerzy Fornal faris etan escepton en la koncepto de sia unupersona teatro invitante min kunroli pervoĉe en la rimleteroj aŭtoritaj de Marjorie Boulton. Kvankam neniam realiĝis la proponata de mi aktora studio por E-parolantoj sub la gvido de Jerzy Fornal en Varsovio li tamen gvidis kurseton pri la aktora/sceneja moviĝo dum la 27-a eldono de ARKONES en la pola Poznano.

La informo pri la forpaso de la karmemora Jerzy Fornal signifas ne sole gravan perdon por la pola E-komunumo, sed ankaŭ gravan perdon sur la kultura kampo de la tutmonda esperantistaro.

El la elsendo 10.09.2013. Barbara Pietrzak

La feria periodo iom post iom finiĝas, sed turistoj ne mankas en Pollando, ili ankaŭ ne mankas en Varsovio. Kelkaj lokoj konstante logas ne sole eksterlandanojn, sed ankaŭ varsovianojn mem aparte dum tagoj sunoplenaj, kiam inter aferaranĝaj okupoj eblas kelkajn paŝojn direti ekzemple al la Malnova Urbo, al la Kastela Placo. Tiu loko dum la 2-a mondmilito ter­ebenigita nun denove kun pietismo rekonstruita pulsas per la vito. Eble ne multaj scias, ke la panoramo direkte al la Krakowskie-Przedmieście Strato kvazaŭ fotografie spegulas la perspektivon de sur la bildo de Bernardo Belotto el la 1768-a jaro. Ne plu trafikas tie kaleŝoj kaj kvarradaj ĉaroj, sed maldekstra­flanke same kiel iam ruĝas la bulo de la Reĝa Kastelo, dek­traflanke iom en la profundo preskaŭ samas la domo de advokato Aleksander John kaj iom pli centre ol iam sur la 22-metra kolono staras la 275-centimetra figuro de reĝo Sigismundo la 3-a  Waza. Li en la 1596 jaro translokis la ĉefurbon de Pollando el Krakovo al Varsovio. Tiu ĉi la plej malnova kaj la plej alta laika monumento de Varsovio estis starigita en 1644 laŭ la iniciato de lia filo, reĝo Vladislavo la 4-a. Dum 300 jaroj ĝi staris fiere sur sia loko. Antaŭ 69 jaroj, nokte inter la 1-a kaj la 2-a de septembro dum la Varsovia Insurekcio 1944 – ĝi estis faligita pro la obusfrapo de la germana tanko. La kolono estis en 1949-a rekonstruita.  Ĝia nova granita trunko devenas el la fama rokrompejo en Strzegom (en la sudokcidenta Pollando) dum la frakasitan dummilite kolonon  eblas rigardi proksime de la Kastelo. Sur la varsovia kolono Sigismundo la 3-a estas prezentita kiel kavaliro kaj reganto. Krono kaj mantelo simbolas lian reĝan povon, kiraso kaj sablo – la kavalian kaj la kruco lian fidelecon al la katolika kredo kaj daŭran pretecon kontraŭbatali malbonon.  Kun la kolono ligiĝas unu el la varsoviaj legendoj, kiun hodiaŭ mi volas al vi prezenti…..

Antaŭ multaj, multaj jaroj en Varsovio juna reĝo Vladislavo decidis levi monumenton omaĝe al sia patro Sigismundo III Waza. Longe li cerbumis pri taŭga loko fine decidinte, ke ĝi troviĝos antaŭ la ĉefa kastela pordego. La skulptitan figuron de la patro li decidis loki sur alta kolono,  por ke ĉiuj varsovianoj kaj vizitanoj povu ĝin vidi jam de longa distanco.

Kiam oni jam trovis taŭgan rokopecon, por la kolono necesis trovi taŭgan metiiston. Estis elektita majstro Jakobo konata kiel la Ora, pro la orvaloraj manoj kapablaj el la plej malbela rokopeco skulpti artverkon. La majstro longe rigardis la projekton pretigitan de la italaj artistoj Augustyna Locci i Constantino Tencalli. Post longa  hezitado li akceptis la taskon komisiitan de la reĝa sekretario. Tuj la sekvan tagon oni alpaŝis al la laboroj. meti­disĉiploj unue formis la figuron el argilo, sekve pretigis gipsan formon kaj fine oni faris la bronzan figuron. Dum multaj tagoj la fascinite ilian laboron observis la majstra filo Kacper, sed kiam la figuro jam pretis li elrevite rimarkis, ke la reĝa sabro ne brilas. Vane li ekdiskutis kun la patro konvinkita pri tio, ke la sabro brilu, sed kiam la majstro Jokobo pro laco iom frue enlitiĝis Kacper kaŝeniris la laborejon kaj poluris la sabron, ĝis ĝi fariĝis orbrilanta. Matene mirigite ĉiuj ĝin admiris kaj Jakobo konjektinte, kiu kaŭzis tion klinmovis la kapon rekone.

La kolono de la reĝo ekstaris en la centro de la kastela placo. La varsovianoj admiris ĝin kaj certis, ke la reĝo desupre zorgas pri la urbo kaj protektas ĝin kontraŭ ĉia malfeliĉo.

Post kelkaj monatoj venis terura seka sezono kaj ĉiuj sopirege atendis pluvon. Ĉiuj preĝis  por almenaŭ unu pluvoguto kaj tiam Kacper decidis peti helpon de reĝo Sigismundo. Li alkuris la kolonon kaj levinte kapon kri­alparolis: La reĝo, levu vian brilantan sabron kaj per ĝia akraĵo tranĉu unu el la supervarsoviaj nuboj. Kaj tiam….. la mano de la reĝo leviĝis kaj lia sabro tuŝis la nigran nubon. El la ĉielo verŝiĝis la pluvo kaj ekde tiam la mano de reĝo Sigismundo estas levita supren fortimig­ante ĉian danĝeron, kiu povus ekminaci al Varsovio.

El la elsendo 30.08.2013. Legas Barbara

Tropikaj temperaturoj en Pollando kaj en Varsovio fine de julio kaj en la ĵusaj aŭgustaj tagoj forpelas la urbo­loĝanojn al feriejoj en la montaroj, apud Baltikon kaj al la lagoj, eksterlanden. Iuj sufloras, ke plej agrable estas pasigi la varmo­apogeon en preĝejoj. Sendube ne malbona ideo, konsiderante la koncertan sezonon kaj la eblon kombini la refreŝigan sanktejan malvarmeton kun la muzikĝuado, kiel i.a. en la Varsovia preĝejo de Sankta Anna, kiu je la tagmezo invitas por koncertaj de orgenmuziko. Sed direktiĝante tien de la t.n. dekstra­borda Varsovio la rigardon altiras ĉiam pli da plezurŝipoj navigantaj laŭ Vistulo kaj…. homplenaj plaĝoj.

Ne mirige. Varsovio kiel unu el malmultaj ĉefurboj en Eŭropo fieras pri naturaj sablaj plaĝoj. Iliaj valoroj estis aprecitaj de National Geographic en ĝia rangolisto de la plej belaj urbaj plaĝoj en la mondo. Laŭ ĝiaj ekspertoj plaĝoj apud Vistulo estas ideala loko por refreŝiĝo, somera pigrumado kaj ripozo for de la ĉiutagaj zorgoj. Verdire plaĝumadon ĉe la Vistula Bordo de Saska Kepa-kvartalo mi mem memoras el la propra infanaĝo, kiam la tutaj familioj piknikis ĉe la Vistula riverbordo. Bedaŭrinde sekvinta industriigo de Varsovio – fabiketoj, etaj uzinoj, ekologia subzorgo – devigis forgesi pri la ripozo vistulporde.  Nun denove la ĉefurbaj plaĝoj ĝuas ĉiam pli grandan popularecon kaj surprizas promen­antojn laŭ Poniatowski-ponto rigardantajn iom nekredeme sabloblankajn plaĝojn kreiĝintajn en la centro de la pola ĉefurbo. Nun funkcias tri plaĝoj. En  mia kvartalo Saska Kępa, apud Poniatowski-ponto kaj en la kvartalo Żoliborz. Vastaj plaĝoj disponigas al la ripozantoj ne nur kuŝfotelojn kaj ombrelojn, sed ankaŭ direktas al ili vastan oferton praktiki subĉielajn sportojn, eblecon lui rostilojn kaj pasigi vesperojn en la lokaj knajpetoj. Sed per tiuj jam pretaj servoj la oferto por la varmaj someraj tagoj ne finiĝas. Nome la nun realigata projekto La Varsovia Vistulo invitas la urbo­loĝantojn al civitanaj konsultoj pri pluaranĝado de plaĝoj ĉe diversaj urbopartoj, kiel daŭre Saska Kępa kaj Żolibórz. La plej konsultoj proksimaj okazos jam semajnfine.

Ne ĉiuj en Varsovio povas dum la labortagoj plaĝumi. La urboloĝantojn kaj turistojn  bele surprizas – kiam la temperaturoj superas 30 gradojn (lastĵaŭde estis 37 laŭ la Celsiusa skalo) – la funkciig­ataj plurloke en Varsovio fare de la urbaj kanaliz­servoj – refreŝigaj akvoŝprucoj rekte el la urba akvoreto. Ili refreŝigas la aeron kaj la preterpasantojn, sed la plej ĉarmaj kaj allogaj estas la Varsoviaj fontanoj. Ŝajne ne ekzistas ilia kompleta, unuloka registro, sed ili funkcias en ĉiuj kvartaloj. Kelkaj el inter ili – kiuj logas unuavice patrinojn kun infanoj – troviĝas en la urbocentro, i.a.  en la Saksa Parko. Pli nova,  en la sama regiono troviĝas ĉe la ronda korto de unu el la plej modernaj Varsoviaj konstruaĵoj Matropolitan sur Pilsudzki-Placo.  La konstraĵo mem – malgraŭ persvadoj – ne konkeris la korojn de la Varsovianoj, kovrante la konstru­bulon de Teatro la Granda kaj malvastig­ante Piłsudzki-Placon, kiu ankoraŭ antaŭnelonge nomiĝis la Venko- Placo. Tamen la stirata komputile sur ĝia interna korto fontano estas ĉarma intimloko en la koro de Varsovio, vespere transformiĝ­anta en koloran akvo­dancejon.

Aludante al la fontanoj de Varsovio mi nepre diru pri la plej granda fontana atrakciaĵo de la pola ĉefurbo. Temas pri Multmedia Fontano-Parko aŭ alinome pri Dancantaj Fontanoj situantaj flanke de la maldekstra­borda Vistulo, piede de la novurbkvartala eskarpo. Iam tiuloke troviĝis renforma akvo­receptaklo. Nun temas pri komplekso de kvar fontanoj inaŭgurita antaŭ du jaroj lige kun la 125-jariĝo de la Urba Akvodukta kaj Kanaliza Entrepreno. La suma surfaco de la akvospegulo de la Dancantaj Fontanoj en Varsovio egalas al 2870 kvadrataj metroj. La ĉefloko de la Fontanoparko estas multmedia fontano kun la alteco de 10 metroj, sur kiu eblas prezenti filmojn kaj laserajn demonstrojn. Ĝi estas la ligo­elemento inter la unuopaj parkopartoj. Dum la vendredaj kaj sabataj vesperoj je la 21-a horo aŭ 21.30 okazas tie multmediaj spektakloj laŭ la stilo „Akvo-Lumo-Sono” utiligantaj LED-lumojn kaj laserojn. Apud fontanoj troviĝas la monumento de Wilian Heerlein Lindley, la projektino de la kanaliza reto de Varsovio, kiu en 1886-a funkciigis la Varsovian Kanalizon.

La la ĉefideo de la Vsrdovi Fontano-Parko estis la variigi la turisman oferton de la Varsovia Malnovurba Kvartalo kaj revivigi la Vistulan Bulvardon laŭ la koncepto de la lasta antaŭmilita prezidanto de Varovio, Stefan Starzyński – direkti la rigardon de Varsovio al ĝia rivero, Vistulo. Tio nun parte realiĝis. Do ankaŭ vi dum via vizito en Varsovio ne maltrafu tiujn spektakl­ecajn prezentojn, kiuj daŭras ĝis la fino de septembro.

El la elsendo 09.08.2013. Legas Barbara

La plej proksiman sabaton, do morgaŭ, 7 jarojn post la incendio en la preĝejo de sankta Katarina en Gdansko (la norda Pollando) denove siajn pordojn antaŭ la publiko malfermas Muzeo de Turhorloĝoj. Senduba atrakciaĵo por la turistoj vizitantaj Gdanskon estas krome la ebleco admiri la panoramon de la urbo, kaj de la tuta regiono de sur la preĝeja turo.

Al la vizit­atrakciaĵoj – apud 18 turhorloĝoj – kalkuliĝas ankaŭ la plej nova atingaĵo de la gdanskaj sciencistoj, la unusola en la mondo pulsara horloĝo. Ĝi kreiĝis en 2011 por omaĝi la 400-an naskiĝ­datrevenon de Jan Heweliusz. Ĝia inventinto estas la direktoro de la muzeo Grzegorz Szychliński. Tiu horloĝo mezuras la tempopason baze de signaloj emisiataj de steloj-pulsaroj. Ĝi estas rigardebla en la fermita ĝis nun subtegment­ejo de la preĝejo, kiu post la incendio estis rekonstruita. Centre de relative vasta spaco troviĝas instalaĵo referenc­anta al. la laboroj de Heweliusz kaj ĉielobservado, utiliganta la laserajn efektojn por demonstri stelojn. Perspektive en la subtegmentejo kreiĝos Muzeo de la Gdanska Scienco.

Por rigardi la horloĝ­kolekton necesas supreniri 66 helikforme aranĝitajn kaj malvastajn ŝtupojn, al kiuj kondukas malgranda pordeto troviĝanta apud la ĉefenirejo de la preĝejo. La horloĝa ekspozicio okupas du turetaĝojn. La eksponaĵoj devenas el diversaj regionoj de Pollando, la plej malnovaj el la Mezepoko. Ĉiu estas aparta vidindaĵo en si mem. Troviĝas en la kolekto ekzemple horloĝo de Michał Mięsowicz devenanta el la unusola pola fabriko de turhorloĝoj el Krosno (la sud-orienta Pollando). Al unu el la plej malnovaj kalkuliĝas la 14-jarcenta turhorloĝo el la okcidenta Pomerio. Ĝi uzas ankoraŭ transversan etan trabon, kun du pezaĵoj, kiu estas ekvivalento de la pli posta horloĝa pendolo. Temas pri vera unikaĵo, ĉar post invento de pendolo plimulto de la malnovaj horloĝaj mekanismoj estis forĵetataj, detruataj aŭ alifarataj kaj en tuta Eŭropo konserviĝis tre malmultaj ĉi-specaj objektoj. Lastatempe la turhorloĝa kolekto riĉiĝis per nova eksponaĵo el Britio, kiu posedas la saman mekanismon – evidente malpli grandan – kiel la londona Big Ben.

Alia atrakciaĵo atendanta la vizitantojn de la preĝejturo estas kariliono, muzika instrumento, kiu konsistas el 50 sonoriloj sume pezantaj 17 tunojn. La lasta sonorilo portanta la nomon Katarina, do same kiel la sankta patronino de la preĝejo post la 7-jara atendado estis instalita nur antaŭ kelkaj semajnoj.

Sed aldone, jam ekde morgaŭ, tio estas la 13-a de julio 2013 eblos rigardi la panoramon de la urbo de sur la alteco de 50 metroj. Por atingi la preĝejturan rigard­oplatformon, situantan en la turokasko necesas venke grimpi 200 helikforme aranĝitajn  ŝtupojn. Sed la peno valoras. Nome de sur la turo videbliĝas ne sole la Malnova kaj Ĉefa Urbo-partoj de Gdansko. Dum favora vetero eblas vidi ankaŭ Gdanskan Golfon, la Duoninsulon de Hel, la Vistulan Terlangon kaj Żuławy, kiu estas la delta ebenaĵo, kreiĝinta per akumuliĝo de river­materialo, kun tre fekundaj grundoj.

La Muzeo de la Turhorloĝoj kaj la turhorloĝa panoramejo atendas ekde nun gastojn ĝis la 30-a de septembro.

El la elsendo, 12.07.2013. Legas Barbara

En decembro 2012 la pola Sejmo proklamis la 2013-an, kiel la Jaron de Julian Tuwim. Pasas en ĝi la 60-a datreveno de lia morto (27.12.1953), sed krome la 100-jariĝo de lia poezia debuto. Temis  la versaĵo Prośba (Peto) publikigita en Varsovia Kuriero. Ne ĉiuj scias, ke tiu debuto ne estis la unua paŝo de Julian Tuwim sur la poeziverka vojo. Li suriris ĝin du jarojn pli frue per E-tradukoj de versaĵoj de sia ŝatata poeto Leopold Staff sur la paĝoj de Pola Esperantisto. Tiuj tradukoj – ja ne eblas pri ili dirie kiel pri tradukpovoj ne tiom maloftaj inter freŝbakitaj esperantistoj – entute ebligis al li persone kontakti Leopold-on Staff kaj ricevi de li la permeson publikigi ilin. Tuwim debutis traduke per la poeziaĵo de Staff En la aŭtuna suno. Poste en Pola Esperantisto aperis pliaj liaj E-lingvaj tradukoj kaj el la verkado de Staff kaj de aliaj poetoj – Julian Słowacki, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Arthur Rimbaud. La tradukoj de Tuwim aperis krome en aliaj E-periodaĵoj, kiel Literatura Mondo kaj  Nia Gazeto. Kolekto de liaj E-tradukoj kaj ankaŭ de liaj propraj versaĵoj, tradukitaj de polaj esperantistoj, aperis en 1956 en la volumo Julian Tuwin – Versaĵoj Propraj kaj Tradukitaj.

Tuwim naskiĝis la 13-an de septembro 1894 en Lodzo en burĝa familio de asimiliĝ­intaj judoj. La patrino legis al Julian infanaĝe poeziaĵojn de polaj poetoj kaj kantis mazurkojn de Chopin laŭ la vortoj de Kornel Ujejski. En la familia arkivo de la poeto konserviĝis kajero, en kiu lia avino Ewelina familie Łapowski en 1850 kopiis versaĵojn kun historia kaj patriota enhavo. En simila poezikajero de la patrino el 1886 dominis versaĵoj romantikaj kaj erotikaj.  Parto de riĉa libro­kolekto de Tuwim nun estas rigardebla en la Literatura Muzeo ĉe la Malnovurba Foirplaco de Varsovio. Troviĝas tie ankaŭ liaj ŝatataj tasoj, fontplumo, leteroj, lia portreto pentrita de Witkacy. Interesa eksponaĵo, donaco de konata grafikista paro Kobyliński, estas Insula Juliana. Tio estas mapo de insulo kun la formo de Tuwim-profilo, sur kiu ĉiuj lokoj portas la nomojn de liaj poeziaĵoj aŭ libroj.

Pri Esperanto Julian Tuwim la unuan fojon eksciis de sia onklo, lodza esperantisto Stanisław Krukowski. Kvankam en lernejo li ne estis brila lernanto, aparte koncerne ekzaktajn lerno­objektojn, la lernado de Esperanto ne kaŭzis al li problemojn. Kiel Tuwim mem rememoris,  la inaŭgurita en septembro lernado ebligis al li jam en januaro de la sekva jaro libere paroli, skribi, legi.

Per Esperanto Tuwim suriris la krean vojon, kiu reliefigis  talenton, kiu havis cent kolorojn, cent kordojn, estis ĉiam surprizo – kiel taksis ĝin  – baze de liaj pollingvaj verkoj – la junulaĝa majstro de Tuwim, Leopold Staff.

Sendube Julian Tuwim estis majstro de la parolo, kelkfoje ne eblas rezisti la impreson, ke verkante li ludis, rekte amuziĝis. Eblas enpensiĝi, ĉu iamaniere liajn vortuludojn, multigadon de vort­signifoj per apliko de akompanaj vortoj, ritmon kaj rimadon influis Esperanto kaj ĝiaj esprimeblecoj. Sed krom E-tradukoj konataj estas brilaj tradukoj de Tuwim el la lingvoj rusa, franca, germana kaj el latino. Tuwim verkis, sed li ankaŭ kunestablis la kabaredon Sub Picardo kaj poezian grupon Skamander.  Lia verkado ne limiĝis al poezio. Tuwim aŭtoris vodevilojn, skeĉojn, operet­libretojn, kanzonojn, tekstojn kabaredajn kaj politikajn. Verkojn karakterizajn per sublimo kaj parol­kulturo apudis spic­esprimaj strofoj kaj tekstoj. Tute apartan ĉapitron konsistigas liaj porinfanaj versaĵoj de generacioj parkerataj kaj deklamataj, ŝatataj de ĉiuj polaj infanoj kaj de ĉiuj, kiuj infanaĝe konatiĝis kun ili.

La nuna jaro omaĝas la memoron de la poeto, kiu modlis la polan lingvon, imagopovon kaj socian impresiĝemon de multaj generacioj de poloj. La polaj deputitoj pravigante la decidon proklami la nunan jaron Jaro de Tuwim reliefigis, ke la poezio de Julian Tuwim estas unu el la plej gravaj en la 20-a jarcento ekzemploj uzi la polan lingvon, ekzemplo kun aparta signifo por la pola nacia heredaĵo.

Barbara Pietrzak

El la elsendo, 09.07.2013. Legas Barbara

Hodiaŭ mi invitas vin gesinjoroj al urbo, en kiu pasintjare Silezia E-Asocio omaĝis la 125-jariĝon de Esperanto – memorigante, ke ĝuste en 1887 gastis tie kuraccele d-ro Zamenhof. Tien SEA invitas nunjare komence de aŭgusto por la 46-a Inernacia E-Feriado, en kiu JES, la komuna aranĝo de la pola kaj germana E-junularo venigos jarŝanĝe ne sole junulajn partoprenantojn. En la daŭro de la historio vizitis ĝin ankaŭ aliaj elstaruloj kaj famuloj, kiel la germana imperiestro Wilhelm la 2-a Hohenzollern, la reĝo de Greklando Konstantin la 1-a, Wintson Churchil, pola komponisto Henryk Wieniawski kaj mulaj aliaj.

Temas pri Szczawno-Zdrój en la Malsupra Silezio en la Centra Sudety-Montaro, samtempe unu el la plej malnovaj kuraclokoj en la regiono. La nuna urbestro invitante al  vizito elstarigas ĝiajn belajn panoramojn, mildan mont­regionan mikroklimaton, puran aeron, efikecon de la tieaj mineralaj fontoj kaj modernan kuracan infrastrukturon.  Szczawno-Zdrój logas dum la tuta jaro – printempe pro florantaj rodendronoj en la Kuracloka Parko, somere en la Sveda Parko pro aliaj maloftaj planto­specioj, aŭtune pro paŝtela koloro de la arbofoliaro kaj vintre pro la neĝoblanka fabeleska etoso.

La unua mencio pri Szczawno ankoraŭ kiel vilaĝo devenas el la dokumento de la Piast-dinastia princo Henriko la 1-a Barbohava. Ekde la 13-a jarcento ĝi eniris la havaĵojn de la kastelo Książ. En 1392 post la morto de princino Agnieszka, la edzino de Bolko la 2-a  Szczawno troviĝis jen en ĉeĥaj, jen en germanaj manoj. En 1509 aĉetis ĝin Conrad von Hochberg, kies posteuloj herede posedis Szczawno ĝis 1931. Tamen eĉ germanoj ne kontestas, ke poleco radikas ĉi tie delonge kaj neniam estis elradikig­ita malgraŭ forta germanigado.

Historiistoj ne kapablas klare ekspliki kiel kreiĝis Szczawno. Onidire la unua arabara setlejo kreiĝis sur la nuna Altaĵo de Gedymin.  La vivodonaj mineralaj fontoj ŝprucis tie jam lime de la unua kaj dua jarcento de nia erao, do antaŭ ĉirkaŭ 2 mil jaroj. Pruvis tion arkeologiaj esploroj.

Jam antaŭ jarcentoj la tieaj bestoriĉaj arbaroj kaj fiŝabundaj riveroj logis ĉasistojn, abel­bredantojn. En pli posta periodo serĉantojn de  arĝento- kaj plumboercoj. La arbaroj pri­mastrumataj de homoj ebligis sur la senarb­arigataj terenoj la kultivadon de plantoj, bredadon de brutoj kaj ŝafoj. La administracia organiziĝo kaj princaj privilegioj de la plej fora tempo spronis la evoluon kaj bonstatiĝon de Szczawno. Komence ĝi estis konata sub la slava nomo Solicowo. Dum la unuaj jaroj de la germana koloniigado la nomo ŝanĝiĝis al Salzbornn, dum la prusa regado la nomo transformiĝis al Salzburnn. En la intermilita periodo, post la 2-a mondmilito la nomo denove ŝanĝiĝis kaj reference al la unua slava nomo alprenis la formon Solice Zdrój. Ekde 1947 validas la nomo Szczawno-Zdrój, kiu referencas al la propreco de la aperantaj tie acidaj mineralaj akvoj riĉe saturitaj de karb­ondioksido.

Pri la atrakcieco de Szczawno-Zdrój decidas ne sole la salubraj fontoj, sed ankaŭ la turisma atrakcieco de la regiono, la ĉirkaŭantaj urbon altaĵoj, valoj, belegaj panoramoj.  En la urbo mem troviĝas du parkoj kaj multaj verdoriĉaj spacoj. La menciitaj anglastilaj parkoj – La Kuracloka kaj Sveda – apartenas al la plej grandaj kaj plej belaj en Pollando.

La salubraj proprecoj, sanigaj proprecoj de la lokaj fontoj estis pruvitaj kaj konfirmitaj jam en la 16-a jarcento. Sed la kuracloko evoluelanon ricevis ekde 1816 laŭ iniciato de d-ro Aŭgust Zemplin. Estis elkontruita trinkejo de mineralaj akvoj, teatro, orkestra pavilono, hoteloj kaj gastejoj. La kuracloko famiĝis en la tuta Eŭropo. Szczano Zdrój daŭre plenumas la rolon de kuracloko. La plej alte taksataj estas la mineralaj fontakvoj Mieszko, Dąbrówka, Młynarz kaj Marta. Oni kuracas tie malsanojn de movorganoj, de la supraj kaj malsupraj spirvojoj, malsanojn de la digesto- kaj urinosistemoj kaj  laringologiajn problemojn.

Dank’ al la klopodoj de la loĝantoj kaj aŭtoritatoj grandiĝas la atrakcieco de Szczawno-Zdrój. Ekde 1966 ĉiujare okazas tie Festivaloj de Wieniawski-muziko. Tiu pola komponisto ne nur estis tie kuracato, sed ankaŭ donis multajn koncertojn.

Ĉio ĉi do – la situo, panoramo, freŝa, pura areo, mineralaj fontakvoj kaj artik­tekturaj vidindaĵoj kaŭzas, ke al Szczawno-Zdrój rapidas ankaŭ simplaj ripozantoj kaj feriantoj.

El la elendo, 05.07.2013. Legas Barbara

Mia pasint­semajna vizito en Mielno estu la okazo iom rakonti pri tiu interesa regiono,  en kiu de 35 jaroj rendevuas esperantistoj dum la jam tradicia junia Ĉebalta E-itsa Printempo. Mielno en la Marborda Regiono de Koszalin, traktata kiel aparta geografia unuo kun apartaj trajtoj influitaj de la Balta Maro,  estas unu el la popularaj marbanejoj. La situanta en la kvinminuta promen­distanco sporta centro, kiun utiligas esperantistoj, ebligas en libera tempo ĝui kaj la marbanadon kaj sunbrun­iĝadon sur la blanksabla plaĝo. Tamen sufiĉas dekminuta promeno al kontraŭa direkto kaj jen alia akvotereno, la lago Jamno okupanta la areon de pli ol 2200 hektaroj kaj estanta la 9-a laŭ la grandeco lago de Pollando kaj la 3-a en la Okcidentpomeria Vojevodio. La meza profundo de la lago egalas al 1, 4 metroj, sed la plej profundaj lokoj egalas al 3,9 metroj. En la lagon enfluas du riveretoj kaj Jamno mem estas ligita kun la Balta Maro per la kanalo Jamno-fluo, kiu ofte dum ŝtormoj estas sablobarita. Kvankam la akvokvalito de la lago en la lastaj jaroj pliboniĝis, sed  daŭre ĝi servas kiel enfluejo de forfalaĵoj, pluvakvo kaj malvarmig­itaj akvoj de la vodko­produktejo el Osieki. Unu el la gravaj defioj estas sendube plibonigi ĝian akvo­kvaliton. Dume la lago estas utiligata por intense praktikataj akvosportoj, laŭe de ĝiaj bordoj troviĝas pluraj jaktaj havenetoj kaj dum la somera sezono tra Jamno navigas turisma ŝipo. Sed jam post unu jaro dank’ al la konstruata kluzo kreiĝos rekta navigovojo inter la lago kaj la Balta Maro. La urbo­aŭtoritatoj konscias, ke Jamno daŭre estas loko laŭ la turisma vidpunkto ne plene utiligita kaj ligas multajn esperojn, ke la situacio baldaŭ signife ŝanĝiĝos.

Ni ne limiĝu al Jamno. Ja en la makro­regiono de Koszalin multas turismaj centroj, ripozejoj kaj kuracejoj, marhavenoj kaj havenoj de la plezur­navigado.  Sur la tereno troviĝas ankaŭ pluraj naturrezervejoj kaj Słowiński Nacia Parko, unu el 23 en Pollando, establita antaŭ pli ol 45 jaroj. Ĝuste al ĝi ni donu kelkan atenton.

La Parkon karakterizas la apudmaraj lagoj, marĉoj, herbejoj, torfejoj, apudmaraj arbaroj kaj unuavice dunoj. La apudmaraj lagoj distingiĝas per tio, ke dum fortaj ŝtormoj periode enfluas ilin la marakvo kaj tio favoras la kreskadon de halofitoj. Entute sur la tereno de la Parko kreskas ĉ. 920 specioj de vaskulaj plantoj, 165 specioj de briofitoj, 500 specioj de algoj, 430 fungo­specioj, inter kiuj 77 estas strikte protekt­endaj. Inter faŭno plej riĉe estas reprezent­itaj birdoj, entute 260 specioj. La duonon konsistigas la akvobirdaro kaj marĉo­birdaro. Riĉe reprezentiĝas insektoj, amfibioj, rampuloj, mamuloj. Kiel kuriozaĵon valoras noti la aperantajn foj-foje tie fokojn kaj focenoj. Sur la tereno de la Parko estis establitaj 12 striktaj kaj 3 partaj naturezervejoj.

Antaŭ ses mil jaroj sur la tereno de la Parko etendiĝis la balta golfo kun bordoj formitaj de morenaj altaĵoj, kiuj estis restaĵo de la skandinnavia glaĉero, plene malaperinta antaŭ 10 mil jaroj. Pro la efikado de baltaj ondoj, ventoj, marfluoj kaj alŝutiĝanta sablo kreiĝis malvasta sabloza duoninsulo izolanta la golfon disde la maro. En la histori­daŭro ĝi grandiĝis kaj nun longas 35 kilometrojn kaj vastas inter unu kaj 15 kilometroj. La procezo de la sablo­alŝutado daŭras, kaj ĝuste tiu procezo respondecas pro vastaj moviĝantaj dunoj. Tio estas kuriozaĵo laŭ la eŭropa skalo. En 1977 Słowiński Nacia Parko estis – kadre de la programo Homo kaj Biosfero – enigita de Unesko en la reton de la Mondaj Rezevejoj de Biosfero. Ekde 1995 ĝi troviĝas sur la listo de protektendaj terenoj akvo-kotaj kun internacia natur­signifo, kiu estis proklamita en la irana Ramsar.

Legas Barbara

Laŭ la decido de la polaj deputitoj inter la omaĝataj figuroj de la 2013-a jaro  troviĝas ankaŭ profesoro Jan Czochralski. Li estas unu el la plej konataj kaj agnoskataj en la mondo polaj sciencistoj, tamen en Pollando eĉ ĝis la mezo de 2011 lia figuro  estis apenaŭ konata kaj en la sciencista medio li elvokis ekstremajn sintenojn. Finfine spite plur­jardekajn suspektojn, profesiajn enviojn, kalumniojn lia memoro estis plene rehonorita.

En la usona Silicia Valo estas loko aparte prezentata al la vizitantaj turistoj, en kiu oni informas, ke ĉion kion eblas tie ĉi vidi kaj admiri, la mondo dankŝuldas al tri homoj: Tomas Edison, Albert Einstein kaj Jan Czochralski. Jan Czochralski estas la plej ofte citata en la mondo pola sciencisto apud Mikołaj Kopernik kaj Maria Skłodowska-Curie, sed en la lando mem li estis longe forgesita.

Dume, profesoro Czochralski estas la inventinto i.a. de la aplikata ĝis hodiaŭ metodo de la akirado de mon­okristaloj de silicio, sen kio ne evoluus elekroniko. Li prilaboris la metalon B (bahnmetal aŭ fervojan metalon) – la senzinkan alojon por fervojaj lagroj. Li ankaŭ inventis radio­mikroskopon, kiu estis la pramodelo por la nuntemaj elektronaj skanmikroskopoj.  Tiuj malkovroj certigis al profesoro Czochralski firman lokon inter la plej renomaj sciencistoj de la pasinta jarcento. Aparte grava estas lia malkovro de teknologio  akiri la mono­kristalojn de silicio, famiĝinta kiel Czochralski-metodo. Temas pri la plej bona produkto­metodo de silicikristaloj kun tre orda strukturo, kiu teknologio amasskale estas utiligata ĝis hodiaŭ por produkti ĉiajn mikro­procesilojn.

Jan Czochralski [1885-1953] estis kemiisto kaj metal­eksperto. Li naskiĝis en la loko Kcynia, kiu tiam – dum la dispartigo­periodo de Pollando – troviĝis en la prusa aneksoparto. Konforme al la deziro de la patro li finis instruistan seminarion, sed indignita pro maljustaj, subtaksaj notoj li detruŝiris sian abiturientan ateston, kio tiuepoke grave bremsis la vojon al la instruista kaj sciencista kariero.

De fruaj jaroj li interesiĝis pri kemio.  Kiel la 16-jarulo li forveturis kaj komencis labori en apoteko de Krotoszyn, kie li gvidis sciencajn eksperimentojn pri kemio. En 1904 li forveturis al Berlino. Li laboris diversloke okupiĝante pri la difinado de kvalito kaj pureco de ercoj, oleoj, ŝmiraĵoj, metaloj, alojoj, iliaj duon­produktoj kaj kupro­rafinado. Samtempe li frekventis kiel libera studento lekciojn pri speciala kemio en la politekniko de Charlottenburg, kaj tie li akiris la diplomon de kemia inĝeniero.

En la jaroj 1911-1914 li estis asistanto de Wichard von Moellendorff, kun kiu Czochralski publikigis sian unuan disertacion pri kris­tolografio de metaloj. La plej grandan famon alportis al li la malkovrita en 1916 mezurmetodo pri rapideco de metal­kristaliĝo, nun utiligata por la produktado de mono­kristaloj de silicio. En 1924 li patentumis la revoluciigan  lagran B-alojon por la fervojo, kiu estis enorme grava por la germana mastrumado, kiun rilatis la malpermeso importi zinkon. Lian patenton aĉetis ne nur Germanio, sed ankaŭ Usono, Sovetunio, Ĉeĥoslovakio, Francio kaj Britio. En 1924 Jan Czochralski fariĝis vicprezidanto kaj la sekvan jaron la prezidanto de la germana Metalurgia Societo. Henry Ford proponis al li tiam laboron en sia laboratorio en Detroit. Li ne akceptis tiun inviton, kaj rezignis pri ĉiuj postenoj en Germanio kaj pri la germana civitaneco. Laŭ persona invito de la pola prezidento Ignacy Mościcki li revenis al Pollando. Li fariĝis profesoro en la kemia fakultato de la Varsovia Politekniko. Speciale por li estis establita Katedro de metalurgio,  kiu estis ekpita per la plej moderna intrumentaro. Czochralski konstruis ĝin de la fundamentoj povante enlaborigi tiom da homoj, kiom li bezonis. Tio motivis kalumni­lavangon flanke de liaj kolegoj, inter kiuj avanis profesoro Witold Broniewski akuzanta Czochralski pri fi­kunlaborado kun germanoj. Kvankam sekve de la tribunala proceso Czochralski estis senkulpigita dum Broniewski estis arestita kaj devis pagi monpunon – tio ne trankviligis polan sciencistan medion. Eĉ pli, la 2-a mondmilito kaŭzis pliajn suspektojn pri fikunlaborado de profesoro Czochralski kun germanoj dum evidentiĝis fine, ke li laboris la tutan tempon por la pola konspira ŝtato kaj ĝia Landa Armeo. Post la milito arestita, pro manko de pruvoj li estis senkulpigita. Malgraŭ tio la sciencista medio  de la Varsovia Politekniko rifuzis en 1945 akcepti lin en sian gremion, kondamnante lin je  forgeso. Czochralski revenis al sia naskiĝloko, Kcynia, kie li establis la kemian fabriketon BION, kiu produktis diversspecajn kosmetikaĵojn kaj higienajn produktojn. Li mortis en 1953, sed nur en 1998 sur anonima tombo estis lokita tabuleto kun lia nomo. La provoj rehonori lian memoron en la varsovia sciencista medio en la jaroj 1984 kaj 1993 fiaskis. Nur la 29-an de junio 2011 post la ekzameno de la font­materialoj la Senato de la Varsovia Politekniko rehonoris la memoron de prof. Czochralski.  Kaj menciindas  finfine, ke reveninte al Pollando prof. Czochralski kunportis ankaŭ grandan fortunon, akritan pro sia profesia laboro, vendataj patentoj.  Li malavare uzis ĝin por studentaj stipendioj, por tiaj sociaj celoj kiel i.a. rekonstruo de biendomo de Chopin-familio en Żelazowa Wola aŭ foslaboroj en la frumezepoka slava setlejo en Biskupin.

Legas Barbara