Felietonoj

Vendrede, la 2-an de februaro pasis la Internacia Tago de Marĉoj. Temas pri laŭvica datreveno de la Internacia Traktato pri naturprotekto subskribita en 1971en la irana ripozloko Ramsar. Ĝi konceras protektadon kaj konservon de regionoj akvo-kotaj en neŝanĝita stato, laŭ la vidpunkto de la akvobirdaj populacioj loĝantaj aŭ estadantaj periode sur tiuj ĉi terenoj. En Pollando komence de 2018 temas jam pri 16 ĉi-specaj terenoj kun la suma areo de preskaŭ 152 mil hektaroj. En la komencaj tagoj de januaro aldoniĝis al tiu ĉi listo kun internacia signifo tri novaj regionoj en Pollando. Tio estas Przemków-lagoj en la okcidenta Pollando enirantaj la konsiston de la ornitologa rezervejo kaj ĝia panorama parko, Marĉejoj de Izera-rivera valo en la suda Pollanddo kaj la Akvobuŝo de Vistulo en la norda Pollando. Krom la ĵus menciitaj lokoj temas ankaŭ pri 6 naciaj parkoj, kvin lagoj kaj aldone ampleksa komplekso de la karpobredaj lagoj en la ĉirkaŭaĵoj de la loko Milicz en la okcidenta Pollando. La konvencio pri la akvo-kotaj regionoj kun internacia signifo kiel vivejo de akvobirdaro, difinata kiel Ramsar-konvencio,  estas la plej malnova monda konvencio dediĉita al la protektado de la natura medio. Laŭ ĝi kiel akvo-kotaj regionoj estas konsiderataj terenoj de torfejoj, marĉoj, kotriĉaj terenoj same naturaj, kiel aftefaritaj, firmaj kaj periodaj, kun akvoj fluaj aŭ stagnaj, dolĉaj, saletaj aŭ salaj inkluzive de marakvoj, kies profundeco dum refluciklo ne superas 6 metrojn. Aktuale la Ramsar-konvecion subskribis 169 ŝtatoj, kiuj difinis 2293 Ramsar-regionojn kun la suma surfaco de  pli ol 225 milionoj da hektaroj. Ni informu pri tiuj plej novaj Ramsar-regionoj registritaj en Pollando en 2018. Kiel menciite temas pri la regiono de Przemków-lagoj, kiu  estas la akvo-kota regiono en la riverbranĉaro de Szprotawa,  ĉirkaŭprenanta du kompleksojn de  fiŝaj bredejoj  kaj apudajn  akvumitajn regionojn – malaltajn kaj marĉajn  torfejojn, humidajn herbejojn, kareksejojn kaj ĉeriverajn arbojn. La regiono de Przemków-lagoj  kiel birdorifuĝejo apartenas en ĉi tiu parto de Eŭropo al la plej signifaj lokoj de ripozo kaj sinnutrado de birdoj dum la migrado, aparte de fabanseroj. Ĝi estas ankaŭ la  kovejo de multaj aliaj akvokotaj birdoj. La areo de la regiono de Przemków-lagoj egalas al 4605 hektaroj. Torferoj de Izera-rivera valo konsistigas la plej grandan en Pollando komplekson de montaraj torfejoj en la centra parto de Izerskie-montoj laŭe de la pola-ceĥa limo.   Surkreskas ilin montaj pinoj, senarbaraj herbejoj kaj piceaj arbaroj. La surfacon de la torfejoj karakterizas  variforma erodado kaŭzita de frosto aŭ ventoj. Aperas tie longaj, humidaj geomorfologiaj grundoformacioj similaj al tiuj, kiuj aperas sur la torfejoj de la norda Skandinavio. La kreskaĵojn de tiuj torfejoj karakterizas la unika en nia klimato subarkta tundro. La surfaco de la regiono de Izera-riveaj torfejoj egalas al  529 hektaroj. La regiono de la Vistula  Riverbuŝo regiono konsistas el du apartaj partoj de la plej granda en Pollando estuaro de Vistulo. Ĝia okcidenta fragmento signifagrade kovras la terenon de la naturrezervejo „La Birda Paradizo”, la orienta ĉirkaŭprenas la ĉefan riverelfluejon de Vistulo inkluzive de sablozaj, lagoformaj formacioj de stagna akvo, kie troviĝas la naturrezervejo „Meva Sablozejo”. Ĉi tiu surfaco apartenas al unu el la plej gravaj rifuĝejoj por la traflugantaj kaj vintrumantaj akvokotaj birdoj ligitaj kun la marbordo. Temas pri la unusola en Pollando kovejo de sandviĉa ŝterno kaj unu el la plej gravaj kovejoj de la malgranda  kaj hirundaj ŝternoj. Temas samtempe pri la ĉefa en Pollando loko, en kiu aperas grizaj fokoj kaj la unusola loko en nia lando, en kiu generas ordinara foko. La surfaco de la  regiono de la Vistula Riverbuŝo egalas al 1748 hektaroj.

El la elsendo 02.02.2018. Legas Barbara – 5’50”

La jarkomencaj tagoj alportis novajn E-periodaĵojn el Finnlando, Norvegio kaj Japanio. Temas pri la lastaj numeroj de 2017, sed multkaze kun informoj aktualaj en la nova jaro kaj ĉiukaze kun interesaj kontribuoj. „Esperantolehti” per la enkonduka poezirimaĵo de Tuomo Grundström (laŭtlegota aŭ kantota laŭ Kalevala ritmomelodio) kombinas la pasintan komence de decembro 100-jariĝon de Finnlando, Zamenhoftagon kaj la 130-jariĝon de Esperanto. El ĝi por nia ĝenerala pripenso mi elektis nur unu strofon, nenielkapabla tamen observi la Kalevala-ritmomelodion. >Homo estas la kreskejo de la semo plej valora; tiu estas homa lingvo por ordigi la konscion, ĝin esprimi kaj dividi, por konstrui kolektivon, kunpercepton de la sensoj, kunefikon de la membroj<. Tiuj versoj povas esti spronaj ankaŭ por ni poloj, kiuj en 2018 solenas la 100-jariĝon de la reakiro de la (perdita en la 18-a jarcento) sendependeco kaj ĝenerale por esperantistoj, kies ligvokomunumo eniras 113-jaran ekziston. La internacia lingvo frontas similajn demandojn kiel la lingvoj naciaj. Ne mirigas do demandoj marĝene de tre interesa artikolo de Sakari Kauppinen pri la klopodoj senigi la finnan lingvon je seksismaj esprimoj. Seksismaj ne en la kompreno de esprimoj ofendaj, sed klare elmontrantaj sekson. Kun scivolo mi do legis kiel tiurilate funkcias la finna, kiu havas apartajn finaĵojn por tiu distingo kaj nun traktante ilin eksmodaj oni entreprenas paŝojn por neŭtraligi ilian emfazon. Kaj en Esperanto ? Sakari Kauppinen esprimas la bedaŭron, ke daŭre oni uzas in-formojn en ekzemple profesidifinoj, atentigas pri la ne enradkiĝinta „ri” por esprimi „li aŭ ŝi”, sed  prefere estas por la uzo de la vorto „aliseksa” en la senco nek viro nek virino, kiel ekvivalento de la finna neologismo ĉi-rilata. La sama aŭtoro levas aliloke la demandon pri progresoj en la aŭtomata, maŝina tradukado reference al la lastoktobre lanĉita gugla kapaŭskultilo, kiu interpretas parolon rekte de unu lingvo al la alia jam en 40 lingvoj. Prave atentigante ĝenerale , ke ne eblas haltigi la evoluon,  Sakari Kauppinen samtempe atentigas pri la utileco de gugla tradukilo malgraŭ ĝia ankoraŭa malperfekteco. Min persone interesas la prononckvalito ĉe gugla traduka kapaŭskultilo. Sed tio estas flanka demando. La lasta numero de „Esperantolehti” riĉas je raportetoj pri E-aranĝoj okazintaj dum inter la okazontaj elstaras informoj pri martaj Vintraj Tagoj, kies ĉeftemo estas „Esperanto kaj Afriko” kun riĉa rilata programo. Kadre de ĝi, kiel ni ekscias okazos la unua trejnseminario por la UK en Lahti 2019, i.a. kun tia kompetentulo kiel Osmo Buller. La enkondukaj vortoj de Mario Machlik, la prezidanto de Norvega E-Ligo en la lasta numero de „Norvega Esperantisto” aperas sub la titolo „Ni amuziĝu per Esperanto”. La titolo estas iom trompa por ekstera leganto,  ĉar rilatas al la – eble riproĉeto – ke „la norvega movado ĉefe agas pri Esperanto kaj malmulte per ĝi”. Mario Machlik do listigas amaseton da ekzemploj el la propra vivo, kiam oni pere de Esperanto eble ne rekte amuziĝas, sed ĝuas Esperanton ekster la primovadaj aŭ lingvaj diskutoj. NEL-prezidanto eksplicite ne prisilentas la gravecon de la movadumado kaj organiza laboro, sed ankaŭ invitas al amuzrilataj revukontibuoj. Kiel tian, t.e. amuzan li difinas sian  viziton en Japanio, kiam marĝene de la aŭtuna turneo de lia orkestro li vizitis Japanan E-Instituton. Lia unua pato de „japana mozaiko”, memorigis al mi mian siatempan viziton samloke i.a. en la arkivo kaj biblioteko de JEI. Kun scivolo mi atendas la duan parton de liaj rememoroj kun intereso eksciante, ke japanoj entreprenis labrojn pri nova japana-Esperanta vortaro. La 6-a pasintjara numero de „Norvega Esperantisto” riĉas ankaŭ per aliaj interesaj kontribuoj. „Lingva pilolo” de Otto Prytz proksimigas la sekretojn indiki horojn en Esperanto,  Vidar B. Skretting pledas pri la valoro de la rekta metodo, Otto Prytz raportas laŭvice pri interesa renkontĝo en Itala Kulturinstituto pri Giacomo Casanova organizita de la itala diplomato Giorgio Novello, en kiu aperis ankaŭ E-akcentoj en la formo de laŭtlegado el la esperantigita biografio de la itala famulo. Mian atenton kaptis la raporto de Kim Keyser pri lia vojaĝo al Arkones kaj pensoj pri internacia komunikado. Ĉi-lastajn spronis la renkontiĝo kun Ella el Koreio kaj sekvinta skajprenkonto kun ŝiaj E-lernantoj. Kaj tiel por Kim Keyser kiel obstaklo rolas tempodiferencoj kaj tial kiel solvon li proponas kontaktojn kun personoj el la samaj tempozonoj, kiujn li difinas solidarecozonoj. Kiel komunikilmankon li rimarkas la  nuntempajn ekranojn, kiuj ne permesas samtempan plurpersonan komunikadon. Tiukuntekste li atentigas pri la jam progresintaj video- kaj aŭdokomunikiloj, kiuj tion ebligas. Kiel lingvomankon li konsideras la fakton, ke E-on formas unuavice hindoeŭropaj radikoj kaj lanĉas la ideon konstrui eĉ pli justan, pli rapidlernatan, pli logikan lingvon. Multaj interesaj ideoj, sed la lastan malfacilus trakti serioze. Multloke en Pollando ankoraŭ brilas la abiaj lumoj, abio kun la ĉepinta stelo ornamas la  decembran numeron de „La Revuo Orienta” de Japana E-Instituto. Jam delonge enkondukas en la unuopajn numerojn sinprezentoj de elstaraj esperantistoj kadre de la rurbriko „Esperanto kaj mi”. Ĉi-numere faras tion iranano Hamzeh Shafiee reliefigante i.a. tion, ke Esperanto malfermis antaŭ li novajn fenestrojn kaj melebligis, ke lia vivo restu sencela kaj senmotiva sen ĝi. Nun kiel sian taskon Hamzeh Shafiee opinias disvastigi la informojn pri la movado. Novajn informojn pri japana E-movado ni ĉerpas el la raporto pri la 104-a Japana E-kongreso en Jokohamo, kiu komence de novembro 2017 liveris al 355 partoprenintoj pli ol 60 fakkunsidojn, riĉajn ekspoziciojn, postkongresajn ekskursojn kaj eĉ du librojn kiel kongresajn memoraĵojn. La premio Ossaka-2017 iris al SIMATANI Takesi, tradukinto de japanaj noaj komedioj, klasika japana rakonto „Rakontoj antaŭ longa tempo”, fondinto kaj prizorganto de TTT-ejo de E-Societo en Ikeda. KIMOTO Jasuhioro raportas en la decembra periodaĵo de JEI pri sia partopreno de en 49-a Korea E-kongreso. Du omaĝoj kaptis mian apartan atenton. Tiu de SIBAYAMA Zyuni’ti, kiu en siaj kondolencaj vortoj elstarigas la meritojn por la japana E-movado de la forpasinta YAMASAKI Seikô. La alia rilatas al ekstermovada figuro, la 105-jara kuracisto HINOHARA Shigeaki, kiun proksimigas OKITA Kazumi. Temas pri homo, kiu pionire aktivis i.a. por la t.n. „Novaj grandaĝuloj”, do 75-jaraj kaj pli aĝaj japanoj fizike kaj mense sanaj, kiuj povas ankoraŭ sufiĉe kontribui al la socio. Lia asocio komence dumilmembra nun havas ĉirkaŭ 8 mil personojn aktivantaj laŭ lia ideo: „Homoj povas ŝanĝi sian vivmanieron iam ajn. Do laŭeble uzu la tempon donitan al vi por aliaj homoj”.

El la elsendo 12.01.2018. Legas Barbara – 10’29”

Ekde komenco de 2018 Pollando havas jam 930 urbojn, ĉio ĉi pro la decido aldoni al ilia ĝenerala nombro sep novajn. Temas pri la lokoj Józefów apud Vistulo, Łagów, Otyń, Radoszyce, Sanniki, Tułowice, Wiślica, kiuj ĝis la jarkomenco havis la statuson de komunumoj. Kvin el ili ĝuis la urbostatuson en la pasinteco, sed la historitempesto sengradigis ilian rangon. La statuso de la urbo ŝanĝas nun ilian publikan bildon kaj altigas la prestiĝon. Ĝi ja ligiĝas ankaŭ kun la mezureblaj avantaĝoj,  kiel ekzemple investoatrakcieco kaj la ebleco klopodi pri rimedoj ligitaj kun la evoluigado de la urbaj regionoj. Sendube ĉiuj novaj urboj utiligos tiun ĉi ŝancon. Ni tamen proponas mallongan enrigardon en historion de tiuj lokoj, precize kvin, kiuj jam iam ĝuis la urbostatuson. Hodiaŭ ni parolos pri tri el inter ili Józefów ĉe  Vistulo, Łagów kaj Otyń. Józefów ĉe Vistulo en la vojevodio de Lublin (la orienta Pollando) ĝuis la urborajtojn dum pli ol 180 jaroj, en la periodo 1687-1868. El ĉi tiu periodo devenas tiaj vizitindaj lokoj kiel la baroka preĝejo de Dia Korpo kaj konstruita kune kun ĝi Bernardena Klostro, la Preĝeja Sonorilturo, Palaca-Parka Komplekso de grafoj Rzewuski. La urbo estis establita en 1687 de krakova kastelestro Andrzej Potocki kaj ĝia nomo deriviĝas de la persona nomo de unu el liaj filioj. Józefów ĉe Vistulo ricevis privilegiojn de reĝo Johano la 3-a Sobieski organizi dimanĉe kaj ĵaŭde jarmarkojn kaj kvin fojojn jare grandajn bazarojn. La burĝoj ricevis la rajton fabriki vodkon kaj bieron. En 1691 Andrzej Potocki, krom la menciitaj pli frue historiaj objektoj, establis ankaŭ hospitalon por mizeruloj. En la 17-a jarcento Józefów fariĝis signifa komerca centro kun dogana kamero. En la epoko de la 18-jarcentaj dipartigoj Józefów ektroviĝis en la aŭstra aneksoparto kaj dum kelka tempo ĝi estis centro de aŭstra administracio. Meze de la 19-a jarcento en la urbo estis 31 masonitaj konstruaĵoj kaj 13 lignaj kaj inter ili distingiĝis unuetaĝa urbodomo kun turo, kiu bedaŭrinde ne transdaŭris. La centron de la urbo okupis foirplaco kaj 10 stratoj. En Józefów funkciis lernejo financata el la  partopagoj de la loĝantoj kaj de la urboposedantoj. Tamen la doganbarieroj aplikitaj de la aneksintoj malfortigis la komercon, sekve malkreskis la nombro de la loĝantoj. Post la likvido de religiaj ordenoj en la postklostraj bernardenaj konstruaĵoj sian sidejon trovis la baza lernejo kaj poŝto. Reprezalioj post la malvenko de la januara kontraŭcara insurekcio 1863 alkondukis al perdo de la urborajtoj de Józefów ĉe Vistulo en 1868. Multe pli longe, ĉar 494 jarojn  la urborajtojn ĝuis Łagów – 1375-1869. La urbo estas situanta en la Sanktakruca Montaro en la suda Pollando kaj veninte tien valoras viziti la ununavan paroĥan preĝejon el la 15-a jarcento, pli poste riĉigitan per malfrugotikaj portaloj kaj 17/18-jarcentaj kapeloj formantaj flankajn navojn. Vizitinda estas Ravino Dule, mondkonata surfaca fosejo de nigraj kalkoŝtoniĝintaj kapopieduloj. Ĵurasa Rabista Kaverno longa 160 metrojn menciita en la geografiaj publikaĵoj el la 19/20-jarcentoj konata ankaŭ kiel Łagów-kaverno estas vivejo de kelkaj interesaj animalspecioj.  Łagów famas pro turismaj valoroj kaj estas nun ankaŭ startoloko lau blua turisma itinero al kastelo en Chęciny kaj laŭ la verda al la loko Nowa Słupia. La unuaj mencioj pri Łagów aperis jam en la 11-a jarcento. Laŭ kronikisto Jan Długosz en 1086 la Piast-dinastia princo Władysław Herman laŭ propetoj de sia edzino Judyta donacis la vilaĝon al la Eklezia Kapitulo de Kujavia Regiono, kiu instalis tie la kastelsidejon. En 1375 la reĝino de Pollando kaj Hungario, Eliżbieta al la episkopo Zbylut el Łagów atribuis la privilegion ŝanĝi la vilaĝon en la urbon, kion 25 jarojn poste konfirmis reĝo Vladislavo Jagelo. En 14-a la jarcento Łagów famiĝis kiel metiista centro, ĉefe de la potfarado. Estis fosataj tie ercoj de fero kaj plumbo. Otyń – en la lubuŝa vojevodio (la okcidenta Pollando) fieris pri la urborajtoj plej longe inter la ĵus menciitaj urboj, nome dum 616 jaroj (1329-1945). Kiel historiajn objektojn oni traktas tie i.a. ĝian urboplanan konstruon el la 14/19-jarcentoj. La paroĥa malfrugotika preĝejo de la Suprenlevo de la Sankta Kruco devenas el la 16/17-a jarcentoj. Al la historiaj objektoj kalkuliĝas ankaŭ ruinoj de la gotika kastelo el la 15-a jarcento, en kiu instaliĝis la klostra komplekso de jezuitoj en la 16/17-a jarcentoj. La unuaj mencioj pri Otyń devenas el 1322, kiam ĝi nomiĝis Wartinberg. Temis pri malferma urbo sen urbomuroj apartenanta al Żagań-Princoando. En la mezo de la 15-a jarcento aĉetis ĝin de la ĉeĥa reĝo Władysław fratoj Hans kaj Nikiel von Rechenberg. Laŭvice en la jaroj 1649-1776 ĝi apartenis al jezuitoj. La jezuita klostro estis prirabita de  ruĝa armeo en 1945, la loka fabriko de bicikloj bruligita. La urbo perdis la signifon kaj siajn urborajtojn. Revigliĝo sekvis en la 90-aj jaroj de la pasinta jarcento. Ekde nun Otuń denove estas urbo. Sur la listo de novaj urboj de Pollando, kiuj posedis jam iam la urborajtojn troviĝas ankoraŭ Radoszyce (1370-1870) kaj  Wiślica (1326-1869). Pri ilia historio kaj vizitindaj lokoj ni rakontos en nia laŭvica felietono el la ciklo Koninda Pollando.

El la elsendo 05.01.2018. Legas Barbara – 8’24”

Multaj komencis jam preparojn al la plej longa, por kelkiuj la plej grava, nokto de la jaro. Ni antauĝoje planas ĝin, sed akompanas ĝin ankaŭ enpensiĝo pri la tempopaso, pri plenumitaj aŭ neplenumitaj promesoj kaj ĵuroj de antaŭ unu jaro kaj la firma deziro, ke promesoj nun vortumataj certe estos envivigitaj. Do jen la elemento de espero, kiu ligiĝas kun la lasta tago de la jaro. Eble de ĉiuj memoras, ke ĝia nomo deriviĝas de la nomo de la papo, kiun la 31-an de decembro memorigas la Katolika Ekezio. La unuaj mencioj pri ĝi  devenas el la 999-a jaro, kiam la papo estis Silvestro la 2-a. Tiam aperis la profetaĵo de Sibila aŭguranta la finon de la mondo ĝuste la 31-an de decembro de ĉi tiu jaro. La profetaĵo ne plenumiĝis kaj homoj unue skuitaj de timo, eksplodis  sekve per ĝojo kaj eŭforio. Tiel komenciĝis la festado. Tiam ankaŭ la papo la unuan fojon transdonis la benon „urbi et orbi”, kiu tradicio daŭras ĝis hodiaŭ kaj dum relative longa tempo povis aŭdi ĝin en la Internacia Lingvo ankaŭ esperantistoj dum la papadoj de Johano Paŭlo la 2-a kaj Benedikto la 16-a. Solenaj vespermanĝoj, noktomeza tostado, bondeziroj, pirotnikaĵoj, aŭ pli poezie bengalaj fajroj, muziko, dancoj kaj amuzo ĝis la blanka mateno, nun ĉiam pli ofte  publika subĉiela amuzo relajsata de televdstacioj – jen la bildo de nuntempaj Silvestroj. Sed al Pollando la silvestra tradicio venis nur en 18-a jarcento. Komencis ĝin la malnovpola nobelaro, kiu dum ĉi tiu eksterordinara nokto estis aranĝanta pompajn bankedojn, en kies daŭro oni  tostis por la bonstato de la nova jaro kaj per vipklakoj estis forpelantaj la jaron malnovan.  Grandaj baloj estis organizataj nur en la riĉaj domoj de la urba aristokrataro. Oni tostis per blanka deserta hunagara vino tokajo dum la tiel nomata meza persono estis pasiganta la tagon en familia rondo. Kelkfoje oni asertas, ke la maniero kiel oni pasigos Silvestron decidas pri la tuta nova jaro. Tial oni volas amuziĝi, danci, pasigi la nokton kun personoj plej proksimaj, karaj,  amikoj. Sed antaŭ ol pafos ĉampanbotelaj korkoj prefere oni redonu ŝuldojn kaj prunteprenitajn objektojn, aranĝendaj aferoj estu finfaritaj, disputaferoj klarigitaj. Kun la silvestraj kutimoj ligiĝas festa dekoro  de la hejmo,  kaj ĉiel konsilinda estas viskia branĉeto, kiu certigas sukcesojn en diversaj vivsferoj. La fridujo en la lasta tago de decembro estu pleplena, la monujo enhavu bonaŭgure kaŝmetitajn kelkajn monbiletojn kaj nepre skvamon de la sankvespera karpo, kiun oni portu dum la tuta jaro. Tio aŭguras financan prospeon. En la montara regiono abundon estis certigontaj poŝoj plenaj de moneroj. Oni estis metantaj ilin ankaŭ en akvon dum la vespera sinbano. Malbonajn rememorojn oni notu sur paperpecojn, kiuj sekve oni forbruligu, ĉar tio signifas simbolan purigon kaj forgeson. Tamen en la novjara tago oni ne uzu balailon, por ne forbalai feliĉon el nia vivo. Magian signifon havis la hejma turhorloĝo aŭ murloĝo, kiun tuj post la noktomezo necesis agordigi, kio estis certigonta prosperon al ĉiuj familianoj. Kun la Silvestra nokto ligiĝas ankaŭ amaŭguroj. Por certigi al si amkonkerojn oni konsilis/as vesti ion novan, kaj aparte zorgi pri sia beleco. Solecaj inoj, kiuj ne partoprenas silvestran balon povas helpi al si enŝutante en ŝuojn iom da papaveroj, kio estos decidonta pri multaj adorantoj en la proksimiĝanta jaro. Oni kredis ankaŭ, ke la unua vira nomo aŭdita de fraŭlino tuj post la noktomezo estas tiu de la estonta edzo. Ja Silvestro signifas ankaŭ komencon de karnavalo, kaj iam ĝuste tiuperiodaj baloj, estis certigontaj al fraŭlinoj la okazon konatiĝi kun taŭga kandidato. Iuj el tiuj kutimoj estas observataj ĝis hodiaŭ. Vere riĉaj estis polaj popolaj kutimoj ligitaj kun la Nova Jaro. Ili estis tre multaj kaj variis depende de la landregiono. Interalie kelkloke oni bakis specialajn etpanojn kaj bulketojn, kiuj kiel donaco al la hejmanoj estis certigontaj al ili sanon, felĉon kaj prosperon,  dum specialaj gastbakaĵoj servis kun la sama intenco al la gastoj. En la Novjara Tago, kaj la tuta sekva semanjo oni aŭguris veteron kaj rikolton por la tuta jaro. Ekde la 1-a de januaro dum la sekvaj 12 tagoj necesis rigardi la ĉielon por diveni veteron de laŭvicaj monatoj de la jaro. Ekzemple, se la 1-a de januaro estis frosta, oni traktis tion kiel bonaŭguron pri la tutjara rikolto.  Kaj ĉio ĉi evidente speguliĝas en multegaj popolproverboj. Prosperon en la nova jaro aŭguris ankaŭ la unua gasto en la hejmo. Se viro,  tio estis bona signo. Se virino kiel la unua aperis ĉe la domsojlo, tio povis signifi kverelojn kaj embarasojn dum  la tuta jaro. Virinoj preferisdo  ne moviĝi tiutage ekster la domon. Dum la novjara tago, same kiel postkristnaske,  vizitadis domojn knabetoj ludante kaj kantante kun la espero ricevi donacojn en la formo de festaj frandaĵoj, moneroj eĉ drinkaĵeto. Ĝis hodiaŭ la novjara tago estas tradicia tago de vizitoj. Ankaŭ kun la Novjara Tago mem ligiĝas multaj kutimoj. Ekzemple oni konsilas pasigi ĝin en ĝoja harmonio,  por ke la tuta jaro estu feliĉa kaj gaja. La frua ellitiĝo kaj sinlavo per malvarma akvo tiutage estis garantionta sanon kaj belecon kaj abunda, festa tagmanĝo manĝoriĉon dum la tuta jaro. Sendepende de tio, kiujn el la malnonaj tradicioj kaj kutimoj ni elektos la Nova Jaro signifas preskaŭ en ĉies vivo – novan komencon, novan esperon. De 50 jaroj ĝi estas ankaŭ Monda Tago de la Paco laŭ proklamo de papo Paŭlo la 6-a. Kaj ĉar la forto de la novjaraj bondeziroj havas eksterordinaran povon, ĉar ili plenumiĝas  – ĉiuspeca prospero, feliĉo, paco por ni ĉiuj, por niaj landoj kaj la mondo daŭru en la tuta 2018 jaro.

El la elsendo 29.12.2017. Legas Barbara – 8’18”

Nur morgaŭ, t.e. la 9-an de decembro Varsovio aliĝos al aliaj polaj urboj, kiuj jam de kelkaj tagoj paradas ekde krepusko en la festokaza lumokadro. La instalaĵoj estas pretaj jam delonge, sed nunjare la varsoviaj aŭtoritatoj ne hastis regali la varsovianojn per la antaŭfesta lumetoso de la ĉefurbaj stratoj. Espereble ĝi estos ne malpli bunta ol en la antaŭaj jaroj. Sed eĉ se la afero tiklas la korojn kaj sensemon de la loĝantoj de la pola ĉefurbo ili entute ne pensas pri tempo, kiam la varsoviaj straroj entute ne estis prilumigitaj. Nur antaŭ 161 jaroj, la 27-an de decembro 1856 la varsoviajn stratojn – Ludna, Książeca, Nowy Świat, Krakowskie Przedmieście kaj la Kastelan Placon heligis 92 gaslanternoj. La ĵurnalo „Kurier Warszawski” – „La varsovia kuriero” raportis, ke belega, hela, arĝentnuanca lumo brilis tiom forte ĉirkaŭe, ke impresis kiel lumarko kvazaŭ incendia”.  Unu jaron poste en Varsovio funkciis 728 gaslanternoj kaj en 1858 gaslanternoj lumigis Polan Bankon, Arsenalon, fervojistan riparestablon, hospitalojn kaj kelkiujn privatajn entreprenojn. Ekde 1857-a jaro la gaslumo estis uzita por lumigi loĝejojn, 40 jarojn poste gaso estis aplikata por hejtado, kuirado kaj glatigado de vestoj. Sojle de la sendependeco de Pollando en 1918 la gasnergion utiligis preskaŭ 44 procentoj de la varsoviaj konstruaĵoj. Sed multe pli frue, jam en decembro 1894 varsovianojn emociigis la informo pri kontrakto koncerne elektran prilumon de la varsoviaj stratoj. Sed la unuaj elektraj lanternoj lumigis la varsoviajn stratojn nur antaŭ 111 jaroj. Ekde tiam iom-post-io ili komencis elpuŝi la gaslanternojn, kies spuroj onidire en kelkiuj lokoj de la pola ĉefurbo estas retroveblaj. Sed…, sed pri la statprilumo la varsovianoj ne aparte emociiĝas, ja temas pri evidentaĵo. Pli grandan scivolemon – aparte de infanaĝaj varsovianoj – elvokas la sabata ekbrilo de la kristnaska arbo sur la kastela foirplaco, festa prilumo de la varsoviaj stratoj.

El la elsendo 08.12.2017. Legas Barbara – 3’20”

Jen kaj jen ni informas niajn aŭskultantojn pri diversaj plebiscitoj, en kiuj estas elektataj diversaj vizitindaj lokoj de Pollando. Ĝis nun plej  ofte ni parolis pri la plebiscito de National Geographic Traveler. Same kiel en la antaŭaj jaroj en 2017 temis pri elekto de 7 novaj mirlokoj de Pollando el inter 32 proponoj. La plebisciton partoprenis preskaŭ 40 mil voĉoj. Sekve de ili la unuan lokon akiris Misteroj de Karkonosze-montaro kun preskaŭ 20 procentoj de la voĉoj. Pli ol 16 procentojn de la voĉdonintoj elektis la Apud-Warta-riveran bulvardon en Gorzów (la okcidenta Pollando) kaj pli ol 14 procentoj de la voĉdonintoj deklaris sin por  la subtera urbo sur la insulo Wolin. Malpli ol 10 procentoj de la voĉdonintoj deklaris kiel apartan mirlokon de Pollando-2017 Centron de Kulturrenkontiĝoj en Lublino, la Postaŭgustenan Komplekson en Żagań, la Farmejon de Gucie-familio kaj la Itineron la Apudkarpatiaj Gustoj. Sed ne sole National Geographic Traveler klopodas popularigi vizitindajn lokojn de Pollando. Ankaŭ la Pola Turisma Organizo entreprenas de jaroj agadojn, kiuj unuflanke stimulas evoluigon de la profesia turisma produkto, aliflanke popularigas ĝin enlande kaj elsterlande. Kadre de tiuj agadoj okazas ankaŭ konkurso pri la plej bona pola turisma produkto. Ĝi celas elekti la plej atrakciajn, novecajn kaj amikajn por vizitantoj turismajn produktojn kaj ilian popularigon kaj krome subtenadon de regionaj kaj lokaj iniciatoj, kies klopodo estas krei produktojn turismajn. La unua konkuso de Pola Turisma Organizo estis organizita jam antaŭ 14 jaroj en 2003. Kvin jarojn poste ĝia regularo estis modifita ebligante akiri al. la produktoj iam premiitaj per la nomo turisma produkto Oran Ateston de la Organizo pro konsekvenca kaj krea evoluigo de sia agado. En la nuna jaro akiris ĝin la Viva Muzeo de Mielkuko en Toruno. Krome nunjare 10 novaj el 45 proponoj ricevis la nomon de turisma produkto en kvin kategorioj: cikla evento, turisma servotasko, objekto, itinero kaj regiono. Al ili estis kalkulitaj – ZOO Safari Borysew, la atrakcifortereso de Zamość, la reĝa Kastelo en Chęciny, ekskurso laŭ la itinero de San-rivero, palaco kaj farmista komplekso Galiny, la ĝardeno Hortulus Spectalis en Dobrzyca, Muzeo de Sapo kaj Historio de Malpureco en Bydgoszcz, Muzeo de la Ŝtonkarba Minado – La minejo Guido en Zabrze, Eŭropa Centro de Solidareco en Gdansko kaj la Scienca Centro Kopernik en Varsovio. Pri kelkaj el la objektoj el ĉi tiu listo ni jam parolis en niaj elsendoj, aliajn plej interesajn ni promesas prezenti en niaj sekvaj elsendoj.

El la elsendo 01.12.2017. Legas Barbara 

Nur antaŭ dek tagoj ni solenis la 150-an naskiĝdatrevenon  de Maria-Skłodowska-Curie, dufoja Nobel-premiitino, samtempe la unua virino honorita per ĉi tiu distingo. Ŝi estas la antaŭkuriero de la nova kemibranĉo, radiokemio. Inter ŝiaj atingaĵoj kalkuliĝas evoluigo de la teorio pri radioaktivado, de la teknikoj apartigi radioaktivajn izotopojn kaj malkovro de du novaj elementoj radiumo kaj polonio. Laŭ ŝia iniciato estis gviditaj ankaŭ la unuaj esploroj pri la kontraŭbatalado de kancero helpe de radioaktivado. Maria Skłodowska naskiĝis la 7-an de novembro 1867 en Varsovio kiel la kvina infano en klera, nobela familio. La patro estis instruisto pri matematiko kaj fiziko, la patrino estris pensionon por knabinoj. Ĉiuj infanoj kreskis en la etoso de respekto por la scienco. Maria komence lernis private, post la morto de la patrino ŝi daŭrigis la lernadon en ŝtata gimnazio, kiun en 1883 ŝi finis kun ora medalo. Sian lernadon ŝi daŭrigis en la tiel nomata fluganta universitato – konspira universitato sen fikisita sidejo – kreita speciale por polinoj, kiuj ne povis tiam legale studi. En ĝia studprogramo estis sociaj, filozofiaj-historiaj, matematikaj sciencoj, natursciencoj. Sur alta nivelo estis lekciata fiziko kaj kemio, sed Maria Skłodowska interesiĝis ankaŭ pri literaturo verkante mem poeziaĵojn kaj legante en originalo poetojn francajn, rusajn kaj germanajn. Dum kelka tempo ŝi estis donanta helplecionojn, kio ebligis al ŝi financi medicinajn studojn de sia fratino Bronisława en Parizo. Ĉi-lasta aliflanke helpis finance al Maria dum ŝiaj studoj pri fiziko kaj matematiko en la pariza Sorbono, kiujn Maria komencis en 1891. El inter 66 kandidatoj por la licenca diplomo ricevis ĝin nur 19 kaj ŝia nomo aperis unualoke. Por mallonge Maria revenis al Pollando dezirante daŭrigi la sciencan laboron en Krakovo aŭ Lvovo. Ŝiaj klopodoj evidentiĝis sensukcesaj. Seniluziiĝinta ŝi revenis al Parizo. Tie ŝi magistriĝis en 1894 kaj samjare en la domo de pola fizikisto, Józef Wierusz-Kowalski (lernanto de Roentgen, profesoro en la svisa Friburgo) ŝi konatiĝis kun Pierre Curie, profesoro en la Industria Lernejo de Fiziko kaj Kemio en Parizo.  La sekvan jaron ili geedziĝis. En 1897 Maria Skłodowska Curie entreprenis eksperimentajn esplorojn prepariĝante al doktoriga disertacio pri nevidebla radiado de uranisaloj. Kvankam Pierre Curie tiam laboris pri kristaloj la supozo, ke la saloj de uranio povas enteni iun nekonatan elementon vekis lian scivolemon tiomgrade, ke li flankenmetis proprajn esplorojn kaj komencis kunlabori kun Maria. La tasko ne estis facila, ĉar ili laboris en primitivaj kodiĉoj ne dispononante pri konforma laboratorio. Tamen la klopodoj evidentiĝis fruktoportaj kaj  post trijara laborado ili malkovris polonion kaj radiumon, nekonatan elementon 400-oble pli radioaktivan ol la uranioksido. Tio okazis en 1898. La sekvan jaron al kunlabro aliĝis Henri Becquerel.  Sekve Maria kun la edzo esploris la radiadon emisiatan de radiumo kaj polonio kaj ilia aparta celo estis izoli radiumon en pura formo.  Tion ili atingis en 1903, en la sama jaro la geedzoj Maria kaj Pierre Curie kune kun Henri Becquerel akiris la Nobel-premion pri fiziko. Bedaŭrinde en aprilo 1906 jaro Pierre Curie mortis pro stratakcidento. En majo Maria transprenis en la pariza Sorbono gviditan de li katedron pri fiziko fariĝante tie la unua virino-profesoro. Ŝi plene dediĉis sin al laboro akirinte radiumon en la metala formo, prilaborante kaj perfektigante metodojn de la izolado kaj akirado de novaj substancoj. Pro tiuj atingaĵoj en 1911 la duan fojon ŝi fariĝis Nobel-premiititino, ĉi-foje pri kemio. Antaŭe ŝi devis fronti publikan skandalon, kiam la gazetaro informis pri ŝiaj erotikaj kontaktoj kun la edziĝinta franca kemiisto Paul Langevin hontmakulante „eksterlandaninon”.  Ŝiaj klopodoj kandidatiĝi al la Franca Sciencakademio estis sensukcesaj. Post la eksplodo de la 1-a mondmilito en 1914 Maria Skłodowska-Curie entreprenis agadojn favore al vunditaj soldatoj organizante sanitaran helpon, sed unuavide rentgenumajn staciojn. Por povi stiri ambulancon transportantan aparataron por la rentgenumado kiel unu el la unuaj virinoj ŝi akiris stirlicencon. Temis pri prioniraj kuracistaj, sandiagnozaj ekzamenoj, kiuj savis vivon de multaj soldatoj. En 1921 dank’ al usona ĵurnalistino Maria Meloney Maria Skłodowska-Curie veturis al Usono, kie dank’ al kvestado inter la pola kolonio en Usono kaj ĉe usonaj milionuloj ŝi akris monon por aĉeti unu gramon da radiumo por Radiuma Instituto kaj por ekipi laboratorion.  Fine de la 20-aj jaroj la sanstato de Maria Skłodowska-Curie ĉiam pli malboniĝis, sed ankoraŭfoje en 1929 ŝi akceptis la inviton de  Maria Meloney al Usono. Ĉi-foje dank’  al kolektitaj monrimedoj ŝi akiris unu gramon da radiumo por la Radiuma Instituto en Varsovio. La hospitalo estis funkcigita en 1932. En 1934 la sanstato de Maria draste malpliboniĝis kaj kuracistoj rekomendis forveturon al sanatorio Sancellemoz en Passy. Tie Maria Skłodowska-Curie baldaŭ mortis pro leŭkemio kaj postradiada malsano. Laŭ specialistoj pli ol laboro pri radioaktivaj materialoj ŝia trofrua morto okazis pro miloj da rengenumadoj, kiujn ŝi faris dum la 1-a mondmilito helpe de primitiva aparataro. Komence Maria Skłodowska-Curie estis entombigita apud la edzo en Sceaux. En 1995 iliaj korporestaĵoj estis transportitaj al la pariza Panteono.

El la elsendo 17.11.2017. Legas Barbara – 8’37”

Hodiaŭ ni volas konduki vin gesinjoroj por mallonga vizito al la loko Wąchock, kie troviĝas unu el la plej malnovaj cistercinaj abatejoj en la regiono, kies ĉefa urbo estas Krakovo. Ĝi cetere estas la plej bone konserviĝinta romanika sanktejo en Pollando. Simile kiel klostroj el la komenca regoperiodo de reĝo Kazimiro la 2-a Justulo (la 12-a jarcento) ĝi rekte deriviĝis el la burgonja abatejo en Morimond, de kie venis la monakoj.  En 1275 la princo de Sandomierz, Boleslao la Hontema permesis al la monakoj organizi proksime de la klostro setlejon.  Ĝi baldaŭ fariĝis la administra centro por vastaj terenoj, kiujn monakoj mem senarbigis kaj disponigis al venantaj setliĝantoj. Meze de la 13- jarcento kreiĝis tie ŝtona preĝejo kaj brika abatejo imitanta la arkitekturon de Toskanio pro la influoj de la venigita ĉi tien monaka konstrumajstro Simon, kies gravuita signo konserviĝis ĉe unu el la konstruŝtonoj. Wąchock gravis ne sole kiel la klostrosidejo, sed ankaŭ transitloko por vojaĝantoj el la malnova pola ĉefurbo Gniezno al la klostro sur la Sankta Kruco, kaj eĉ pli for al Rusio. Dank’ al la klopodoj de la monakoj meze de la 15-a jarcento Wąchock ricevis la urborajtojn. La ekonomia funkciado de la klostro estis bazita sur la elfarado de nutro-agrikulturaj produktoj. La monakoj famis ankaŭ pro siaj laboroj ligitaj kun la minado kaj metalalifarado. Malgraŭ dufojaj atakoj de tataroj la cistercianoj ĉiufoje kapablis la konstruaĵojn relevi. Ilian prosperon en Wąchock ĉesigis nur la malfondo de la klostro en 1819 fare de la rusa aneksinto kaj forpelo de la monakoj. La forlasita klostra komplekso estis lasita senzorge. La preĝejon transprenis la loka paroĥo, en la iama klostro instaliĝis Minidustria Oficejo.  Nur en 1951 cistercianoj povis reveni al Wąchock entrepreninte tuj la rekonstruon de la loko konforme al ĝia origina, religia celo. En la klostra komplekso el la 13-a jarcento konserviĝinta ĝis hodiaŭ aparte distingiĝas preĝejo el la unua duono de la 13-a jarcento konstruita el brunruĝaj kaj grizflavaj ŝtonbrikoj aranĝitaj je karakterizaj zonoj. Temas pri tipa, trinava baziliko konstruita sur la plano de la kruco. En la orienta kaj suda aloj de la klostro bonge konserviĝis unikaj romanikaj kaj gotikaj internoj de la monakaj kunsidejo, kunvenejo kaj manĝejo, kiuj ĉirkaŭas la subtegmentan preĝopromejenon kaj internan klostran ĝardenon.  En la 15-a jarcento la preĝejo estis alikonstruita en la gotika stilo. En la sekva jarcento aldoniĝis abata palaco. En la 40-aj jaroj de la 17-a jarcento la klostro estis alikonstruita en baroka stilo kaj en ĝia okicidenta alo aldoniĝis du angulaj defendoturoj inter kiuj estis levita la alta turo, tiel nomata Rakoczy-turo. La cisterciana abatejo en Wąchock ne estas hodiaŭ sole la kultoloko kaj loko de la cisterciana laboro.  Ĝi disponigas al la vizitantoj la eblecon sub la gvido de ĉiĉerono viziti la tutan klostran komplekson. Ekde 2011 la abatejo servas ankaŭ kiel mastro de koncertoj kaj internaciaj muzikfestivaloj „Muziko en la abatejo – Bach ĉe la cistercianoj”, kies elstaran akustikan fonon formas la  apudklostra preĝejo. La kunorganizanto de la koncertoj estas la kunlaboranta kun la cisterciana abatejo Fondaĵo favoranta la kulturon „Magna Res”.

El la elsendo 27.10.2017. Legas Barbara – 4’56”

Inter polinoj-mikrobiologoj la plej grandan, internacian agnoskon akiris Helena Sparrow-Germa 1891-1970). Ŝi naskiĝis en la loko Bohuslav, la iama krona urbo de la Pola Reĝolando. Ŝia patro Leopoldo estis nepo de la brita arkitekto William Sparrow, ekloĝinta en Rusio kun la tasko fari konstruiprojektojn por Petersburgo kaj Moskvo. Li edziĝis al pola noblulino   Hanna Sas-Stefański. Helena post la baza kaj mezgrada lernado en 1915 diplomitiĝis cum laude kiel kuracistino  en la universitato de la proksima Kijevo. Daŭris la milito kaj fare de la rusaj militistaj aŭtoritatoj ŝi estis direktita por kontraŭbatali epidemiojn ĉe la rusa-germana, ĉe la rusa-aŭstra frontoj. Poste  ŝi okupiĝis pri tio ĉe la pola-sovetia fronto.  En 1917 ŝi edziniĝis al Robert von Kügelgen, estona kirurgo, sed jam en la 20-aj jaroj la paro vivis separite. En 1920 Helena Sparrow forlasis Kijevon diektiĝante al Varsovio, kie ŝi eklaboris kiel adjunkto en la Centralo de la Ŝtata Epidemiologia Instituto. Ŝia unua tasko, pro kiu ŝi aparte famiĝis,  estis la kontraŭbatalado de kolero en Grodno. Post ĝia liberigo ŝi spronis profilaktajn injekciadojn kontraŭ la malsano por la tuta loĝantaro de la urbo kaj por la garnizonantaj tie militistaj trupoj. En 1922 lige kun la amasa alvenado de rifuĝintoj el Sovetunio Helena Sparrow organizis bakteriologiajn staciojn en pluraj lokoj kaj realigis propran planon de la protektaj injekciadoj kontraŭ skarlatio kaj difterio por la tuta orienta Eŭropo. Samtempe ŝi laboris pri propra injekciaĵo kontraŭ tifo kunlaborante ĉi-rilate kun la lvova laboratorio de Rudolf Weigl (la elsendo el 11.03.2016). Siajn konojn Helena Sparrow sekve profundigis kiel stipendiitino en Pasteur-Instituto en Parizo specialistiĝante pri bakteriologio kaj virusologio sub la gvido de René Legroux. Tiuperiode ŝi ligis kunlaboron kun estonta Nobelpremiito Charles Nicolle. Post la reveno al Pollando en 1925 ŝi gvidis injekciadojn en la fako pri Bakteriologio kaj Eksperimenta Medicino en la Ŝtata Higiena Instituto. En 1928 Helena Sparrow habilitiĝis en la Varsovia Universitato kaj docentiĝis en la tiea Kuracista Fakultato. Tiujare ŝi ekestris Katedron de Mikrobiologio kaj en la Ŝtata Higiena Instituto fariĝis direktoro de kompletigaj kursoj. Ŝi mem multe lekciis, verkis por pluraj fakaj periodaĵoj, aŭtoris studlibron pri bakteriologio de kontaĝaj malsanoj. Ŝi laboris ankaŭ en la Komitato por la Socia Medicino de la varsovia urbodomo. Dank’ al la stipendio de la Ligo de Nacioj Helena Sparrow faris laŭvican specializon en Francio. En Pasteur-Instituto en Lille ŝi gvidis esplorojn kun Albert Calmette kaj Camille Guérin alkondukontaj al injekciaĵo BCG kontraŭ ftizo. En 1933 laŭ invito de profesoro Charles Nicolle kaj dank’ al stipendio de Pasteur-Instituto en Tunizo ŝi forveturis tien fariĝante unu el la plej gravaj figuroj en la plurnacia sciencista kolektivo de la fama Nobelpremiito. Ŝi estis tie estro de la laboratorio kaj sekve estro de unu el la fakoj de la Instituo. En 1939 ŝi prilaboris kun Paul Durand sian propran originalan injekciaĵon imunoefikan rilate la tifon, konatan kiel injekciaĵo Sparrow-Durand. Ĝian efikecon  ŝi ekzamenis dum siaj sciencaj vojaĝoj al Meksiko, kie ŝi faris ankaŭ esplorojn pri meksika tifo kaj en Gvatemalo. En la 30-aj jaroj en Tunizio ŝi edziniĝis al Philip Germa, inĝenierio pri agronomio, pioniro de novaj kultivadoj en Magrebo. Ŝi prenis ankaŭ la francan civitanecon. Dum la 2-a mondmilito Helena Sparrow-Germa restis en Tunizo kaj dum la germana-itala okupacio de Tunzio ŝia laboratorio servis por centoj da polaj soldatoj-rifuĝintoj de la truda militservo en la germanaj trupoj, por membroj de la franca rezistomovado kaj rifuĝintoj el Francio. Post la milito Helena Sparrow-Germa dediĉis sin al la problemaro ligita kun BCG-injekciado, produktutado de la injekciaĵo kaj ŝi organizis injekciprogramon kontraŭ ftizo kaj tifo. Scienca aŭtoritateco de Helena Sparrow-Germa logis multajn usonajn kaj britajn esploristoj, kiuj lernis en ŝia centro. Laŭ komisio de UN-o ŝi faris en Etiopio kompeksajn epidemiologiajn esplorojn elmontrante, ke la tieaj arbaroj favoras la disvastiĝadon de la bacilo de febris recurrens kaj prezentis preventajn rimedojn. En 1962 ŝi forveturis al Bastia, Korsiko sekvante sian francan edzon. Ŝi ne plu laboris tie scienca pro sia sanstato, sed daŭre publikigadis siajn disrtaĵojn. Entute ŝi aŭtoris pli ol 100 artikolojn pri mikrobiologio kaj eksperimenta medicino. Ŝi estis membro de multaj renomaj sciencaj societoj, kunlaboris ankaŭ kun la polaj. La unuan premion ŝi ricevis en 1922 de la Medicina Akademio en Krakovo, ŝi estis distingita per la medalo Vermeil kaj multaj aliaj francaj kaj tuneziaj distingoj. Profesoro Robert Debré, fama franca pediatro okupiĝanta pri la kontaĝaj malsanoj de infanoj,  kun kiu ŝi amikiĝis ĝis la vivofino skribis pri ŝi postmorte – „Tiel pasis la vivo de ĉi tiu eksterordinara virino, kiu famiĝis pro sia inteligenteco, konoj kaj sciencaj malkovroj, kaj kiu krome estis persono kun ĉarma vivstilo”.

El la elsendo 20.10.2017. Legas Barbara – 7’32”

Koralaj rifoj apartenas al la plej komplikaj ekosistemoj, ĝenerale konataj el malprofundaj kaj varmaj maroj. Ili estas konstruataj de koralaj kolonioj troviĝantaj en simbiozo kun unuĉelaj algoj. Tamen de dek kelkaj jaroj en la mondo daŭras esploroj pri rifoj de mezaj profundecoj, kiuj devenas el periodo inter la mezo de permio kaj fino de la frua kretaceo, kaj troviĝas en la profundo de 30 ĝis 150 metroj. La plej manovaj ĝis nun konataj ĉi-specaj rifoj devenis el triaso, do de antaŭ 240 milionoj da jaroj kaj troviĝis en Nevado en Usono. Pasintjare la esploristoj el la universitatoj el Varsovio, Katowice kaj Poznano identigis en la Sanktakruca Montaro (la suda Pollando) multe malpli novaj rifojn, kiuj datiĝas je meza devonio kaj devenas de antaŭ 390 milionoj da jaroj. Do estas je 150 milionoj da jaroj malpli novaj ol la nevadaj. Verdire ili estas konataj ekde la fino de la 19-a jarcento, sed oni longe opiniis, ke ili troviĝis en multe malpli granda profundeco. Nun polaj sciencistoj konfirmis, ke troviĝantaj tie plataj koralkolonioj estas karakterizaj por la medio de pli granda profundeco. Ili elmontris ankaŭ, ke la mezaj marprofundoj estis koloniigitaj tie de rifoj pli frue ol asertite. Riĉajn kompleksojn de plataj kaj foliformaj koralkoloniojoj sciencistoj identigis en la loko Skały apud Nowa Słupia kaj en la rokprenejo Laskowa apud Kotomłoty. Krom koralkolonioj la tieaj rifoj estis enloĝataj de sponguloj, senvertebruloj Brachiopoda kaj Crinoidea. Laŭ la esploristoj la rifo en Skały povis esti iom malpi profunda kaj ĝia akvodiafaneco ankaŭ povis esti malalta. Ne regis tie plena mallumo, sed lumo povis veni nur dekkelprocente. En tieaj akvoj povis jen kaj jen aperi trilobitoj, maraj artropodoj kun grandaj okuloj, kiujn iam oni ligis kun la adaptiĝo de la bestoj al la rabostila vivo. Nun ŝajnas, ke iliaj grandaj okuloj ligiĝis kun la adaptiĝo al la malmulta lumo. La rifo en Laskowa aspektis iom alie. Estis en ĝi pli da lumo kaj verŝajne ĝi estis pli profunda. Sur la tereno de la rokprenejo Laskowa sciencistoj jam estis trovantaj plenmarajn organismojn, kio atestas pri tio, ke temis pri tereno de malfermita maro, en kies akvoj povis vivi unuj el la plej malnovaj ŝarkoj. La koralaj rifoj estas kontruataj unuavice de koralkolonioj troviĝantaj en simbiozo kun la unuĉelaj algoj. Dank’ al algoj koralkolonioj multe pli rapide konstruas sian skeleton. La enkondukaj esploroj de francaj sciencistoj elmontris, ke koraloj sen algoj kreskas 2-3 milimetrojn dum la jaro, en la simbiozo kun algoj eĉ 20-40 milimetrojn. Tio decidas pri rapida kresko de la rifo. La apero de plataj koralkolonioj antaŭ 390 milionoj da jaroj pruvas, ke ilia simbiozo kun algoj estas tre malnova. La devoniaj koralkolonioj simile kiel la nuntempaj transkaptas sunradiojn kvazaŭ sunpaneloj, do ili devis estis plataj, por ke tio okazu efike. La Sanktakruca Montaro estas la unusola montoĉeno en Pollando troviĝanta en la centra parto de la lando, norde de Sudetoj kaj Karpatoj. Ĝia nomo deriviĝas de la relikvoj de la Sankta Kruco troviĝantaj sur Łysa Góra aŭ alinome Sankta Kruco. Temas pri la plej malnovaj montoj en Pollando de miliono da jaroj erodataj de ventoj, akvo kaj neĝo. Ili do ne imponas per sia alteco kaj la plej altaj pintoj apenaŭ superas 600 metrojn super la marnivelo. Kvankam meza turisto trovas ĉi tie multajn atrakciaĵojn sendube Sanktakruca Montaro estas vera paradizo por geologoj same profesiaj kiel amatoraj.

El la elsendo 13.10.2017. Legas Barbara – 5’13”