La 15-an de februaro 2020 pasis 95 jaroj post la solena lanĉo de la monumento de la pola Grensemanto en Kuritibo, Brazilo, kiu omaĝis – kaj daŭre omaĝas – la kontribuon de la enmigrantoj el la polaj teritorioj al la kulturo de Brazilo. Kvankam la polaj enmigrantoj aperis en Brazilo jam pli frue la apogeo de ilia alveno datiĝas al la limperiodo de la 19-a kaj 20-a jarcentoj. Trans la oceanon celis ĉefe la kampara loĝantaro kun la espero pri pli bona estonteco atingota dank’ al la strebo primastrumi la tieajn, ofte neamikajn terenojn. Brazilo estis tiam la dua migrocelo post Usono de poloj kaj oni taksas, ke ĝis la eksplodo de la 1-a modmilito 1914 temis pri ĉirkaŭ 115 mil polaj elmigrintoj. Brazilo serĉis tiam aktive en Europo setliĝontojn por primastrumi la plej malmulte enloĝatajn terenojn de sia lando. Post la enhaveniĝo en la brazilaj havenoj la enmigrantojn atendis plia longa kaj pena vojo. De la supre situantaj terenoj la marbordon celis la plej granda brazila riĉaĵo – kafo. Redirekten estis transportataj setiliĝontoj kun la havaĵo. De la marbordo laŭ krutaj, malfacile paseblaj vojoj ili grimpis sur altebenaĵon ĉe la alteco de 800-900 metroj super la marnivelo. Depende de sia bonstato kaj kunportitaj instrimentoj ili diversmanire atingadis la celon. Plej mizeraj perpiede, pli riĉaj disponis pri ĉaroj. Nur fine de la 19-a jarcento estis elkonstruita la fervoja linio inter Kuritibo kaj la apudatlantika haveno Paranagua. Poloj plej ofte trafis al la sudaj ŝtatoj – Santa Catarina, Rio Grande do Sul kaj Paraná. Regis tie tute malsamaj klimataj kaj geologiaj kondiĉoj ol en la hejmlando. La virgajn brazilajn terenojn, surkreskitajn de praarbarego necesis primastrumi propramane. Verdire konsiderante la polan realon la setliĝontoj estis ricevantaj enormajn terpercojn kun la areo de 25 hektaroj. Tamen kutime sukresikitajn de densa kaj nepenetrebla praarbaro. Do post la alveno anstataŭ okupiĝi pri la tipaj farmistaj laboroj necesis unue entrepreni penan arboelhokadon. La plej granda malamiko – krom la klimato – estis la naturo, densaj tropikaj arbaroj, mikroskopaj moskitoj, veneaj rampuloj, pumoj. Nur post jaroj eblis ĝui la unuan rikolton. La lignaj domoj konstruataj de polaj enmigrantoj similas al tiuj, en kiuj ili loĝis en Pollando. Kun la tempofluo ilia plej granda aglomerejo elformiĝis ĉirkaŭ la ĉefa urbo de la ŝtato Paraná, Kuritibo. La socia vivo de la t.n. „Nova Polonia” organiziĝis ĉirkaŭ kreiĝantaj polkoloniaj societoj kaj gazetaro. La lanĉita antaŭ 95 jaroj en la centro de Kuritibo monumento prezentas sur la soklo figuron de pola senŝua kaj brustonuda kamparano paŝanta kun mano plena de semata greno. La monumento celis omaĝi la 100-jariĝon de la sendependeco de Brazilo, pri kio informas bronza informtabulo en la lingvoj portugala kaj la pola. En ĝia supro videliĝas la blazono de Brazilo kaj la pola aglo kaj sube la surskribo „Al Brazilo omaĝe al la unua jarcento de la sendependiĝo – la Pola Kolonio”. La monumento simbolas milojn da anonimaj polaj setliĝintoj, kiuj entreprenis la penon primastrumi la brazilan teron kaj ilian dankemon rilate al la nova patrolando. Ni nepre meniciu pri la aŭtoro de la monumento. Temas pri Jan Żak, kiu elmigris kun la gepatroj el Pollando al Brazilo en 1896 havante 12 jarojn. Ekde la infanaĝo interesiĝante pri arto li lernis komence en la artindustria lernejo en Kuritibo, sekve dank’ al stipendio de la aŭtoritatoj de Parana li studis en la Belarta Akademio de Rio de Janeiro kaj en la Akademio de la Belartoj en Bruselo. Al Brazilo Jan Żak revenis en 1921 ĝuste kiam oni frontis la monumentkonstruon. La tasko estis konfidita al li. La monumento de la Grensemanto alportis al Jan Żak famon kaj renomon. Du jarojn poste li akceptis la brazilan civitanecon kaj ekde tiam komencis uzi la kromnomon João Zaco Paraná, laŭ kiu li estas konata en Brazilo. En 1940 li fariĝis profesoro de la Belarta Akademio en Rio de Janeiro, kie li studis antaŭ jaroj kaj tiun ĉi postenon li plenumis ĝi 1960. En daŭro de sia skulptista kariero João Zaco Paraná kreis plurajn bustojn, statutojn, skulptistajn grupojn, kiu troviĝas en diversaj lokoj de la tuta Brazilo. Li mortis baldaŭ post la emeritiĝo en junio 1961 kaj eterne ekripozis en la tombejo Caju de Rio de Janeiro.
El la elsendo 21.02.2020. Legas Barbara – 6’45”
