Kiam mi skribas ĉi tiujn vortojn nur unu tago dividas nin en la norda hemisfero disde la vintra solstico, kiam ni spertos la plej mallongan tagon kaj la plej longan nokton de la jaro. La 21-an de decembro komenciĝas ĉi tie la astronomia vintro. Laŭ la popola diraĵo la tagtempo longiĝos je la ŝafa salto kaj tion multaj el inter ni atendegis, kaj ĝojegas pro tio. Ĉi tiuj fenomenoj troviĝas en la intereskampo de astronomoj. Ne nur viroj, ankaŭ virinoj.
Onidire astrolabon, instrumenton por mezuri la situon de la ĉielaj korpoj inventis sciencistino el Aleksandrio, Hypatia, kiu interesiĝis pri matematiko, filozofio kaj astronomio. Inter menciindaj mondkonataj sciencistinoj-astronomoj troviĝas i.a. Maria Winkelmann Kirch, Caroline Herschel, Mary Somerville, Williamina Fleming, Henrietta Swan Leavitt, Cecilia Payne-Gaposchkin, Ruby Payne-Scott, Carolyn Shoemaker.
Sed ni enrigardu la ĉapitron ligitan kun sciencistinoj-astronomoj aktivantaj sur la polaj teritorioj. Unu el la unuaj estis la edzino de la fama astronomo Jan Hewelliusz el Gdansko, kiu en ĉi tiu urbo havas eĉ tri monumentojn, tamen lia edzino Elżbieta familie Koopman ne estas tiom agnoskita. Unuavice oni memoras pri ŝi kiel helpantino de sia multe pli aĝa (vidviĝita pli frue) edzo. Sed ŝi mam ankoraŭ antaŭ la geedziĝo manifestis amon al astronomio kaj kiel bone edukita filino de riĉa komercista familio disponis pri necesaj kapabloj. Kaj fine evidentiĝis, ke ŝi ne estis sole helpantino, sed aktiva partoprenantino de iuj el la astronomiaj observadoj. Tial do post la morto de la edzo Jan Heweliusz en 1690 Elżbieta Koopman finprilaboris kaj eldonis – dank’ al la materia helpo de la reĝo Johano la 3-a Sobieski ilian komunan verkon. Temis pri la stelkatalogo “Prodromus astronomiae” kun notoj pri pli ol 1500 stelobservadoj. Unu el popularaj skizoj aŭtoritaj de la baroka pentristo kaj desegnistro Andreas Stech prezentas la geedzan paron de atronomoj en laboratio, dum ili komune uzas la kupran sekstancon.
Per la difino „Silezia Hypatia” oni epitetis alian virinon-astronom on, Maria Kunic (Cunitz, Cunitia). Ŝi naskiĝis en 1610 en la familio de kuracisto en Legnica, kiu mem devenis el la familio de sciencistoj kaj esploristoj. Li ankaŭ gvidis astronomiajn observadojn, i.a. apud la dana astronomo Tycho Brahe, instruisto de Johannes Kepler. La scienca etoso de la familia domo influis la edukitecon de Maria. Ŝi ekregis sep lingvojn, lertis pri muziko kaj pentrado, sed unuavice ŝi flegis sian interesiĝon pri la ekzaktaj sciencoj. Poste ankaŭ kun sia edzo Eliasz Kreczmar, la aŭtoro de la astrolgia verko “Horologium zodiacale” en loko Świeradów.
La geedzoj korespondis kun Jan Hewelisz, kies samaĝulino estis Maria. La konatiĝo okazis en la tempo, kiam Maria Kunic laboris pri sia plej granda verko “Urania propitia”, kiu aperis en 1650. La aŭtorino dediĉis ĝin al imperiestro Ferdinando la 3-a. Temis pri perfektigitaj (korektitaj kaj simpligitaj) famaj Kepler-tabuloj. Baziĝante sur la heliocentra modelo ŝiaj tabuloj ebligis pli precizan, ol ĝis tiam, difinon de planedsituo. Maria Kunic prilaboris sian verkon en latino kaj en la germana, kio firmigis la popularigan valoron de la verko, agnoskita unu el la plej fruaj en la historio de la scienco presitaj verkoj venintaj el sub la plumo de virino. Świdnia aĉetis aŭkcie la 2-an frakfurtan eldonon de ŝia verko, kiu ekde tiam trovigas en a Muzeo de la Iama Komerco de la urbo. Antaŭ ĝi sur la foriplaco de Świdnica troviĝas benko kun la figuro de Maria Kunic, kiu tenas en la manoj sian verkon kaj astrolabon. Ŝian nomon portas kretero sur la Venuso kaj la planedoido malkovrita en 1960 Mariacunitia.
Sed inter sciencistinoj-astronomoj ne mankas virinoj pli nuntempaj. Al ili apartenas Wilhelmina Iwanowska naskiĝinta en 1905 en la familio de paŭperiĝinta nobelaro en Vilno. Ŝia komenca edukado ne aŭguris ke baldaŭ ŝi famiĝos kiel mondkonata astronomo kaj aŭtorino de la nova distanskalo en la Universo. En la privata gimnazio en Vilno, kiun ŝi frekventis la atenton oni donis unuavice al humanismaj lernobjektoj – latino, religio, filozofio, arthistorio. Spite ĉies atendojn ŝi decidis studi matematkon, poste konfesinte en sia biografio la ĉiaman amon al astronomio kaj al la ekzaktaj sciencoj. La elekto de la studobjekto, kaze de Wilhelmina Iwanowska estis subita kaj – kiel ŝi konfesis – diktita de la interna imperativo. Necesis tamen kompletigi la bazajn konojn dum la kontinua studado de astronimio kaj ŝi diplomitiĝis pri matematiko. Kiel la plej feliĉan tagon en la vivo ŝi difinis tiun, en kiu ŝi estis invitita de astronomo kaj matematikisto Wacław Dziewulski iĝi lia asistantin o. Ŝia unua astronomia dsertajo, verkita anglalingve „Pri la difinado de la Sunmovo laŭ la metodo de Bravais” estis dissendita al kelkcent astronomiaj observatorioj en la mondo. En 1933 ŝi doktoriĝis. Tiam ŝi komencis la observadon de cefeidoj, steloj varie pulsantaj, ĉirkaŭ dek milfoje pli helajn ol la Suno, kio daŭris dum la 2-a mondmilito.
Post la milito ŝi kunkreis Universitaton de Nikolao Kopernik en Toruń. Ĝia prorektoro estis la sama profesoro Dziewulski, kiu proponis al ŝi en Vilno la postenon de asistanto. Wilhelmina Iwanowska estis nomumita kiel la eksterordinara proesoro en la katedro de astrofiziko. En 1948 dum la duonjara sciencista staĝo en Usono ŝi konatiĝis kun multaj elstaraj sciencistoj kaj vizitis multajn astronomiajn centrojn. Al Pollano ŝi revenis kun materialoj, kiuj en la 50-aj jaroj iĝis bazo por Iwanowska difini novan distancoskalon en la Universo, kion oni agnoskas la plej granda atingaĵo de la sciencistino. En la 70-aj jaroj ŝi pretigis vicon da prelegoj ligitaj kun la 500-a naskiĝdatreveno de Nikolao Kopernik, kiujn ŝi sekve prezentis en Kanado, Usono, Francio, Ĉeĥoslovakio kaj Italio, En la jaroj 1973-78 ŝi estis la vicprezidanto de la Internacia Astronomia Unio. Ŝi mortis en Toruń en 1999. Ŝian nomon portas unu el la asteroidoj.
Kaj nun, aktuale kiel sciencistinoj, astronomoj laboras kaj atingas internaciajn sukcesojn multaj pliaj polinoj, sciencistinoj-astronomoj.
El la elsendo 20.12.2024. Legas Barbara – 09′ 40″
