La heroo de nia hodiaŭa felietono estas Jan Karski, verdire tio estas la pseŭdonomo de Jan Kozielewski. Ne senkaŭze ni memorigas lian figuron ankoraŭ en aprilo 2018, en kiu pasis la 75-a datreveno de la ribelo en la Varsovia Geto. Temas pri la kuriero de la sekreta pola ŝtata dum la 2-a mondmilio, kiu informis la okcidentantajn gvidantojn jam en 1942 pri la okazanta sur la polaj teritorioj ekstermo de judoj. Jan Karski naskiĝis en 1914 en Lodzo kiel la plej juna, oka infanoj en la pola katolika kaj patriota familio. Sian naskiĝurbon li difinis post la paso de la jaroj kiel urbon malpuran kaj malriĉan, sed kiel urbon tolereman, en kiu pace kunvivis poloj, judoj, germanaj, la urbon kiu formis lian personon. Jan Karski diplomitiĝis pri juro kaj diplomatio en la Lvova Universitato kaj kun distingo finis Lernejon de Rezervaj Artileri-Subleŭtenantoj en Włodzimierz Wołyński. Tuj antaŭ la 2-a mondmilito li komencis dipomatian karieron en la pola ministerio por la eksterlandaj aferoj. Post la eniro de rusoj sur la orientajn terenojn de Pollando la 17-an de septembro 1939 Karski kun miloj da polaj oficiroj fariĝis la sovetunia ostaĝo. Nur dank’ al bonŝancigaj cirkonstancoj – interŝanĝo de ostaĝoj inter la 3-a Regno kaj Sovetunio – li estis transportita en la germanan okupacian sferon. Fuĝinte el la transporto li evitis la sorton de plimulto de siaj batalkamaradoj murditaj en Katuń en 1940. Atinginte Varsovion Jan Karski engaĝigis en la laborojn de la rezista movado fariĝinte kuriero de la Pola Konspira Ŝtato. Dotita de fotografia memorkapablo, regante kelkajn fremdajn lingvojn li estis peranta kelkfoje al la pola registaro en elmigrejo, en Francio kaj Britio, sekretajn instrukciojn kaj ordonojn. Per sia laboro li alportis kontribuon al la konstruo de la strukturoj de la Pola Konspira Ŝtato kaj funkciado de la plej granda en la okupaciita Eŭropo politika-militista organizaĵo. Dum sia tria misio en junio 1940 li estis arestita kaj torturita de Gestapo, entrepreninte eĉ la provon de sinmortigo. Bravage liberigita de la konspira Landa Armeo el la hospitalo en Nowy Sącz li daŭrigis siajn sekretajn misiojn laŭ la rekomendo de la Pola Konspira Ŝtato en Krakovo kaj en Varsovio. Dum la preparoj al la lasta kaj la plej grava Karski dufojojn estis kondrabande enkondukita en la varsian getton por propraokule atesti la dramecan situacion de judoj. Alivestita kiel ukraina soldato li pasigis ankaŭ horojn en la provizora tendaro en Izbica de kie judoj estis transportataj al la mortotendaroj en Sabibór kaj Majdanek. Denove li fariĝis atestanto de senhomece, brutale traktataj, mortantaj pro malsato kaj pafmortigataj homoj. Aŭtune de la 1942 Jan Karski tra Bruselo, Parizo, Perpignan, Barcelono, Madrido kaj Gibraltaro atingas Londonon. Tie li raportas al la ĉefministro de la pola konspira ŝtato kaj generalo Władysław Sikorski pri la strukturo, organizo kaj funkciado de la Pola Konspira Ŝtato, peris informojn pri la ekstermado de judoj. Laŭ la komisio de la pola konspira ŝtato en 1942 Karski transdonis informojn pri la ekstermado de judoj al la okcidentaj aliancanoj en 17-minuta parkerita raporto. Persone liverinte detalajn raportojn kiel rekta atestanto li alvokos la britan ministron por la eksterlandaj aferoj Anthony Eden, reprezentantojn de la brita ministerio por la eksterlandaj afertoj kaj britajn elitojn entrepreni agadojn por ĉesigi la holokaŭston. En julio 1943 – du monatojn post la strangolo de la ribelo en la varsovia getto – Karski renkontiĝis en la Blanka Domo kun la usona prezidento Franklin D. Roosevelt. La interveno de la okcidentaj aliancanoj neniam okazis. Postmilite Jan Karski restis en Usono ne povante reveni al la komunista Pollando. Tie li faris studojn kaj doktoriĝinte ĉe Georgetown-universitato en Vaŝingtono dum 40 jaroj li lekciis pri internaciaj rilatoj kaj teorio de komunismo en la tiea Lerejo por la Eksteraj Servoj, la forĝejo de la usona diplomatiaj servoj. Inter liaj studentoj estis i.a. Bill Clinton, kiu en iu el siaj paroladoj en Georgetown University kiel la prezidento menciis Karski kiel „modelon de heroismo, karakterofoto kaj senkompromiesemo”. Pri siaj spertoj Karski verkis libron „Story of a Secret State”, kiu eldonita en 1944 fariĝis furorlibro en Usono. La libro estis tradukita en plurajn lingvojn en Pollando ĝi povis aperi nur en la jaroj 1999, 2004-. Tiu sukceso en 1944 ebligis al Karski orrganizi plurajn aŭtorajn renkontiĝojn en Usono kaj Kanado por proksimigi la veron pri la Pola Konsipra Ŝtato kaj pri la ekstermoperiodo. Krome li verkis la anglalingvan disertaĵon „Grandaj ŝtatpotencoj rilate Pollandon: 1919-1945 de Versajlo kaj Jalto” kiu estis ĝisfunda analizo de la internacia situacio de Pollando dum la 2-a mondmilito. Jan Karski dum jaroj ne estis dividanta informojn pri siaj dummilitaj travivaĵoj, kio ŝanĝiĝis nur en 1978, kiam li donis intervjuon al Claud Lanzmann realiganta la filmon „Shoah”. En 1982 Jan Karski ricevis la titolon Justulo inter la Nacioj de la Mondo kaj 12 jarojn poste la honorajn civitanecojn de Israelo kaj de sia hejmurbo Lodzo. En 1995 el la manoj de prezidento Lech Wałęsa li ricevis la plej altan polan distingon Ordenon de la Blanka Aglo kaj la 29-an de majo 2012 prezidento Barack Obama distingis lin postmorte per la plej supera usona civila distingo Prezidenta Medalo de Libereco. Kun la tempofluo Jan Karski fariĝis internacia ikono de batalo favore al homaj digno kaj rajtoj kaj de la kontraŭstaro rilate totalismojn. Lia vivmesaĝo havas fundamentan signifon por la kolektiva memoro de la pola kaj la monda socioj, kvankam li neniam fieris nek fanfaronis pri siaj dummilitaj agadoj. Nun oni omaĝas lian memoron diversforme, atribuante lian nomon al stratoj, lernejoj k.s. Plej multas monumento-benkoj kun la sidanta figuro de Jan Karski, kiuj troviĝas en Novjorko, Georgetown, la polaj Kielce kaj Łódź, en Telavivo.
El la elsendo 27.04.2018. Legas Barbara – 09’17”
