Sciencaj informoj

La kronvirusa panedmio kaŭzis firman, negativan influon je la cerbofunkciado ĉe personoj pli ol 50-jaraĝaj haste akcelante malpliboniĝon de iliaj kognaj funkcioj, sendepende de tio, ĉu ili malsanis aŭ ne. La esploroj estis gviditaj de britaj sciencistoj el la universitato en Exter kaj la londona King’s College. La sciencistoj analizis testojn pri la cerbofunkciado de 3142 personoj, kiuj partoprenis la projekton Protect, kiu estis inaŭgurita en 2014 kaj planita por 25 jaroj, por kompreni la cerbofunkciadon ĉe personoj pli ol 40-jaraĝoj. La testitaj personoj en la aĝo de 50 ĝis 90 jaroj loĝis en Britio kaj iliaj testoj koncernis la mallongdaŭran memoron kaj la kapablon fari, solvi komplikajn taskojn. Montriĝis, ke la malpliboniĝo de la kognaj funkcioj konserviĝis ne sole en la tempo de la unuaj trudizoliĝoj, sed ankaŭ en la dua jaro de la pandemio, kiam la sanrigoroj estis mildigitaj, kio sugestas firmajn, nerevenigeblajn negativajn sekvojn. Samtempe en ĉiuj aĝgrupoj oni notis pli ol 50-procentan malkreskon de la interna memoro kaj de plenumfunkcioj. La aŭtoroj de la ekzamenoj gviditaj de profesoro Anne Corbett atentigis pri vico da faktoroj, kiuj povis aldone kaŭzi la akcelon de la cerbofunkcia malkresko, kiel kreskanta soleco, deprimo, malkresko de la fizika aktiveco, pli signifa konsumado de alkoholo kaj sekvoj de la malsano mem. La sciencistoj konkludis pri la neceso konsideri vastskalajn sekvojn de sanrigoroj – kiel la trudizolado, kiam oni planos estontajn pandemirigorojn. Samtempe personoj en la aĝo 50+, kiuj spertis la pandemion devas entrepreni agadojn por protekti sanon de siaj cerboj, al kiuj agadoj apartenas fizika aktiveco, sana dieto kaj flegado de sociaj kontaktoj.

El la elsendo 30.11.2023. Legas Barbara – 02′ 45″

Sciencistoj el la Universitato en la sveda Gotenburgo kaj el aliaj esplorcentroj en letero publikigita en la periodaĵo „Science” (scienco), atentigis, ke minacaj substancoj en recikligitaj plastaj elfaraĵoj kreas riskon por laborantoj de establoj alifarantaj ilin, ankaŭ por la socio kaj la medio. Sciencistoj el Gotenburgo sekve de siaj analizoj de recikligita plasto malkovris eĉ 491 organikajn substancojn, el inter kiuj 170 estis enkonduke pritaksitaj. Inter tiuj substancoj estis ne sole aldonaĵoj al plasto, sed ankaŭ danĝeraj pesticidoj, medikamentoj kaj industriaj kemiaĵoj. La testoprovaĵoj estis kolektitaj en 13 landoj de Eŭropo, Azio, Afriko kaj Suda Ameriko. En sia letero sciencistoj reliefigas, ke antaŭ ol la recikligado fariĝos efektiva instrumento por kontraŭbatali krizon ligitan kun plastopoluado estas necesa limigo de kvanto de minacaj subtancoj en plasto. Ili atentigis pri la neceso enkonduki normojn reguligantajn la kemian konsiston de plasto.

El la elsendo 20.11.2023. Legas Barbara – 01′ 32″

Virtualaj renkontiĝoj, videokonferencoj, distanca reta laboro estis nia realo en la pandemiaj kondiĉoj. Kaj eĉ se nun denove realaj, fizikaj kunvenoj, kongresoj eblas ni aprezas la eblecon de hibridaj eventoj. Sed kiel ni funkcias en tiu nova realo, kiel funkcias nia cerbo? Profesorino Joy Hirsch el Yale-universitato kun sia kolektivo decidis esplori ĉi tiun demandon kaj pruvis, ke la cerbo funkcias en alia maniero dum la interparolo per zoom-platformo ol dum la fizika renkontiĝo. En kio konsisitas la diferenco? En tio, ke ĉe la zoom-a platformo la organismo peras malpli da signaloj inter nervoj ol dum la fizika renkontiĝo. Tio signifas, ke la aktiveco de cerbo de personoj gvidantaj klasikan interparolon estas alia ol kiam oni uzas diverspecajn retajn platformojn. Plimulto de pli fruaj esploroj helpe de instrumentoj monitorantaj la cerboaktivecon koncernis individuojn, unuopajn personojn. La kolektivo de profesorino Hirsch aplikis pli progresintan teknologion de la neŭrobildigado, kiu ebligis en reala tempo mezuri la interagojn inter du personoj en fizikaj kondiĉoj. Oni konstatis, ke la homa cerbo estas precize akordigita al la alifarado de dinamikaj mimikaj indikoj, kio estas la ĉefa fonto de la sociaj informoj, dum la vid-al-vida fizika interparolo. Por la bezonoj de la esploro la kolektivo de profesorino Hirsch registris reagojn de neŭronaj sistemoj ĉe du personoj fizike interparolantaj kaj ĉe du personoj parolantaj helpe de la videokonferenca platformo, t.e. zoom. Sciencistoj malkovris, ke la forto de la neŭronaj signaloj dramece malkreskis dum interparolo per zoom kompare al interparolo en fizika kontakto. En ĉi-lasta interparolantoj pli longe rigardis reciproke siajn vizaĝojn kaj iliaj pupiloj vaste malfermiĝadis. Oni ankaŭ konstatis ĉe ili grandigitan aktivecon de la cerboondoj, kio signifis stimulon de iliaj cerboj. Laŭ sciencistoj tio signifas, ke du personoj rekte interparolantaj en kondiĉoj de fizika kontakto peras pli da sociaj signaloj.

El la elsendo 10.11.2023. Legas Barbara – 02′ 56″

Sciencistoj delonge suspektas, ke la kosmaj flugoj povas influi la suprajn tavolojn de la atmosfero, t.e. stratosferon, kvankam ĉi rilataj esploroj ne estis/as facilaj. Entreprenis ilin scienca kolektivo sub la gvido de profesoro Dan Murphy el Purdue universitato kaj NOAA-agentejo. Helpe de aviadiloj flugantaj en la alteco de 19 kilomentroj super la Tero en la troviĝantaj tie aerosoloj sciencistoj malkovris signifajn kvantojn de metaloj, kiuj plej verŝajne devenas el ĉiam pli oftaj startoj kaj revenoj de la kosmaj veturiloj sur la Teron. Tiuj metaloj kondukas al ŝanĝoj en kemiaj procezoj okazantaj en la atmosfero, kio povas influi ĝin mem kaj ankaŭ la ozonan tavolon de la Tero. Nun la homaro lanĉas tiom multajn veturilojn en la kosman spacon, ke pri decida plimulto la amaskomunikiloj entute ne mencias. Ili estas lanĉataj helpe de katapultaj raketoj, kiuj falas en la afmosferon, kie ili forbrulas. Al la atmosfero trafas malnovakaj kaj difektitaj satelitoj. Ilia maso estas tiom granda, ke komencas rivali kun la maso de natura materialo trafanta en la atmosferon el la ksoma spaco. Sciencistoj malkovris en la stratosfero pli ol 20 elementojn, kies reciproka rilato spegulas la la rilaton de elementoj utiligataj en alojoj uzataj por la konstruo de la kosmaj veturiloj. La kvanto de litio, aluminio, kupro kaj plumbo el veturiloj revenantaj en la teran atmosferon signife superis normalajn kvantojn de ĉi tiuj metaloj en la ksoma polvo. Preskaŭ 10 procentoj de partikloj de sulfata acido, kiuj protektas la ozonan tavolon enhavas aluminion kaj aliajn elementojn devenantajn el la kosmaj veturiloj. Ilia nombro haste kreskos en la plej proksimaj jardekoj, tial sciencistoj konkludas, ke eĉ duono de la partikloj de sulfata acido enhavos metalelementojn. Dume ne estas sciate, kiel tio influas la ozonan tavolon de la Tero, sekve la vivon sur nia planedo. La esploroj okazis kadre de NASA-projekto dediĉita al la aerscienca programo.

El la elsendo 30.10.2023. Legas Barbara – 02′ 48″

“Klasika muziko spronas klientojn al pli facila akcepto de altaj prezoj, ĉar ĝi rilatas al lukso. Ni aĉetas impulseme, kiam ni aŭdas rapidritmajn sonojn. Se ni scias kiel muziko influas niajn emociojn, ni povas krei nian propran akustikan sukurilon, opinias doktorino Sylwia Makomaska el la Muzikologia Instituto de la Varsovia Universitato. Ŝi gvidas esplorojn psikoakustikajn, muzikpsikologiajn rilatajn al muzikterapio. La rezultoj de ŝiaj esploroj konfirmas la kreskantan konscion pri la grava rolo, kiun muziko ludas en nia ĉiutaga vivo. Muziko povas influi niajn emociojn, iuj el ni uzas tiun propraĵon de la muziko intuicie. Samtempe specialistoj pri aŭdomerkatado uzas ĝin profesie kaj grandskale, ekzemple en vendejocentroj. Butiko povas utiligi aŭdigatan en ĝi muzikon por konstrui klientajn asociojn, ekzemple dank’ al rapida, laŭta muziko kaj taŭga dekoracio, la butikumado komencas esti asociata kun io plaĉa kaj amuza. En grandaj komercaj centroj muziko povas helpi kontroli la fluon de homoj. Se oni volas grandigi la klientofluon, vizitantoj aŭdos dinamikan muzikon kun forta pulso en la fono. Tiam klientoj nevole sinkronigos siajn fiziologiajn procezojn, kiel korfrekvencon kaj spiradon, kun la akustika fono. La takto de la muziko tradukiĝos en la movritmon de ĝia aŭskultanto. Male, aŭdante malrapidan muzikon, la kliento pasigos pli da tempo en la butiko rigardante pli detale la vendatajn produktojn. Tamen, en komercaj spacoj ni ofte ne aŭdos konatajn kanzonojn kaj melodiojn. Specialistoj pri aŭdomerkatado ĉiam pli koncentriĝas pri fona muziko, ĉefe instrumenta, sen iuj tro fortaj trajtoj. La moderna konsumanto facile alkutimiĝas al la akustika medio kaj aŭdigata tie muziko. Plena silento estus malagrabla. Aliflanke, akustika trostimulado lacigas la klientojn. Krei komfortajn lokojn estas do malfacila por aŭdomerkataj firmaoj. “Ŝajne, post la pandemio, ni pli estimas silenton” asertas doktorino Makomaska.

El la elsendo 20.10.2023. Legas Maciek – 02′ 37″

Personoj, kiuj ekde la frua infanaĝo legas pro plezuro pli sukcese solvas kognajn testojn, karakteriziĝas – enirante la adoleksan aĝon – per pli bona psika sano. Tion konstatis esploristoj el Kembriĝo, Warwick kaj Fudan baze de esploroj faritaj inter 10 mil usonaj dekkelkjaruloj. Oni komparis donitaĵon pri infanoj, kiuj komencis la plezurlegadon inter la 2-a kaj la 9-a vivojaroj, kun aliaj kiuj komencis fari tion poste aŭ entute ne lasis sin logi de plezurlegado. En la analizo estis konsideritaj pluraj faktoroj, kiel ekzemple ilia ekonomi-socia statuso. Iom malpi ol la duono aŭ entute ne logis sin de plezurlegado, aŭ nur malofte. La ceteraj praktikis la plezurlegadon jam en la aĝo inter la 3-a kaj 10-a vivojaroj. La analizoj elmontris fortan ligon inter la fruaĝa plezurlegado kaj pli bonaj kongnaj testorezultoj esplorantaj memoron, parolevoluon kaj la kapablon lerni efike, kion elmontris lernorezultoj. La legantajn infanoj karakterizis pli bona psika sano. Ili manifestis malpli da simptomoj ligitaj kun streso, deprimo, agreso kaj malobservado de sociaj reguloj, ili kapablis pli bone koncentriĝi. Samtempe infanoj, kiuj komencis legi fruaĝe pasigis kiel dekkelkjaruloj malpli da tempo antaŭ la ekranoj de televidilo, komptulilo aŭ poŝtelefono, ili pli longe dormis. La skanitaj cerboj de legemaj infanoj evidentiĝis esti pli grandaj aparte en la regionoj respondecaj pro kognaj funkcioj. Sciencistoj elmontris krome diferencojn en iliaj cerboregionoj ligitaj kun la psika sano, konduto kaj atento. Samtempe esploristoj el Britio kaj Usono informis en la periodaĵo Psikologia Medicino, ke optimuma hornombro dediĉta al la legado devus egali al 12 horoj semajne. Pli da alportas neniujn evoluavantaĝojn, eĉ pli oni notas poioman malkreskon de kognaj kapabloj.

El la elsendo 10.10.2023. Legas Barbara – 02′ 40″

Estas multaj kialoj, pro kiuj la homa ĉelo povas kvazaŭ freneziĝi kaj komenci senrege multiĝi kaj transformiĝi en malignan tumoron. La fumado, ekzemple, kaŭzas mutaciojn alkondukantajn al senmodera reproduktiĝo de ĉeloj. Krome alkoholo, troa sunefikado kaj pluraj aliaj faktoroj povas favori erarojn en la ĉela reproduktiĝado. Kvankam aĝo daŭre estas unu el la ĉefaj faktoroj ligitaj kun kancermalsaniĝo, kreskas nombro de kancerkazoj inter junaj plenkreskuloj. Laŭ la sciencista studo lastatempe publikigita en la revuo BMJ Oncology, la tutmonda indico de tumoroj inter homoj malpli ol 50-jaraĝaj kreskis je 79% dum la tri lastaj jardekoj. Kvankam la interpreto de la datumoj postulas singardemon pro la regionaj diferencoj – ju pli evoluinta la lando, des pli alta indico de frua apero de kancero – la fakuloj atentigas pri tiaj pliaj faktoroj kiel malsanaj vivstilaj kutimoj, malbona dieto, sidiĝema vivstilo, poluado, troa konsumo de antibiotikoj. Ne ĉiam eblas difini rektan kancerokaŭzon kvankam estas sciate, ke la menciitaj antaŭe faktoroj povas ludi gravan rolon. Sciencistoj rekonas, ke ankoraŭ ekzistas multaj esplorendaj facetoj de ĉi tiu fenomeno. Harvard-esploristoj rimarkigas, ke ĉi tiu “epidemio” de la fruaĝa apero de kancero povus esti nur iu parto de io pli granda, aŭ – kiel ili asertas: “la pinto de glacimonto aŭ ekzemplo de kreskanta tendenco al pli alta incidenco, malsaniĝofteco je multaj kronikaj malsanoj en junĝaj kaj/aŭ estontaj generacioj.”

El la elsendo 10.10.2023. Legas Maciek – 02′ 06″

Misinformado, falsaj publikaj informoj apartenas al la plej grandaj defioj, kiujn frontas demokarataj landoj en la cifereca epoko. Sciencistoj atentigas pri tio kiel falsaj publikaj informoj influas la diverĝon de la valorsistemoj en la plej grandaj landoj. Por kompreni, kie kaj kiamaniere kontraŭbatali la misinformadon estas necesa komuna instrumento por mezuri la subiĝemon al falsaj informoj. Tia instrumento povas esti testo prilaborita en Laboratorio pri la alprenado de decidoj en Kembriĝo. Temas pri ĝia testo MIST, testo pri subiĝemo je la misinformado. Ĝia fidinceco estis ekzamenata dum du jaroj en la serio de eksperimentoj kun la partopreno de 8 mil personoj. La konkludo estas iom surpriza, ĉar montriĝas, ke junaj plenkreskuloj kaj ne personoj pli aĝaj frontas problemon distingi inter falsaj kaj veraj informoj. Antaŭnelonge la teston de la britaj sciencistoj uzis la firmao YouGo por ekzameni la subiĝemon je la misinfomado de plenkreskaj usonanoj. Printempe de la nuna jaro 1516 plenkreskaj usonanoj partoprenis la teston en ĝia paĝo kaj krome respondis la demandojn rilatajn al demografio, politikaj konceptoj kaj utiligado de la interreto. En du trionoj ili kapablis distingi inter la titoloj de veraj informoj kaj la falsaj. La testo pruvis samtempe, ke plej malbonajn rezultojn akiris personoj sub la 30-a vivojaro pasigantaj multan tempon en la reto. Dum pli ol duono de usonanoj sciigas, ke ĉiutage renkontas falsajn informojn samtempe junaj personoj ĉiam pli ofte serĉas informojn en la sociaj portaloj, kiuj svarmas de misinformoj. Laŭ doktoro Rakoen Maertens la ĉefaŭtoro de la brita testo MIST por kontraŭbatali la fenomenon estas bezona ne sole la kapablo uzi elektronikajn informojn. Liaopinnie estas necesa pripensita konstruado de sociaj informplatformoj kaj utiligataj de ili algoritmoj.

El la elsendo 30.09.2023. Legas Barbara – 02′ 45″

Simile kiel la homa haŭto cikatriĝas post tranĉo aŭ alia haŭtolezo, iuj malgrandaj fendoj en metalo, en adekvataj cirkonstancoj, riparas sin mem malaperante, kvazaŭ neniam estus okazinta fendo. Tiun surprizan kaj hazardan malkovron faris esploristoj el Masaĉuseca Instituto de Teknologio, sekve priskribinte ĝin en la periodaĵo „Nature” – Naturo. Grupo de sciencistoj el la landaj laboratorioj Sandia kaj Teksasa Universitato A&M subigis al observado etan pecon de platino por kompreni, kiamaniere kreiĝas kaj disvastiĝas fendoj rezultantaj el laĉiĝo de la materialo, alivorte foruziĝo de la materialo. Ili metis la plantinpecon en vakuo kaj aplikis speciale prilaboritan teknikon de elektrona mikroskopo por tiri la finaĵojn de la metalo ĉirkaŭ 200 fojojn je sekundo. Sciencistoj komence simple observis la fendojn kaj sekvis ilian evoluon. Tamen post 40 minutoj la materialo komencis sin mem ripari, la fenda detruprocezo renversiĝis ĝis plena malapero de ajna spuro de la fendiĝo, kvazaŭ kunkreskante, kio plene surprizis sciencistojn. Prof. Michael Demkowicz el MIT kun sia studento Guoqiang Xu reripetis la observadon. Post la cifereca modelado de tio, kio estis rimarkita en la laboratorio prof. Demkiewicz kun Xu konfirmis, ke tiu observita fenomeno efektive konfirmas la teorion el 2013, kiun li antaŭvidis antaŭ 10 jaroj, ke metalo en iuj cirkonstancoj povas sin ripari. Ĉio, kion sukcesis observi la sciencistoj okazis en nanoskalo, en kiu metaloj havas la aspekton de kristalstrukturaj grajnoj. Ilia dimensio kaj situo decidas pri proprecoj de metalo. La limoj inter tiuj grajnoj, kiel malkovris profesoro Demkiewicz kaj Xu post la komputila modelo de la eksperimento, povas ŝoviĝi kiam la tuta strukturo estas subigta al premo, eĉ tiam kiam tio okazas sekve de distirado kaj ne kunpremado de metalpecoj. Dume la eksperimentantaj sciencistoj ne kapablas klarigi mekanismon, kial okazas la riparprocezo Demkiewicz kaj Xu planas nun okupiĝi pri esplorado de manieroj laŭplane krei metalajn strukturojn, kiuj sin memriparos post la detruo.

El la elsendo 20.09.2023. Legas Barbara – 03′ 06″

La diplomlaboraĵo de inĝeniero Jakub Zelka ricevis la premion Engineer 4 Science 2023. Temas pri konkurso por la plej bonaj diplomverkoj en la plej grandaj kaj plej gravaj teknikaj altlernejoj de Pollando organizata kunlabore kun tiaj firmoj kiel Intel aŭ Samsung Electronics. Inĝeniero pri biomedicino Jakub Zelka el Opole-Politekniko estis premiita pro la aranĝaĵo por la alifarado de sonoj je signaloj senteblaj de la haŭto de personoj malbone aŭdantaj. La tasko de la aranĝajo estas stimuli haŭton en rekonmomento de signalo de privilegiitaj veturiloj, kiuj kutime trafikas kun granda rapideco. Samtempe ĉiu sonsignalo estas kuplita kun malsamaj vibradproprecoj. Tio estas solvo por personoj surdaj aŭ malbone aŭdantaj, kiuj piede aŭ aŭtomobile moviĝas en la urbo. La aranĝaĵon bonvenigis la prezidanto de la societo de tradukistoj kaj lekciantoj de la Gesta Lingvo GEST, Olgierd Kosiba. Kiel li klarigas por la plimulto de la socio la aŭdado estas normo, estas io normala, sed ne temas sole pri aŭdokapablo, sed ankaŭ pri la difino de la sono kaj ĝuste reago je ĝi. Se oni konas la sonon, oni sentas sin sekura. Tute alie la afero aspektas, kiam oni ne havas sonspertojn aŭ sonrememorojn. Samtempe en la socio apudas nin granda grupo da personoj, kiuj neniam aŭdis aŭ perdis la aŭdokapablon, sed ja daŭre vivas en la socio. Do aranĝaĵo, kiu rekonas, difinas kaj peras informon, pri tio kiel homo devas reagi estas vera sukceso respondanta la defiojn de la 21-a jarcento. Inĝenieron Zelka inspiris en lia laboro la propra avo, kiu kun la tempofluo perdis la aŭdokapablon kaj kreskanta nombro da personoj surdaj kaj malbone aŭdantaj en la tuta mondo. La celo de la konkurso estas elserĉado kaj promociado de la plej talentaj diplomitoj de la altlernejoj kaj elserĉado de la plej novumecaj diplomverkoj, pretaj esti surmerkatigitaj. Pri la aranĝaĵo de inĝeniero Zelka interesiĝon prezentis jam la medio de personoj surdaj kaj malbone aŭdantaj.

El la elsendo 10.09.2023. Legas Barbara – 02′ 58″